Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

normoverschrijdend gedrag
verwachten dat uitkeringsgerechtigden relatief vaak zwartwerken. Het feit
dat het percentage uitkeringsgerechtigden dat zelf toegeeft zwart te werken
(of te hebben gewerkt) vele malen groter is dan het percentage geconstateerde
fraudegevallen, duidt erop dat de pakkans voor uitkeringsgerechtigden met
zwartwerk klein is, waarschijnlijk minder dan 10 procent. Dit suggereert dat
het niet in de eerste plaats een rationele afweging van de kosten en baten is
die het merendeel van de uitkeringsgerechtigden ervan weerhoudt zwart bij
te verdienen.
Onderzoek onder uitkeringsgerechtigden heeft meermalen uitgewezen dat 10 à
20 procent van de uitkeringsgerechtigden de officiële regels met betrekking tot
hun uitkering systematisch negeert (zie bijvoorbeeld Kroft et al. 1989; Engbersen
1990; Hoff en Jehoel-Gijsbers 1998). Deze ‘alternatieven’, ‘calculerenden’ of
‘autonomen’, zoals zij in verschillende onderzoeken worden genoemd, hechten
weinig waarde aan betaald werk, solliciteren niet (meer) en richten zich op
andere activiteiten, hetzij onbetaald (zoals vrijwilligerswerk), hetzij zwart. Hun
uitkering zien zij veelal als een soort basisinkomen. Deze groep heeft afstand genomen
van het maatschappelijke doel van regulier betaald werk en bedient zich
bovendien van ongeoorloofde middelen. Over het algemeen achten zij de kans
op formele sancties klein, terwijl zij vaak in een milieu verkeren waarin mensen
er niet op worden aangekeken als ze geen betaald werk hebben. Overigens bevinden
zich ook onder de overige uitkeringsgerechtigden wel groepen die het niet
zo nauw nemen met de regels, maar bij hen komt dit niet doordat zij zich van
regulier betaald werk hebben afgekeerd (Kroft et al. 1989 duiden hen aan als
‘ondernemenden’).
119
4.13 conclusies
De verschillende vormen van normoverschrijdend gedrag die in de voorgaande
paragrafen zijn besproken laten zien dat er een gecompliceerde en allerminst
eenduidige relatie bestaat tussen internalisering van normen, formele en informele
instituties en normoverschrijdend gedrag. Het is op grond van dit beperkte
aantal voorbeelden niet mogelijk algemene conclusies te trekken over de relatie
tussen normen en gedrag. Niettemin valt in deze voorbeelden een aantal zaken
op die meer algemene geldigheid lijken te hebben.
Allereerst concentreert het problematische normoverschrijdende gedrag zich
voor een belangrijk deel bij een relatief kleine groep mannelijke adolescenten en
jongvolwassenen. Geweld en agressie op school, op straat, in het openbaar vervoer,
in het verkeer en in en rond het voetbalstadion wordt voor een groot deel
gepleegd door mannen tussen vijftien en dertig jaar. Bovendien zijn het voor een
deel dezelfde personen die in verschillende situaties over de schreef gaan. Voor
deze groep is normoverschrijdend gedrag een min of meer bewuste keuze op
basis van een afweging van de baten (de ‘kick’, de status en het geldelijk gewin)
en de kosten (de kans om gepakt en bestraft te worden). Vaak opereren zij in een
groep waarin andere normen gelden dan de algemeen aanvaarde (bijvoorbeeld