Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
toepassing van geweld als middel om een doel te bereiken). Dit hoeft overigens
niet te betekenen dat zij de in onze maatschappij gangbare (gedrags)normen in
het geheel niet onderschrijven. Een deel van deze groep heeft bijvoorbeeld een
betaalde baan en soms ook een gezin, hetgeen impliceert dat zij zich op andere
momenten wel aan de gangbare normen (dienen te) houden. Het normoverschrijdende
gedrag van deze groep lijkt eerder voort te komen uit hun onvermogen
om in de ‘gewone’ maatschappij prestige te verwerven en een aantrekkelijke
maatschappelijke positie te bereiken. De frustratie die voortkomt uit het feit dat
zij niet op ‘normale’, geaccepteerde wijze maatschappelijk aanzien en materiële
status kunnen verwerven, brengt hen ertoe gelegenheden te zoeken om op een
andere, minder acceptabele wijze aan deze behoeften te voldoen. Deze gelegenheden
– een voetbalstadion, het openbaar vervoer, de openbare weg – worden
meestal gekenmerkt door een tekortschietende formele controle en een vrijwel
geheel afwezige informele controle.
120
Overigens zou men kunnen stellen dat er in bijna alle tijden en culturen een
groep adolescenten en jonge mannen is die mogelijkheden zoekt om hun
behoefte aan agressie en geweld op enigerlei wijze te botvieren. Waar zij vroeger
jaarmarkten, kermissen en protestdemonstraties aangrepen voor een stevige
vechtpartij, zijn nu voetbalwedstrijden, houseparty’s, het openbaar vervoer en
– nog steeds – demonstraties geschikte gelegenheden. De (over)gevoeligheid van
de samenleving voor dergelijke vormen van geweld lijkt echter toegenomen,
waardoor zij steeds minder worden geaccepteerd als een weliswaar onprettig,
maar niettemin ‘normaal’ maatschappelijk (bij)verschijnsel.
Zeker niet alle ongewenste, normoverschrijdende gedrag kan echter worden
geweten aan een groep jonge mannen met onvoldoende maatschappelijke
kansen. Frustraties over niet-gerealiseerde doeleinden en tekortschietende
formele en informele controle kunnen ook ‘eerzame’ burgers verleiden normen
– die zij op zichzelf wel onderschrijven – te overtreden. Het kan hierbij gaan om
een spontane, emotionele reactie op een onaangename gebeurtenis, zoals de
agressieve reactie van een automobilist op een medeweggebruiker die hem
hindert of van een reiziger in het openbaar vervoer op een conducteur die hem
onheus bejegent. Het kan echter ook gaan om meer berekenende vormen van
normoverschrijdend gedrag, die men voor zichzelf rechtvaardigt met het argument
dat men niet eerlijk wordt behandeld, zoals de uitkeringsgerechtigde die
zwart bijverdient of de hardwerkende ondernemer die de belasting ontduikt. Of
men rechtvaardigt het normoverschrijdende gedrag met het argument dat ‘iedereen
het doet’, zoals een werkster of aannemer zwart betalen of een collega
pesten.
Hoe dient men normoverschrijdend gedrag aan te pakken? Zowel de grote variatie
in de aard als in de ernst van normoverschrijdend gedrag impliceert dat er niet
één standaardreactie is die in alle gevallen gepast en effectief is. Zoals in hoofdstuk
2 een onderscheid is gemaakt tussen onprettig, onbehoorlijk, onduldbaar en
onwettig gedrag, zo is er ook een gradatie aan gepaste reacties. In figuur 4.6