Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
oplossingen te komen in immer lastige dilemma’s. Het eigen handelen komt
erdoor in discussie en niet uitsluitend het handelen van anderen of van de overheid.
146
Een geheel andere benadering van de vraag naar gemeenschappelijke waarden
biedt de Franse studie Refondation du monde van Guillebaud (1999). Hierin
beschrijft hij uitvoerig zes grondwaarden van de westerse cultuur die voortgekomen
zijn uit de Griekse, de joodse en de christelijke cultuur. Dit zijn de volgende
zes waarden: een geloof in de toekomst, gelijkheid, rede en redelijkheid, universaliteit,
individualiteit en rechtvaardigheid. Het geloof en vertrouwen in de
toekomst is afkomstig van het joods-messianistische denken, de waarden van
gelijkheid en universaliteit zijn via de Stoa door het christendom in het Westen
wijdverbreid, de rede en redelijkheid vonden hun oorsprong in het Griekse
wonder van de wetenschap en hebben een blijvende invloed op de latere westerse
samenlevingen uitgeoefend. Rechtvaardigheid en individualiteit stammen
uit elk van deze grote culturen, die langzaam in een onderlinge bevruchting zijn
samengekomen in de hedendaagse westerse cultuur. Via het bijbels humanisme
en het geseculariseerde humanisme zijn ze alle zes als uitgesproken waarden van
de Verlichting naar voren gekomen. Ze vormen een onderlinge samenhang die
niet gemakkelijk kan worden doorbroken.
Volgens Guillebaud verkeren alle zes waarden in een ernstige crisis, omdat ze
naar zijn mening allemaal onderhevig zijn aan concurrerende maatschappelijke
krachten als excessieve bureaucratisering, een streven naar kortetermijnbevrediging,
particuliere economische belangen en een excessieve aandacht voor uiterlijkheid
en imagovorming in de moderne massamedia. Hij formuleert enkele
gevaren die een discussie over waarden en normen – die hij op zichzelf toejuicht
– loopt zoals nostalgie (‘vroeger was alles beter’), het centraal willen opleggen
van waarden die al verloren zijn gegaan (‘niemand kan van buiten of van boven
af een specifieke leefwijze opleggen aan geëmancipeerde individuen in een vrije
samenleving’). Daarnaast wijst hij erop dat het recht in een westerse samenleving
niet alléén kan zorgen voor een revitalisering. Daarvoor is een krachtige civil
society van en voor burgers onderling evenzeer nodig. Ten slotte wijst hij op het
gevaar van moedeloosheid: er komt zo veel op gewone burgers af (biotechnologie,
klonen, terrorisme, watersnoden, oorlogen en onveiligheid) dat ze het allemaal
niet meer weten en zich op het eigen erf terugtrekken.
Het geloof in de waarden van de Verlichting en van de westerse cultuur wordt
daarmee verzaakt, een verwijt dat Guillebaud vooral richt tot de Europese elite.
Hoe men ook over de enigszins sombere beoordeling van Guillebaud denkt, zijn
zes centrale waarden komen ineens in een scherp licht te staan als men ze contrasteert
men hun ‘tegenwaarden’, zoals op verrassende wijze door Schnabel
werd gedemonstreerd (Schnabel 2004).