Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

pluriformiteit en gemeenschappelijke waarden in de democratische rechtsstaat
dan minder waard zijn dan shared values die rechtstreeks uit een authentieke
gemeenschap voortkomen? Aan conflicten kan men de eigen visie, de eigen
waardevoorkeuren en de eigen positie scherpen. Verschillen van inzicht worden
des te beter waarneembaar als men tot een vergelijk of compromis komt: “The
scene of conflict becomes a community in the sense that people learn how to
relate to one another, even as they understand better and feel keenly their differences”
(Sennett 1997: 3). Afspraken en contracten, belangenverschillen en
compromissen, afwijkende meningen en het vinden van een modus vivendi –
conflicten en hun beslechtingen zijn niet minder een noodzakelijk onderdeel van
de moderne samenleving dan gemeenschappelijke waarden die mensen met
elkaar verbinden.
Overigens wordt het belang van een kritische houding jegens oude en gesloten
gemeenschappen niet ontkend door de twee meest vooraanstaande communitaristische
sociologen, Selznick en Etzioni (Selznick 1992, 2002; Etzioni 1996,
2001). In zijn studies over het belang van een morele orde voor de samenleving
wijst Etzioni herhaaldelijk op de erkenning van persoonlijke rechten, die ook
kunnen worden doorgetrokken naar de sfeer van grote particuliere organisaties
en andere sociale verbanden. Selznick had al veel eerder gewezen op de noodzaak
van participatie in de besluitvorming van grote organisaties en bureaucratieën.
Maar anders dan liberale denkers zijn zij van mening dat dergelijke rechten
moeten zijn ingebed in een sociale orde, die zelf doortrokken is van morele
waarden. Deze liggen ten grondslag aan elke vorm van samenleven. Selznick
gebruikt hiervoor de enigszins vage, maar inspirerende beeldspraak infused with
values. Waarden druppelen, als door een infuus, langzaam door naar organisaties
en andere vormen van samenleven, en ze beïnvloeden zo de samenleving als
geheel, die daar alleen maar sterker en frisser van wordt. De sociale orde wordt
aldus een morele orde, een klassiek sociologisch inzicht dat reeds eerder door
Durkheim werd geformuleerd. Die morele orde heeft het primaat. Etzioni gaat
in zijn recentste studie The Monochrome Society (2001) zelfs zover dat hij aan de
staat en de overheid dan ook geen rol wil toekennen in het bevorderen of het
terugroepen van deze morele orde. De revitalisering van ‘waarden en normen’
dient uit de samenleving en uit de zelfstandige sociale en morele verbanden zelf
voort te komen (Etzioni 2001; zie ook Reinders 2003).
153
Uit het voorgaande valt te concluderen dat de nadruk op gemeenschap en het
wijzen op het belang van levendige tradities waarin verschillende waarden in
stand worden gehouden, zoals dit in het gemeenschapsdenken wordt bevorderd,
op geen enkele manier de noodzaak van een democratische rechtsstatelijke
inrichting van staat en samenleving uitsluit. Er is geen enkele gemeenschapsdenker
die de persoonlijke rechten van het individu, zoals neergelegd in grondwet
en grondrechten, ondergeschikt zou willen maken aan het behoren tot een
gemeenschap. Grondrechten maken bloeiende gemeenschappen juist mogelijk.
Het zelfstandige belang van dergelijke gemeenschappen en van het ontwikkelen,
onderhouden en doorgeven van morele waarden, zoals door communitaristen
benadrukt, worden daarentegen ook geenszins ontkend door liberale denkers.