Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

een rationele-keuze-analyse van normen en gedrag
opties waaruit men kan kiezen, inperken, in het rationelekeuzemodel zou kunnen
opnemen, namelijk door de (subjectieve) kosten van het overschrijden van die
norm (hiervoor als ‘spijt’ aangeduid) willekeurig groot te maken. In de figuren in
deze bijlage zou dit betekenen dat de lijn B voor degenen die de norm onderschrijven
altijd ver boven de lijn G – S, die het extrinsieke voordeel van normoverschrijding
weergeeft, ligt, zodat zij zich altijd normconform gedragen.
In de bovenstaande modellen is verondersteld dat het geloof in de norm en het
reputatieverlies door sociale controle variëren binnen de bevolking, maar niet de
waardering van de opbrengst van het normoverschrijdende gedrag en de formele
sanctie die daarop staat, dat wil zeggen G – S. Nadere inspectie van de figuren 4.7
en 4.9 leert echter dat de eerdere conclusies niet wezenlijk veranderen indien de
lijn G – S een monotoon hellend verloop heeft, dat wil zeggen stijgt of daalt
naarmate men minder in de norm gelooft. Alleen als G – S sterker zou dalen dan
de lijn B + R, zouden de eerder afgeleide conclusies niet meer gelden. Dit zou het
geval kunnen zijn indien degenen die het sterkst in de norm geloven de extrinsieke
opbrengst van normovertreding het hoogst waarderen, hetgeen weinig
plausibel is.
Een cruciale veronderstelling voor de dynamiek van de besproken modellen
betreft de relatie tussen het geloof in de norm en de mate van normconform
gedrag. De veronderstelling dat het percentage van de bevolking dat een norm
onderschrijft, op den duur afkalft als het percentage dat de norm overschrijdt
toeneemt, is plausibel. Het is echter de vraag of dit ook geldt voor het omgekeerde:
neemt het geloof in de norm op termijn weer toe als meer mensen zich,
onder druk van formele controle, normconform gaan gedragen? Impliciet wordt
hiermee verondersteld dat normen vooral worden overgedragen via de gedragingen
van anderen. Dit is zeker geen vanzelfsprekendheid die voor alle vormen van
normoverdracht opgaat. Zo lijkt het aannemelijk dat normconform gedrag dat
via informele, sociale controle wordt afgedwongen een sterker positief effect
heeft op het geloof in de norm dan door formele controle afgedwongen normconform
gedrag. Anders gezegd, schaamte lijkt een sterkere drijfveer voor het
internaliseren van een norm dan een bureaucratisch opgelegde sanctie. Het is
bijvoorbeeld niet zo aannemelijk dat iemand die zich aan de maximumsnelheid
houdt om te voorkomen dat hij of zij een bekeuring krijgt, dáárdoor die norm
ook eerder gaat onderschrijven. Wie echter door zijn buurtbewoners erop wordt
aangekeken dat hij in de straat te hard rijdt, zal de norm mogelijk wel gaan
onderschrijven. Kreps (1997) en Frey en Jegen (2001) hebben erop gewezen dat
extrinsieke prikkels zelfs de intrinsieke motivatie om zich normconform te
gedragen zouden kunnen ondermijnen. Hun analyse beperkt zich overigens tot
positieve prikkels: als men vrijwillig lofwaardig gedrag gaat belonen kan dit in
sommige omstandigheden de motivatie verminderen.
137
Als het juist is dat normoverschrijdend gedrag het geloof in een norm aantast,
maar een toename van normconform gedrag niet automatisch het geloof in de
norm herstelt, wordt de eerdere conclusie over de asymmetrie in de dynamiek