Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
Dit geldt zelfs voor onderdelen van de taal, zoals een specifiek jargon. De
uitdrukking shared values, een sleutelwoord in de waarden- en normendiscussie,
heeft een geheel eigen en specifieke betekenis gekregen. Gedeelde waarden betekenen
hier niet zomaar gedeeld, zoals men een ruimte deelt met een ander, of een
gemeenschappelijk risico deelt. Het gaat, in de betekenis die Etzioni eraan geeft,
om waarden die verinnerlijkt zijn, niet van boven opgelegd, maar doorgegeven
via opvoeding en onderwijs en in een traditie opgenomen. Gedeelde waarden
worden niet ‘overeengekomen’, zoals wanneer men een contract sluit of met
elkaar een afspraak maakt (Etzioni 1996: 89-91). Gemeenschappelijke of gedeelde
waarden dienen, in deze opvatting, aan heel specifieke kenmerken te voldoen,
waardoor men – als men zich hier niet van bewust is – verschillende betekenissen
hecht aan de sleuteluitdrukking ‘gemeenschappelijk’. Afspraken bijvoorbeeld
tussen werkgevers- en werknemersorganisaties of tussen coalitiegenoten
leiden in deze opvatting niet tot gedeelde waarden, ook al worden belangrijke
zaken voor een bepaalde tijd gemeenschappelijk afgesproken.
144
Gaat het misschien om noodzakelijke waarden, om minimale afspraken die men
met elkaar maakt, bijvoorbeeld de afspraak hoe te handelen bij verschillen van
inzicht? De uitdrukking agree to disagree wordt vaak beschouwd als het ethisch
minimum op grond waarvan een relatie of een sociaal systeem toch kan blijven
bestaan. Maar wat betekent hier ‘noodzakelijk’? Een rechtsorde, in een of andere
vorm, is noodzakelijk voor het vreedzaam samenleven van mensen, maar bij
ontbreken van een aantal andere, voldoende voorwaarden, zegt de aanwezigheid
van deze ene noodzakelijke voorwaarde niet zo veel. Er zal altijd een belangrijk
aantal waarden tegelijkertijd of een stelsel van waarden noodzakelijk zijn om een
samenleving mogelijk te maken of in stand te houden.
Gemeenschappelijk of voor het voortbestaan van een samenleving noodzakelijke
waarden worden niet ‘gevonden’, maar zelf gemaakt door de leden van die
samenleving en door die leden ook instandgehouden. Die gemaakte waarden en
waardevoorkeuren worden in een moderne samenleving, in een democratische
rechtsstaat, gewoonlijk neergeslagen in wetten en in een grondwet, die dan ook
bij uitstek de moderne ‘vindplaatsen’ zijn geworden van wat een samenleving als
geheel belangrijk en waardevol vindt. Als heel veel leden in een samenleving
bepaalde materialistische waarden zoals bezit, eigenbelang of economische voorspoed
belangrijker gaan achten dan immateriële waarden als opofferingsgezindheid
of naastenliefde, dan verandert daardoor de samenleving zonder dat deze
uiteenvalt of zonder dat er sprake is van een algeheel ‘verval’ van waarden en
normen. Een samenleving kan hierdoor heel veel verandering van waarden
ondergaan zonder te desintegreren. Dit is een geruststellend inzicht. Samenlevingen
passen zich aan aan veranderingen en vernieuwen zich daardoor. Hoe
belangrijk opofferingsgezindheid of naastenliefde ook mogen zijn voor de
kwaliteit van de samenleving en voor de onderlinge zorg, als deze waarden en
deugden niet in groten getale worden gepraktiseerd door burgers, dan zullen
uitspraken daarover dat deze waarden ‘centrale’ of ‘belangrijke’ waarden van de
samenleving zijn, niet helpen. Slimme wetten en goed ingerichte en functione-