Waarden, normen en de last van het gedrag - Wetenschappelijke ...

wa a rde n, nor men e n de l a st va n het gedr ag
hun feitelijke gedrag, dat op die waarden is georiënteerd, zeer ver uiteenlopen.
Bij normen is het nuttig onderscheid te maken tussen enerzijds rechtsnormen,
die voor iedereen verplichtend zijn en anderzijds bepaalde sociale en morele
normen, die geen wettelijke bekrachtiging kennen en die beperkt blijven tot
bepaalde sociale groepen. Het begrip normoverschrijdend gedrag kan in negatieve
zin zowel betrekking hebben op sociale en morele, als op wettelijke normen.
Op sociale en morele normoverschrijdingen, die niet samenvallen met wettelijke
normoverschrijdingen, dient principieel anders te worden gereageerd dan op
onduldbare en onwettige gedragingen, al is een precieze grens tussen deze soorten
gedragingen in een samenleving nooit voor honderd procent scherp te trekken.
Omdat conflicten over waarden en normen in een samenleving onvermijdelijk
zijn, zijn stabiele manieren om deze conflicten op zo’n manier op te lossen
dat de samenleving niet intern wordt verscheurd, van uitermate groot belang. De
democratische rechtsstaat en de daarin tot uitdrukking gekomen waarden en
normen bieden dit stabiele en gemeenschappelijke kader.
10
De steun van de bevolking voor gemeenschappelijke waarden
Het is verre van eenvoudig een goed en betrouwbaar beeld te krijgen van de
ontwikkelingen in de tijd ten aanzien van waarden, normen en verschillende
vormen van normoverschrijdend gedrag. Indien men gebruik maakt van bevolkingsenquêtes,
onder andere van het Sociaal en Cultureel Planbureau, dan kan
met enige voorzichtigheid worden gezegd dat het pessimisme over de ontwikkeling
van zeden en gedrag in Nederland sterk is toegenomen, terwijl tegelijkertijd
de onzekerheid afnam over de vraag wat goed en slecht is. Dit suggereert dat
Nederlanders steeds zelfbewuster en kritischer zijn geworden over het gedrag van
hun landgenoten. De steun onder de Nederlandse bevolking voor de waarden van
de rechtsstaat en de democratie is groot en lijkt eerder toe dan af te nemen.
Nederland verschilt hierin niet sterk van andere eu-landen. Bij de steun voor
algemene waarden is er geen sprake van eenduidige tendenties die zonder meer
kunnen worden geïnterpreteerd als ‘verval van waarden en normen’. Wel kunnen
wetsovertredingen rekenen op weinig begrip van de Nederlandse bevolking.
Over twee specifieke vormen van wetsovertredingen – sociale zekerheidsfraude
en belastingontduiking – zijn Nederlanders in de jaren negentig strenger gaan
oordelen. Slechts ten aanzien van softdruggebruik oordelen Nederlanders milder
dan inwoners van andere landen. Jongere generaties blijken iets minder streng te
oordelen over ‘zeden en gedrag’ van anderen dan de oudere generaties.
Normoverschrijdend gedrag
Er bestaat een grote variatie aan normoverschrijdend gedrag, dat heel vaak overlast
met zich mee brengt voor medeburgers. Naast lichtere vormen van overschrijdingen
van bepaalde sociale, niet-wettelijk voorgeschreven normen die als
‘onprettig’ kunnen worden beschouwd, komen er onbehoorlijke, onduldbare en
vooral onwettige gedragingen voor, die zwaardere vormen van normoverschrijding
inhouden. Enkele zware vormen van onwettig gedrag, waaronder geweldpleging,
zijn de afgelopen tien à vijftien jaar in aantal sterk toegenomen. Het
problematische normoverschrijdende gedrag concentreert zich voor een belang-