Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

een rationele-keuze-analyse van normen en gedrag
bijlage bij hoofdstuk 4:
een rationele-keuze-analyse van normen en gedrag
De homo economicus uit de standaard (neoklassieke) economische theorie is een
egoïstisch, normloos individu dat op rationele wijze zijn eigenbelang najaagt.
Deze visie op de mens lijkt wel het minst geschikt om de relatie tussen normen
en gedrag te analyseren. Toch zijn in de loop van de tijd diverse pogingen gedaan
om de homo economicus te verrijken met andere eigenschappen, waardoor hij
meer op een mens van vlees en bloed gaat lijken. Zo hebben verschillende economen
de homo economicus minder egoïstisch gemaakt door hem te voorzien
van eigenschappen als naastenliefde, altruïsme, solidariteit en normbesef. In
navolging van het werk van economen als Becker en Akerlof en een socioloog als
Coleman wordt in deze notitie de relatie tussen normen en gedrag geanalyseerd
met behulp van een model dat uitgaat van een individu dat rationele keuzen
maakt, maar zich aan meer gelegen laat liggen dan alleen zijn directe eigenbelang.
De analyse wordt verduidelijkt met een aantal grafische voorstellingen.
Formele controle en normoverschrijdend gedrag
De analyse start met de gebruikelijke (neoklassieke) economische veronderstelling
van een individu dat zijn of haar ‘nut’ maximaliseert. Dit nut kan alles
omvatten wat de persoon in kwestie positief of negatief waardeert. Het begrip
‘nut’ kan naar believen worden vervangen door termen als welzijn, behoeftebevrediging
of geluk.
127
Stel dat het ‘nut’ van het individu mede wordt bepaald door de vraag of hij een
bepaalde verboden handeling γ verricht. γ = 0 duidt aan dat een individu de
verboden handeling verricht en γ = 1 dat hij/zij zich volgens de heersende norm
gedraagt. De gemiddelde waarde van γ, aangegeven met γ_, is de proportie van de
bevolking die zich normconform gedraagt. De handeling die strijdig is met de wet
of de norm, levert het individu enerzijds een nutsvoordeel ter waarde van G op,
maar roept anderzijds het risico op betrapt en bestraft te worden. Stel dat deze formele
controle en bestraffing een verwacht nutsverlies van S 0
opleveren. De homo
economicus zal dan de wet overtreden indien G groter is dan S 0
, oftewel G – S 0
> 0.
Normoverschrijdend gedrag kan in dit geval alleen worden voorkomen door de
kans om betrapt en bestraft te worden te vergroten en de strafmaat te verhogen.
Dit is in essentie de benadering van Becker (1968) van crimineel gedrag. Hij laat
zien dat voor personen die risicozoekend zijn, een vergroting van de pakkans een
groter afschrikwekkend effect heeft dan een even sterke verhoging van de straf,
terwijl een verhoging van de straf een groter effect heeft voor personen die risicomijdend
zijn. Het feit dat uit onderzoek veelvuldig naar voren komt dat de pakkans
een groter effect heeft dan de strafmaat, duidt erop dat de meeste overtreders
risico’s zoeken. In het vervolg van deze notitie wordt echter geen onderscheid
gemaakt tussen pakkans en straf en wordt verondersteld dat de afschrikwekkende
werking S 0
die van beide tezamen uitgaat, voor iedereen gelijk is.