Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

pluriformiteit en gemeenschappelijke waarden in de democratische rechtsstaat
5 pluriformiteit en gemeenschappelijke
waarden in de democratische rechtsstaat
5.1 pluraliteit als kenmerk van onze cultuur
Hoe wordt een steeds heterogener wordende samenleving bijeengehouden?
Welke waarden zijn zo bindend dat een bepaalde mate van sociale cohesie door
en met deze waarden in stand wordt gehouden? Zijn dergelijke waarden inhoudelijk
te bepalen of te benoemen? Deze vragen zijn de lastigste die in het waarden-
en normendebat aan de orde komen. Ze veronderstellen immers dat een
samenleving vooral bijeen wordt gehouden door waarden en niet door militaire
kracht, sociaal-economische voorspoed en belangen of praktisch werkzame
samenwerkingsverbanden zoals goed functionerende instituties. Een samenleving
kan niet zonder enkele richtinggevende ideeën, zoals een van de eerste
commentatoren van de moderne samenleving, De Tocqueville, anderhalve eeuw
geleden al constateerde (De Tocqueville 1969: 433). Maar welke? En veranderen
dergelijke richtingbepalende ideeën (waarden) naarmate een samenleving zelf
sterk aan verandering onderhevig is?
Grote maatschappelijke veranderingen hebben ervoor gezorgd dat een moderne
samenleving steeds minder uit één stuk bestaat. Deze veranderingen zijn:
a van een min of meer homogeen samengestelde bevolking naar een heterogeen
samengestelde bevolking qua herkomst, huidskleur en gezinssamenstelling;
b van een min of meer uniform en christelijk waardebestel naar een pluriform
stelsel van waarden qua religie, levensbeschouwing, politieke gezindheid en
persoonlijke levensstijl;
c van een minder gedifferentieerd naar een steeds meer gedifferentieerd maatschappelijk
bestel qua arbeidsverdeling, specialisatie van functies, systemen
van informatieverwerking en allerhande nieuwe beroepen en roepingen;
d van lokaal naar mondiaal bereik qua informatie, kennis en kennisverwerving
en beleving van gebeurtenissen.
141
De Nederlandse samenleving wordt uiteraard al heel lang gekenmerkt door religieuze
verscheidenheid, en mede hierdoor eveneens door talloze immigratiestromen
die telkens nieuwe ‘inwijkelingen’ brachten, maar de godsdienstige
verscheidenheid vond plaats binnen het grotere verband van de christelijke
cultuur. Religieuze tolerantie was langzaam gegroeid. Het uitgangspunt van
tolerantie echter is het achterwege laten van negatieve reacties op overtuigingen
of handelwijzen waar men het in principe niet mee eens is (Schuyt 2001: 117).
Tolerantie veronderstelt vreedzame onenigheid, dus een pluraliteit van opvattingen.
Als men op de traditie van tolerantie wijst als een van de geesteskenmerken
van de Nederlandse samenleving, dan wijst dat automatisch op een lange traditie
van verdeelde opvattingen.