Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
van normen en gedrag nog versterkt. Als het geloof in en de naleving van een
norm eenmaal zijn afgebrokkeld, zal het dan nog meer inspanning vergen om de
norm te herstellen. Bovendien zal men dan niet kunnen volstaan met de formele
controle op en bestraffing van normoverschrijdend gedrag aan te scherpen, maar
zal men ook meer direct moeten trachten het geloof in de norm te versterken via
andere vormen van normoverdracht, zoals voorlichting, opvoeding en dergelijke.
De oorsprong van normen
Een bezwaar tegen het hiervoor gepresenteerde rationelekeuzemodel is, dat de
normen hierin geen ‘nut’ lijken te hebben: normovertreding levert de overtreder
direct voordeel op, maar het model zwijgt over de eventuele schade die anderen
hiervan ondervinden. Als anderen niet worden geschaad door normovertreding,
is het echter lastig te verklaren waarom de betreffende norm überhaupt bestaat.
138
Er zijn diverse pogingen gedaan om (het ontstaan van) normen te verklaren als
optimale strategie om een prisoner’s dilemma op te lossen (zie bijv. Coleman
1990, Fershtman en Weiss 1998 en Bowles en Gintis 1998). In een prisoner’s
dilemma ontmoeten twee personen elkaar, waarbij ieder moet beslissen of hij of
zij zich coöperatief of opportunistisch gedraagt. Coöperatief gedrag van beiden
levert een groter sociaal voordeel op dan wanneer beiden zich opportunistisch
gedragen. Wanneer de een zich opportunistisch gedraagt en de ander coöperatief,
behaalt de eerste echter het grootste voordeel, terwijl de ander er nadeel van
ondervindt. Zonder coördinatie van de activiteiten zullen daardoor beiden,
indien zij rationeel handelen, voor het opportunistische gedrag kiezen, hetgeen
maatschappelijk gezien een suboptimale uitkomst oplevert.
Als er in de gemeenschap echter een norm bestaat die coöperatief gedrag voorschrijft
en als iedereen zich aan deze norm houdt, wordt het maatschappelijke
optimum wel gerealiseerd. In een dergelijke situatie zal ieder individu dat de
norm overtreedt, echter een voordeel behalen (het zogeheten free rider-probleem).
Het risico bestaat dan dat steeds meer mensen dit slechte voorbeeld
navolgen, waardoor de norm afkalft en de maatschappelijke uitkomst verslechtert.
Uiteindelijk zal de norm dan verdwijnen en ontstaat er een maatschappelijk
suboptimaal evenwicht. Om een stabiel evenwicht van normconform gedrag in
stand te houden, dient er een voldoende hoge sanctie te staan op normoverschrijdend
gedrag. In beginsel kan deze sanctie elk van de drie vormen aannemen
die hierboven zijn geanalyseerd: spijt als gevolg van het overtreden van een geïnternaliseerde
norm, schaamte als gevolg van sociale controle en straf als gevolg
van formele controle en sancties. Deze sancties fungeren derhalve als sociale
mechanismen om het maatschappelijke optimum in stand te houden. Aangezien
een gemeenschap waarvan de leden zich normconform gedragen succesvoller is
dan een gemeenschap waarin opportunistisch gedrag dominant is, zullen
gemeenschappen met sterk gedeelde normen en weinig normoverschrijdend
gedrag uiteindelijk overleven en het overheersende patroon vormen.