Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
zal een deel van degenen die de norm eerst naleefden, deze nu gaan overtreden.
Niet alleen het percentage van de bevolking, maar ook het absolute aantal personen
dat zich normconform gedraagt, zal dan dalen. Dit resulteert na enige tijd in
een verder afkalven van het geloof in de norm, een verdere vermindering van het
reputatieverlies en derhalve nog meer normoverschrijdend gedrag. Immigratie
van ‘ongelovigen’ kan aldus een negatieve spiraal in werking zetten, waarvan
niet bij voorbaat vaststaat waar deze eindigt. Gezien het ondermijnende effect
van de immigratie van een aanzienlijke groep die de heersende normen niet
onderschrijft, kan een forse toename van normoverschrijdend gedrag alleen
worden voorkomen ofwel door de formele sanctie hierop fors te verhogen, ofwel
via ‘inburgering’ de heersende normen zo snel mogelijk aan de immigranten over
te dragen.
136
Het effect van de komst van een nieuwe generatie jongeren heeft een vergelijkbaar
effect als de komst van immigranten, indien de jongere generatie de traditionele
normen in mindere mate onderschrijft dan de oudere generatie. Als de
oudste generatie die de normen het sterkst onderschrijft, geleidelijk uitsterft,
heeft dit in de figuren tot gevolg dat aan de linkerkant een deel van de bevolking
afvalt, terwijl er aan de rechterkant een groep bijkomt. Anders gezegd, de curven
die de spijt (B) en schaamte (S) weergeven, verschuiven dan naar links, zodat ook
het evenwicht naar links verschuift. Overigens is het natuurlijk heel goed mogelijk
dat de nieuwkomers – of dit nu migranten zijn of een nieuwe generatie –
andere normen hanteren dan de oorspronkelijke bevolking die geleidelijk de
dominante normen worden. Er is dan niet zozeer sprake van normverval als wel
van een vervanging van oude door nieuwe normen.
Kanttekeningen
Het hierboven gepresenteerde rationelekeuzemodel van de relatie tussen
normen en gedrag is gebaseerd op diverse veronderstellingen waarvan de geldigheid
in de praktijk allerminst vanzelf spreekt. In deze paragraaf worden enkele
van deze veronderstellingen besproken en wordt bezien op welke wijze het
model realistischer kan worden gemaakt en welke consequenties dit zou hebben.
De cruciale vooronderstelling van een rationelekeuzebenadering van normen en
gedrag is dat het al dan niet navolgen van een norm een rationele keuze is in de zin
dat men verschillende gedragsopties tegen elkaar afweegt. Impliciet wordt hiermee
verondersteld dat mensen altijd ertoe kunnen worden gebracht om de normen
die zij aanhangen te overtreden als de beloning die daartegenover staat maar
groot genoeg is. Een norm geldt dan in zekere zin als een preferentie, die wordt
afgewogen tegen andere preferenties. Verschillende auteurs bestrijden echter dat
normatief of moreel gedrag als een dergelijk keuzeproces kan worden geanalyseerd
(bijvoorbeeld Etzioni 1988, Dan-Cohen 2002). Zo betoogt Dan-Cohen
(2002: 125-149) dat bij moreel gedrag in het algemeen geen keuze wordt gemaakt
tussen verschillende opties, omdat men alternatieve opties die strijdig zijn met de
waarden of normen die men aanhangt, eenvoudigweg niet in overweging neemt.
Tegen dit bezwaar zou men kunnen inbrengen dat men ook normen die het aantal