Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

pluriformiteit en gemeenschappelijke waarden in de democratische rechtsstaat
rende instellingen, bijvoorbeeld in belastingwetgeving en gezondheidszorg,
kunnen wél aan de realisering van dergelijke waarden bijdragen, maar men moet
daarbij oppassen voor overvraging van burgers. In de discussie over de noodzakelijke
gemeenschappelijke waarden worden heel veel good weather values
genoemd, waarden die hogelijk worden geprezen en aangeraden. Maar juist de
vele oproepen tot deze waarden vormen meestal de bevestiging dat ze op een
minder florerende steun kunnen bogen in de samenleving. Verandering van die
betreurde toestand zal vervolgens voornamelijk uit de samenleving zelf kunnen
komen. Elke samenleving krijgt zo de gemeenschappelijke waarden die ze
verdient.
In de zoektocht naar gemeenschappelijke waarden van een samenleving wordt
vaak verwezen naar een reeks bekende deugden, die bepaalde waarden vertegenwoordigen.
Er is zelfs een neo-aristotelische herleving in de aandacht voor
deugden die als onmisbaar worden beschouwd voor goed samenleven (Geach
1977; Comte-Sponville 1995; Van Tongeren 2003). Maar de intensieve beschrijving
van deze deugden, bijvoorbeeld door Geach die de zeven kardinale deugden
heeft beschreven, of de eenentwintig deugden door Comte-Sponville beschreven,
brengen één ding helder aan het licht: ze vragen héél veel van mensen, veel
meer dan waar burgers in enige samenleving toe kunnen worden verplicht.
Wie de deugd van matigheid bepleit als goed voor een samenleving waarin
overvloed en onmatigheid bijna normaal geworden zijn, overvraagt burgers.
Hetzelfde geldt voor moed, naastenliefde, geloof, hoop, rechtvaardigheid en
bezonnenheid. Dergelijke, voor elke samenleving zéér belangrijke waarden,
verhogen zonder twijfel het kwalitatieve peil van het samenleven, maar benadrukken
juist hun positie: het zijn persoonlijke keuzes en ze berusten op vrijwilligheid.
Zoals elke moraal op vrijwilligheid berust. Lofwaardig gedrag kan
niet worden afgedwongen. In een staatsbestel gaat het steeds om verplichting tot
naleving van normen die nimmer het morele uiterste of het moreel hoogstaande
betreffen.
145
Mutatis mutandis geldt dit voor andere veelgenoemde en veelgeroemde maatschappelijke
waarden die als fundamenteel of gemeenschappelijk worden
beschouwd: solidariteit, individuele verantwoordelijkheid, duurzaamheid, vrijheid
(Woldring 2004; Adriaansens 2004). Afgezien van het probleem van de
inhoudelijke onbepaaldheid van deze waarden, kunnen ze niet verplicht worden
opgelegd. Ze kunnen dienen als inspirerende bakens voor het handelen, niet als
een reeks verplichte figuren die elke burger eerst moet afleggen voor hij/zij tot
een vrije kür mag worden toegelaten. Bij wet worden die verplichtingen vastgesteld.
Gemeenschapszin, naastenliefde, zorg voor de naaste en solidariteit
kunnen wel sterk worden bevorderd door bepaalde onderlinge verhoudingen in
gezinnen, in organisaties en in de maatschappij als geheel goed te onderhouden,
maar ze kunnen niet bij wet verplicht worden gesteld, althans niet in een samenleving
waar de persoonlijke vrijheid wordt beschermd. Bij deugden gaat het
niet om absolute beginselen, maar om een opdracht tot praktisch verstandig
handelen. Deugden moeten voortdurend beoefend worden om zo tot praktische