Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

een rationele-keuze-analyse van normen en gedrag
Een gevolg hiervan is dat men voorzichtig dient te zijn met uitspraken over de
effectiviteit en efficiëntie van het politie- en justitieapparaat. Het is denkbaar dat
bij eenzelfde intensiteit van afschrikking door opsporing en bestraffing van
misdrijven de doeltreffendheid ervan in termen van preventie van criminaliteit
in de loop van de tijd sterk kan verschillen. Zolang rechtsnormen breed worden
onderschreven en overtreding daardoor ernstig reputatieverlies oplevert, kan
een geringe inspanning van politie en justitie voldoende zijn om de criminaliteit
binnen de perken te houden. Zijn het geloof in de rechtsnormen en de sociale
controle eenmaal afgebrokkeld, dan kan een veel grotere inspanning toch minder
effect op de criminaliteit sorteren. Ogenschijnlijk is de effectiviteit van politie en
justitie dan sterk afgenomen, hetgeen gemakkelijk kan leiden tot klachten over
de gebrekkige organisatie en de overmatige bureaucratie. De oorzaak van de afgenomen
effectiviteit is dan echter veeleer gelegen in de gewijzigde maatschappelijke
omstandigheden.
Overigens laten beide modellen ook zien dat het op zichzelf niet zorgelijk hoeft
te zijn als een (beperkt) deel van de bevolking de dominante normen niet onderschrijft
en naleeft. Er kan een stabiel evenwicht zijn waarbij een constante fractie
van de bevolking zich niet aan de regels houdt, zonder dat dit het geloof in en de
naleving van deze normen door de meerderheid hoeft aan te tasten. Het is zelfs
mogelijk dat er een stabiele minderheidsgroep is die in een overwegend ‘normloze’
samenleving vasthoudt aan specifieke eigen normen (denk aan een hechte
geloofsgemeenschap als de orthodox gereformeerden of vegetariërs). Hierbij past
wel de kanttekening dat deze conclusie sterk afhankelijk is van de veronderstelling
dat het geloof in een norm zich na verloop van tijd aanpast aan de proportie
van de bevolking die zich normconform gedraagt.
135
Demografische ontwikkelingen
Met de hiervoor besproken modellen kunnen ook de effecten van demografische
ontwikkelingen op het normbesef en normoverschrijdend gedrag worden geanalyseerd.
Te denken valt aan immigratie en de opeenvolging van generaties.
Stel allereerst dat de bevolking groeit als gevolg van de toestroom van migranten
en stel bovendien dat deze andere normen hebben dan die van de autochtone
bevolking. In de situatie die in figuren 4.7 en 4.8 is geschetst, waarin alle personen
die de norm hebben geïnternaliseerd deze naleven zonder dat daarvoor
externe (sociale) controle nodig is, heeft immigratie geen gevolgen voor het
absolute aantal personen dat de norm onderschrijft en naleeft. Wel neemt het
percentage van de bevolking dat de ‘autochtone’ normen onderschrijft af, waardoor
het (stabiele) evenwicht naar links verschuift.
In de situatie in figuren 4.9 en 4.10, waarin in het stabiele langetermijnevenwicht
ook sociale controle nodig is om een deel van de bevolking op het rechte
pad te houden, is immigratie wel van invloed op de normnaleving. Als door
immigratie het percentage van de bevolking dat de norm onderschrijft, daalt, zal
immers ook het reputatieverlies bij overtreding van de norm afnemen. Daardoor