Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
142
Pluraliteit is een kenmerk van onze cultuur, maar ze is van karakter veranderd
(De Boer en Griffioen 1995). Men kan de oorsprong van pluraliteit zoeken bij de
principiële verschillen die er bestaan tussen individuele personen, die in positie,
levensloop en ervaringen steeds unieke personen zullen zijn (Arendt 1958;
Rescher 1993). Elke unieke persoon krijgt zo een eigen perspectief op de werkelijkheid
als geheel, dat nimmer volledig samenvalt met het perspectief van anderen.
De politiek dient dan, in Arendts opvatting, deze pluraliteit te eerbiedigen.
Maar de pluraliteit kan ook gevonden worden in de vrijwillige vereniging van
personen rondom politieke ideeën, religieuze voorkeuren en andere vrijwillige
verbanden. De civil society is altijd een gezonde broedplaats van pluriformiteit
geweest. Voorts zijn de wisseling van generaties en de verschillen tussen oudere
en jonge leden van een samenleving een voortdurende bron van nieuwe waarden
of accentverschuivingen in waardebelevingen. Internationale migratiestromen
brengen daarnaast nog de gebruiken en opvattingen van andere culturen binnen
de landsgrenzen, zoals niet-christelijke godsdiensten, niet-westerse opvattingen
en andere tradities. De groei van deze pluriformiteit van waarden ging gepaard
met een sterke welvaartsgroei, die persoonlijke autonomie, met name in de
keuze van levensbeschouwing en levensinrichting, vergemakkelijkte. Personen
‘kiezen’ uit de gegroeide veelheid van waarden en overtuigingen nu meer en
meer hun eigen ‘pakket’. De waarden zijn niet alleen gepluraliseerd, maar ook
geïndividualiseerd. Het geïndividualiseerde waardepatroon moet men echter
niet al te letterlijk opvatten. Individuen refereren zich nog steeds aan hun nabije
omgeving en aan groepen waarin ze verkeren, bijvoorbeeld aan de populaire
jeugdcultuur of aan de ‘waarden’ van bekende televisiepersoonlijkheden. Er
blijkt een patroon te herkennen in de veelheid van individuele keuzes. De waarden
gelijkheid en vrijheid blijven als de hoofdkenmerken van een burgerlijke
samenleving onveranderd bovenaan staan in de European Value Studies. Binnen
dit patroon zijn subtiele nieuwe onderscheidingen waar te nemen. Zo komen het
onderzoeksbureau Motivaction en het nipo tot een achttal verschillende
waardenoriëntaties, of levensstijlen, van traditionele burgers tot postmoderne
hedonisten. De keuze voor bepaalde waarden ligt niet bij voorbaat vast via
geboorte, klasse of godsdienst, maar de individuele keuze komt nog steeds door
sociale invloeden tot stand.
Deze onvermijdelijke pluraliteit wekt echter toch ook meermalen zorgen, zoals
het volgende citaat laat zien.
Het eigentijdse pluralisme werpt echter ook schaduwen af. Op allerlei terrein is de geconstateerde
relationaliteit van waarden omgeslagen in een relativisme van waarden. Normen staan op de
tocht. Moraal is gemarginaliseerd tot privé-aangelegenheid. Voor hun diepste levensoriëntatie
durven mensen vaak nauwelijks uit te komen. Ouders, opvoeders en onderwijzers zien vooral de
overdracht van waarden niet meer zitten. Ook levensbeschouwelijke organisaties, zoals christelijke
scholen en christelijke politieke partijen, waarin zoveel normativiteit geïnvesteerd is,
hebben de grootste moeite met haar eigen identiteit. En allochtonen wekken met hun gehechtheid
aan eigen cultuurvormen dikwijls eerder spot en irritatie dan respect. Kortom, het post-