Afrikaans - LitNet

1
Voorlegging aan die
Minister van Hoër Onderwys en Opleiding
Dr. Blade Nzimande
Die bevordering van moedertaalonderrig en
meertaligheid in Suid-Afrika
Februarie 2011

2
Inhoud
1. Inleiding
2. Die regsposisie met betrekking tot moedertaalonderrig
3. Die impak van moedertaalonderrig in die praktyk
4. Die befondsing van moedertaalonderrig
5. Gevolgtrekkings
6. Aksieplanne vir moedertaalonderrig
7. Bronnelys

3
1. Inleiding
Hierdie voorlegging spruit uit ’n vergadering wat AfriForum Jeug op 15
Oktober 2010 met die Minister van Hoër Onderwys, dr. Blade Nzimande,
gehad het. Die gesprek het oor die bevordering van moedertaalonderrig en
meertaligheid by tersiêre instellings in Suid-Afrika gehandel.
Die tragiese realiteit in Suid-Afrika is dat Engels op byna alle vlakke van die
samelewing geïmplementeer word – ten koste van Suid-Afrika se inheemse
tale. 1 Dit veroorsaak probleme vir studente wat nie Engels as eerste taal praat
nie. Dit bevorder ook die persepsie dat landsburgers en studente wat nie
Engelssprekend is nie, minderwaardig is en nie op gelyke behandeling
geregtig is nie. 2
Tydens bovermelde gesprek met die minister is kortliks verwys na die
regsposisie vir die bevordering van moedertaalonderrig, die gebrek aan
befondsing vir meertalige universiteite, asook redes waarom
moedertaalonderrig en meertaligheid bevorder moet word. Daar is ook
verwys na sekere struikelblokke wat by die bevordering van meertaligheid
oorbrug moet word. Die belangrikste hiervan is dat taal nie gebruik kan word
as ’n middel om enige iemand uit te sluit nie; die praktiese uitdagings om elf
tale op gelyke vlak te bevorder; die feit dat nege van die elf amptelike
landstale nog nie tot ’n akademiese taal opgehef is nie; die druk op
universiteite om demografies verteenwoordigend te wees, en beperkte
hulpbronne, wat tot gevolg het dat ’n balans tussen die finansiering van
moedertaalonderrig en ander noodsaaklike uitgawes soos studiebeurse,
studenteakkommodasie ensovoorts gehandhaaf moet word.
Die Minister het ’n versoek aan AfriForum Jeug gerig om hierdie sake in fyner
besonderhede uiteen te sit en aan die Departement van Hoër Onderwys
voor te lê, sodat die departement dit met die oog op moontlike
beleidsveranderings kan oorweeg.
1 Die begrip “inheemse tale” verwys na Suid-Sotho, Tswana, Swati, Venda, Tsonga, Afrikaans, Ndebele, Xhosa
en Zulu. Dit is belangrik om kennis te neem van die feit dat Afrikaans ook ’n inheemse taal (oftewel ’n
“Afrikataal” is) en as sodanig behandel moet word.
2 Artikel 6(4) van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika bepaal dat alle amptelike tale gelykheid van
aansien moet geniet en billik behandel moet word. Artikel 9(3) van die Grondwet bepaal dat die staat onder
meer nie op grond van taal teen enige landsburger mag diskrimineer nie. Sien deel 2 hieronder vir meer oor
die regsposisie met betrekking tot taal.

Hierdie voorlegging spruit dus uit die vermelde vergadering en het ten doel
om aan die minister ’n kort en bondige uiteensetting te gee van die redes
waarom stappe gedoen moet word om Suid-Afrika se inheemse tale te
bevorder. ’n Kort verduideliking van die regsposisie en die redes waarom
moedertaalonderrig bevorder moet word, word verskaf, sowel as voorstelle
vir praktiese stappe wat gedoen kan word om beter ondersteuning vir die
bevordering van Suid-Afrika se inheemse tale te verseker. Die aandag word
ook spesifiek gevestig op die wysiging van die befondsingsformule vir tersiêre
instellings as die belangrikste stap wat gedoen moet word om
moedertaalonderrig en meertaligheid te bevorder.
4

5
2. Die regsposisie met betrekking tot
moedertaalonderrig
In hierdie deel van die voorlegging word daar eerstens op sekere bepalings
in die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika 3 gefokus. Die Grondwet
sal as vertrekpunt dien, omrede dit die hoogste reg van die Republiek is en
enige regsvoorskrif of optrede wat daarmee onbestaanbaar is, ongeldig is,
en die verpligtinge wat daardeur opgelê word, nagekom moet word. 4
Aangesien hierdie dokument primêr oor die kwessie van meertaligheid in
tersiêre onderrig handel, sal daar ook gelet word op sekere bepalings in die
Wet op Hoër Onderwys. 5
Ingevolge artikel 6(1) van die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika
het Suid-Afrika 11 amptelike landstale, naamlik Sotho, Tswana, Swati, Venda,
Tsonga, Afrikaans, Engels, Ndebele, Xhosa en Zulu. Subartikel 2 plaas ’n
verpligting op die Staat (en by implikasie op die Departement van Basiese
Onderwys en die Departement van Hoër Onderwys) om, in die lig van die
historiese inkorting van die gebruik en status van Suid-Afrika se inheemse tale,
praktiese en daadwerklike maatreëls te tref om die status van hierdie tale te
verhoog en hul gebruik te bevorder. Artikel 7 van die Grondwet bepaal dat
die Handves van Regte gebaseer is op drie fundamentele beginsels, naamlik
menswaardigheid, gelykheid en vryheid, en plaas ’n verpligting op die Staat
om hierdie regte te eerbiedig, beskerm, bevorder en verwesenlik.
Artikel 9(3) van die Grondwet stipuleer dat die Staat nie regstreeks of
onregstreeks onbillik op een of meer gronde, wat ras, geslag, etniese of
sosiale herkoms, kultuur en taal insluit, teen iemand mag diskrimineer nie.
Vir die doeleindes van hierdie voorlegging word daar spesifiek gefokus op
artikel 29, subartikel 1 en 2, van die Grondwet, wat as volg bepaal:
“(1) Elkeen het die reg –
(a) op basiese onderwys, met inbegrip van basiese onderwys vir volwassenes;
en
(b) op verdere onderwys, wat die staat, deur middel van redelike maatreëls,
in toenemende mate beskikbaar en toeganklik moet maak.
(2) Elkeen het die reg om in openbare onderwysinstellings onderwys te ontvang in die
amptelike taal of tale van eie keuse waar daardie onderwys redelikerwys doenlik is.
3 Wet 108 van 1996.
4 Artikel 2 van die Grondwet.
5 Wet 101 van 1997.

6
Ten einde doeltreffende toegang tot en verwesenliking van hierdie reg te verseker,
moet die staat alle redelike alternatiewe in die onderwys, met inbegrip van
enkelmediuminstellings, oorweeg, met inagneming van –
(a) billikheid;
(b) doenlikheid; en
(c) die behoefte om die gevolge van wette en praktyke van die verlede wat
op grond van ras gediskrimineer het, reg te stel.”
Artikel 27(2) van die Wet op Hoër Onderwys bepaal dat die taalbeleid van ’n
tersiêre instelling deur die Raad, met die instemming van die Senaat,
vasgestel moet word, behoudens die beleid deur die Minister vasgestel. Daar
is uiteenlopende menings oor wat bedoel word met die voorbehoud dat die
taalbeleid met die Minister se beleid moet strook, maar daar kan uiteraard
aanvaar word dat hierdie beleid met al bogenoemde grondwetlike
bepalings moet strook. ’n Beleid wat op die onderdrukking van Suid-Afrika se
amptelike inheemse tale neerkom, sal ongrondwetlik wees as synde strydig
met die verpligtinge wat ingevolge artikel 6(2) en 29(2) van die Grondwet op
die Staat geplaas word. Die Konstitusionele Hof het in 2010 beslis dat artikel
29(2) van die Grondwet nie net erkenning gee aan die reg om onderrig in die
amptelike taal van eie keuse te ontvang nie, maar dat die artikel ’n
verpligting op die Staat plaas om effektiewe toegang tot hierdie reg te
verseker. 6 Moseneke DCJ het in sy uitspraak gesê dat:
“S 29(1) entrenches the right to basic education and a right to further education
which, through reasonable measures, the State must make progressively accessible
and available to everyone.” 7
Met betrekking tot subartikel 2, maak Moseneke DCJ die uitspraak dat:
“The provision is made up of two distinct but mutually reinforcing parts. The first part
places an obvious premium on receiving education in a public school in a language
of choice. That right, however, is internally modified because the choice is available
only when it is ‘reasonably practicible’. When it is ‘reasonably practicible’ to receive
tuition in a language of one’s choice will depend on all the relevant circumstances of
each particular case.” 8
Oor die toepassing van subartikel 2 word verklaar:
“It is an injunction on the State to consider all reasonable educational alternatives
which are not limited to, but include, single-medium institutions. In resorting to an
option, such as a single or parallel or dual medium of instruction, the State must take
6 Mpumalanga Department of Education v Hoërskool Ermelo 2010 (2) SA 415 (CC), op 416 C – D
7 Supra, 431, in para [47]
8 Supra, 433, in para [52]

7
into account what is fair, feasible and satisfies the need to remedy the results of past
racially discriminatory laws and practices.” 9
Oor die kwessie van verpligtinge wat deur die Grondwet op die Staat
geplaas word, is dit belangrik om artikel 237 van die Grondwet te meld:
“Alle grondwetlike verpligtinge moet getrou en sonder versuim nagekom word.”
Binne hierdie raamwerk gaan die Wet op Hoër Onderwys voort deur in artikel
37 te bepaal dat die toelatingsvereistes van ’n tersiêre instelling ten doel
moet hê om die ongelykhede van die verlede reg te stel sodat daar teen
niemand onbillik gediskrimineer word nie. Ingevolge artikel 39(2) van die Wet
het die Minister die bevoegdheid om oor die toewysing van fondse aan
tersiêre instellings te besluit. Die Minister mag redelike voorwaardes stel en
gepaste maatreëls insluit, op voorwaarde dat die proses billik en deursigtig is.
Dit is ons betoog dat die toewysing van fondse aan tersiêre instellings ’n
kardinale rol in die funksionering van sodanige instelling speel en dat, as
gevolg van bovermelde verpligtinge wat op die Staat geplaas word, ’n
beleid oor tersiêre befondsing nie geïmplementeer behoort te word sonder
om die kostes wat met die ontwikkeling van Suid-Afrika se inheemse tale
gepaard gaan, hierin te akkommodeer nie.
9 Supra, 434, in para [53]. Die betrokke saak het gehandel oor ’n geskil tussen die Departement van Basiese
Onderwys in Mpumalanga en die beheerraad van die Hoërskool Ermelo in dié provinsie. Met betrekking tot die
Departement van Basiese Onderwys het die hof genoem dat daar, in die lig van artikel 29(2) van die Grondwet,
’n verpligting op die Departement van Basiese Onderwys is om wettige stappe te neem om hieraan gehoor te
gee (in para [101]).

8
3. Die impak van moedertaalonderrig in die
praktyk
Die navorsing oor die positiewe impak wat moedertaalonderrig op onderrig
en selfs op die welsyn van ’n staat het, is legio. Ten spyte van die tragiese
ironie wat daarin vervat is, is daar toenemende druk op sprekers van
inheemse tale om onderrig te ontvang in die enigste van Suid-Afrika se
amptelike tale wat nie ’n inheemse taal is nie. 10 Afrika is die enigste kontinent
waar die meerderheid kinders in ’n uitheemse taal begin skoolgaan. Dit lei tot
onderwys van ’n swak gehalte en die marginalisering van die kontinent. 11
’n Verdere ironie is dat ontwikkelde lande moedertaalonderrig beklemtoon,
terwyl ontwikkelende lande, ten spyte van hul sterk standpunte teen
kolonialisme, steeds onder die indruk is dat dit ter wille van “internasionale
mededingendheid” nodig is om in koloniale tale te studeer. Dit, terwyl daar
’n ooglopende verskil is tussen die akademiese standaarde van tersiêre
instellings wat moedertaalonderrig gebruik en dié wat van uitheemse tale
gebruik maak.
Die persepsie dat onderwys in Engels noodsaaklik is vir internasionale
mededingendheid is aansienlik kleiner buite die ontwikkelende lande.
Inteendeel, indien die webblad www.topuniversities.com as maatstaf gebruik
word om die wêreld se beste universiteite te evalueer, is dit duidelik dat
bykans al hierdie universiteite moedertaalonderrig beklemtoon. Bykans die
enigste universiteite wat op onderrig in Engels fokus, is dié van die VSA, die
Verenigde Koninkryk, Australië ensovoorts, waar onderrig in Engels
aangebied word omdat dit die studente se eerste taal is. Sover vasgestel kon
word, fokus al die ander universiteite op moedertaalonderrig, of dit dan op
onderrig in Japannees, Duits, Frans, Hollands of enige ander taal neerkom.
Regoor die wêreld is ’n ooglopende verband tussen die bevordering van
moedertaalonderrig en die ekonomiese krag van die betrokke land sigbaar,
soos duidelik uit onderstaande kaarte blyk. Die rede daarvoor is dat
moedertaalonderrig die sukses van onderrig verhoog en dat onderrig van
gehalte die ekonomiese potensiaal van die arbeidsmag verhoog, wat
uiteindelik die algehele inkomste van ’n land laat styg. Dit is vir ontwikkelde
10 Moseneke DCJ maak ook melding van hierdie ironie in die uitspraak in die Konstitusionele Hof in
Mpumalanga Department of Education v Hoërskool Ermelo 2010 (2) SA 415.
11 Report by UNESCO (2010) Why and how Africa should invest in African languages an multilingual education,
bl. 4 – 5.

9
lande ook makliker om moedertaalonderrig toe te pas omrede hulle oor
meer hulpbronne beskik.
Dit verander egter nie die feit nie dat die ekstra koste om
moedertaalonderrig te bevorder, hoogs waarskynlik oor die lang termyn ’n
goeie opbrengs sal lewer: werkende persone sal meer waarde kan toevoeg
omdat moedertaalonderrig hulle opleiding meer effektief gemaak het as wat
dit andersins sou wees. Die kaarte hieronder toon die verband tussen
moedertaalonderrig en die inkomste van die betrokke lande.
Lande waar moedertaalonderrig tot op sekondêre skoolvlak aangebied word 12
Inkomsteklassifikasie volgens die Wêreldbank (2008 se syfers)
12 Kaarte opgestel deur Solidariteit (2008).

10
Die Verenigde Nasies se Opvoedkundige, Wetenskaplike en Kulturele
Organisasie (UNESCO) beraam dat ongeveer 5 tot 15% van Afrika se kinders
die betrokke uitheemse taal waarin hul onderrig word, ken wanneer hul skool
toe gaan. UNESCO het ook bevind dat dit nie waar is dat onderrig in
Afrikatale ’n vertraging in die bemeestering van wetenskap, tegnologie en
ander universele kennis veroorsaak nie. 13
Internasionale navorsing het boonop bewys dat studente eenvoudige
gespreksvaardighede in ’n nuwe taal binne een tot twee jaar kan aanleer,
maar dat dit in ’n goed-toegeruste omgewing minstens ses jaar neem om
abstrakte akademiese taalvaardighede wat deur onderwystaal gekenmerk
word, aan te leer. 14
In Mali is bevind dat ongeveer 10% van laerskoolkinders in hulle moedertaal
onderrig ontvang het, en dat die kans dat hierdie kinders hul jaar sal herhaal,
vyf keer kleiner was as dié van hul portuurgroep wat nie moedertaalonderrig
ontvang het nie. 15 In Duitsland is bevind dat die groep leerlinge wat die
swakste presteer het, gevind is onder immigrante wat ander huistale praat as
dié waarin hul onderrig ontvang het. 16
In Suid-Afrika het swart Suid-Afrikaanse skoolkinders tussen 1955 en 1976 vir
agt jaar lank onderrig in hul moedertaal ontvang. Gedurende hierdie tydperk
was die algehele slaagsyfer in 1976 83,7%. Daarna is die program verander
en die tydperk waarin moedertaalonderrig gegee is, is na vier jaar verkort.
Die slaagsyfer het drasties gedaal tot 44% in 1992. 17
Die Suid-Afrikaanse Systematic Evaluation National Report van 2005 het
aangedui dat studente wat in hul moedertaal studeer, ’n nasionale
gemiddelde van 69% behaal. Studente wat nie in hul moedertaal studeer
nie, het ’n gemiddelde van slegs 32% behaal. 18
13 Report by UNESCO (2010) Why and how Africa should invest in African languages an multilingual education,
bl. 9.
14 Report by UNESCO (2010) Why and how Africa should invest in African languages an multilingual education,
bl. 28.
15 Report by UNESCO (2010) Why and how Africa should invest in African languages an multilingual education,
bl. 30.
16 Report by UNESCO (2010) Why and how Africa should invest in African languages an multilingual education,
bl. 30.
17 Report by UNESCO (2010) Why and how Africa should invest in African languages an multilingual education,
bl. 33.
18 Report by UNESCO (2010) Why and how Africa should invest in African languages an multilingual education,
bl. 33.

11
Gevallestudies
Burkina Faso
’n Inisiatief is in Burkina Faso geloods om moedertaalonderrig in formele
basiese onderwys te ontwikkel. Aangesien dit voorheen ’n Franse kolonie
was, was die onderrigtaal in Burkina Faso die land se amptelike taal, naamlik
Frans. Die land het egter ongeveer sestig etniese groepe en tale. Sewentien
persent van die land se bevolking praat Frans, en die oorblywende plaaslike
tale het almal die status van “nasionale tale”.
Formele onderwys in Burkina Faso word vanaf dag een op skoolvlak tot met
die laaste dag van universiteit in Frans verskaf. ’n Kritiese evaluering van die
formele onderwysstelsel in Burkina Faso het egter getoon dat slegs 22 uit 100
leerlinge wat met laerskoolonderrig begin het, dit binne ses jaar (die normale
duur van laerskoolonderrig) voltooi het, en dat slegs 17 van hulle die
skoolverlatingsertifikaat vir die laerskool geslaag het. Die stelsel is dus
gekenmerk deur ’n hoë uitval- en herhalingsyfers. 19 In 1994 is ’n
eksperimentele skool met moedertaalonderrig en Frans as ’n tweede taal vir
55 leerders begin. Dit het daartoe gelei dat die leertydperk verkort is (met
twee jaar). Die slaagsyfer in dieselfde eksamen as dié wat deur die leerlinge
in ’n standaardlaerskool geskryf is, was 52,83%, vergeleke met die nasionale
slaagsyfer van 40% tot 42%. 20
Peru
In 1952 is moedertaalgebaseerde onderrig in Peru ingestel ten einde in die
onderwysbehoeftes van die inheemse bevolkings van die Peruaanse
reënwoud te voorsien. In 1972 is veranderinge gemaak om ’n multikulturele
samelewing te vestig en die Quechua-taal, wat eers in 1975 amptelik as ’n
taal erken is, in te sluit.
In 1994 het die grondwet die taal- en onderwysregte van inheemse mense
erken deur etniese en kulturele pluraliteit te erken. Dit het daartoe gelei dat
19 Hierdie getalle stem baie ooreen met dié in basiese onderwys in Suid-Afrika. In 199 het ‘n totaal van
1 318 932 graad 1-leerders geregistreer, van wie die meeste nie in hulle moedertaal gestudeer het nie. Toe
hierdie spesifieke groep uiteindelik in 2010 hulle nasionale senior sertifikaateksamen skryf, het ‘n totaal van
559 166 vir die eksamen ingeskryf, en slegs 27,6% van die aanvanklike groep van 1,3 m graad 1’s het die
eksamen geslaag.
20 Report by UNESCO (2008) Improving the Quality of Mother Tongue-based Literacy and Learning: Case
Studies from Asia, Africa and South America, bl. 119.

12
die inheemse taal sy aan sy met Spaans gefunksioneer het. Studente leer eers
om in hulle moedertaal -- die enigste onderrigtaal in die vroeë skooljare – te
lees en skryf. Spaans word aanvanklik as ’n tweede taal onderrig. Evaluerings
het getoon dat tweetalige onderrig ’n positiewe kognitiewe impak op
studente het. Hierdie voordele sluit in:
· Beter algehele akademiese prestasie
· Groter vaardigheid met wiskundige probleme
· Groter selfversekerdheid met die praat van Spaans
· Groter selfrespek
· Meer aktiewe studentedeelname
Een van die sterkste punte van die Peruaanse tweetalige onderwysstelsel is
die ontwikkeling van groter erkenning van en respek vir verskillende taal- en
kultuurgroepe en hulle regte. 21
Mali
In 1979 is die taal van formele onderwys in Mali van Frans na die nasionale
tale verander in 'n poging om die hoë uitvalsyfer, talle druipelinge en
herhaling van grade te voorkom. Tweetalige onderrig het op ’n
eksperimentele grondslag begin en nasionale tale is vir graad 1 tot 6 as
onderrigtaal ingestel.
Die kind se moedertaal word as die onderrigtaal gebruik, en regdeur die
laerskool word die tweede taal onderrig om die kind te help om ten volle
tweetalig te word. Kinders word geleer om in hulle eerste taal te lees en skryf
voordat hulle begin om Frans te leer. Teen graad 5 en 6 word die helfte van
die leerder se klasse in Frans onderrig. Die eerste groep (wat in die dorp
Segou getoets is) het die graad 7-toetree-eksamen met ’n slaagsyfer van 77%
voltooi, vergeleke met die nasionale gemiddelde van 66%. Die studie het
getoon dat studente se prestasie beduidend hoër was as in skole wat slegs in
Frans onderrig het. 22
Bangladesj
In Bangladesj behoort die etniese gemeenskap tot uiteenlopende kulture en
tale. Breed geklassifiseerd is daar is drie eiesoortige taalfamilies in Bangladesj.
21 Report by UNESCO (2008) Mother Tongue Matters: Local Language as a Key to Effective Learning, bl. 23 –
27.
22 Report by UNESCO (2008) Mother Tongue Matters: Local Language as a Key to Effective Learning, bl. 9–16.

13
Dit is Tibettaans-Birmaans, Austraal-Asiaties/Mon-Khmer, Dravidiies. Hierdie
drie hoofkategorieë sluit ’n aantal individuele tale en dialekte in.
In 1952 het die eerste Oos-Bengaalse Onderwysstelsel-rekonstruksiekomitee ’n
verslag ingedien om te sê dat moedertaalonderrig op laerskool
standaardpraktyk sou wees. Ashrai se Aksienavorsingprojek was daarop
gemik om die vlak van leerders se prestasie deur onderrig in hulle moedertaal
op laerskoolvlak te verbeter. Die hipotese was dat die leerders se prestasie
met toepaslike leermateriaal en moedertaalonderrig mettertyd sou verbeter.
Die gemiddelde punte van leerders wat aan Ashrai se Aksienavorsingsprojek
deelneem, is vergelyk met dié van leerders in ’n staatskool wat nie aan die
projek deelgeneem het nie. Die drie vergelykingsvelde was: Wiskunde,
Sosiale Wetenskappe en Taal. (Sien die grafiek hieronder.)
Die impak van moedertaalonderrig op Taal, Sosiale Wetenskap en Wiskunde in Bangladesj 23
40
35
30
25
20
15
Series 1
Series 2
10
5
0
Language Social Science Maths
Reeks 1 is die gemiddelde prestasie van die kinders wat moedertaalonderrig ontvang het,
vergeleke met reeks 2, wat die gemiddelde prestasie is van kinders in die openbare
onderwysstelsel.
In Suid-Afrika is ons gelukkig om ’n platform te hê waarop ons ons
moedertaalonderrig kan bou en uitbrei. Navorsing het getoon dat
moedertaalonderrig voordelig is vir akademiese prestasie, en ons as ’n nasie
is verplig om te verseker dat dit in ons onderwysstelsel opgeneem word. In ’n
land wat slegs 0,36% van die jaarlikse navorsingsbesteding en uitsette van die
23 Report by UNESCO (2007) Mother Tongue-based Literacy Programmes, Case Studies of Good Practice in
Africa, bl. 46. Grafiek gebaseer op bevindings van Ahsrai se Action Research Projects.

14
wêreld bydra, moet ons daarna streef om gehalte-onderrig op tersiêre vlak
aan te moedig. Dit kan slegs doeltreffend gedoen word as ons in
moedertaalonderrig belê. Suid-Afrika het kennis en kundigheid om aan die
wêreld te bied, en ons moet maniere kry om ons jeug aan te moedig om
daardie kennis te deel.

15
4. Die befondsing van moedertaalonderrig
Indien die drastiese invloed in ag geneem word wat die bevordering van
moedertaalonderrig regoor die wêreld op skole en universiteite gehad het,
sowel as die simboliese boodskap van wedersydse erkenning en respek wat
deur positiewe beleidsveranderings in hierdie verband uitgestraal word, is die
kostes wat by die bevordering van moedertaalonderrig betrokke is,
verbasend laag. Die verhouding tussen die insette en die uitkoms moet egter
verstaan word. Die insette word in terme van geld gemeet, terwyl die uitkoms
neerslag vind in ’n hoër gehalte onderwys en die bevordering van
wedersydse erkenning en respek.
Finansieel gesproke is die kostes van meertalige tersiêre instellings uiteraard
hoër as dié van eentalige instellings. In die lig van die diversiteit van die Suid-
Afrikaanse samelewing en die grondwetlike reg op gelykheid en
moedertaalonderrig, het die Suid-Afrikaanse regering egter ’n plig om
aktiewe beleidsbesluite ten gunste van meertaligheid te neem. Daar is ook
sterk sosiale en politieke beweegredes waarom addisionele befondsing vir
meertalige tersiêre instellings vereis word.
Die bestaande befondsingsformule vir tersiêre instellings akkommodeer
meertaligheid in geen opsig nie. Dit het tot gevolg dat die som wat vir ’n
eentalige tersiêre instelling soos die Universiteit van die Witwatersrand
gemaak word, presies dieselfde is as die som wat gemaak word vir instellings
soos die Universiteit van Pretoria en die Noordwes-Universiteit, waar die
bevordering van drie van die amptelike landstale beoog word. Die eerste
stap wat dus geneem moet word om hierdie probleem op te los, is om
meertaligheid as ’n kriterium vir addisionele befondsing by die
befondsingsformule in te sluit.
Die kostes van meertaligheid in die buiteland en in Suid-Afrika
Regoor die wêreld word verskeie benaderings gevolg om hierdie beginsel in
finansiële terme te vergestalt. By die Universiteit van Ottawa word ’n
regeringstoelaag van 8% by die institusionele begroting ingesluit. Die
Universiteit van Maastricht het ’n aanvanklike addisionele belegging ontvang
van ongeveer 10 tot 15% van die instelling se begroting waarmee slegs een
taal geakkommodeer kon word.

16
Navorsing deur die Noordwes-Universiteit toon dat die kostes verbonde aan
die bevordering van meertaligheid in Suid-Afrika selfs minder as dit kan wees.
Terwyl Emzantsi Associates in 2003 bevind het dat dit net tussen 1 tot 2% van
die nasionale mediumtermyn-uitgaweraamwerk gaan kos om alle
staatsdepartemente in Suid-Afrika op meertalige vlak te laat funksioneer,
gebruik die Noordwes-Universiteit selfs minder as 1% van hulle institusionele
begroting vir die implementering van hulle meertaligheidsbeleid. Trouens,
hulle het in 2009 beraam dat ’n addisionele bedrag van net R148,48 vir
elkeen van die ingeskrewe studente by die NWU benodig word om die koste
van meertaligheid te dek. Verder is bevind dat die byvoeging van ’n
addisionele werkstaal slegs ’n 30%-toename in die volume en omvang van
insette meebring, en dat dit nie totale duplisering van insette tot gevolg het
nie.
Kritiek op die huidige formule
Die huidige befondsingsformule evalueer verskeie kriteria wat bepaal
hoeveel fondse aan die onderskeie universiteite toegewys word. Die kriteria
wat tans in ag geneem word, sluit die volgende in:
· onderriginset, gebaseer op die getal studente wat ingeneem word;
· onderriguitset, gebaseer op die tipe graduandi wat gelewer word; en
· navorsingsuitset, gebaseer onder meer op die aantal doktorsgrade en
navorsingsartikels wat jaarliks gelewer word.
Afgesien van hierdie kategorieë word ander kriteria soos die grootte van die
instansie, die aantal kampusse en transformasie (gemeet aan demografie op
grond van ras) ook in die befondsingsformule geakkommodeer.
Indien daar in ag geneem word dat meertaligheid nie deur hierdie formule in
aanmerking geneem word nie, sou ’n mens kon argumenteer dat tersiêre
instellings wat hul grondwetlike verpligting nakom om Suid-Afrika se amptelike
tale op te hef, “gestraf” word deur geen addisionele befondsing hiervoor te
ontvang nie. Dit het tot gevolg dat kostes elders gesny moet word en dat die
inheemse tale nie doeltreffend geïmplementeer kan word nie.
Sommige van die kriteria wat tans by die befondsingsformule ingesluit word, is
daar geplaas in om gehalte-onderrig te beloon of te bevorder en om
toeganklikheid van tersiêre instellings te verhoog, veral vir benadeelde
voornemende studente. Dit is dus belangrik om te noem dat die bevordering
van meertaligheid ook sal bydra om die toeganklikheid van tersiêre instellings
vir studente uit alle taalgroepe te bevorder, en dat dit ’n groot hupstoot vir

17
gehalte-onderwys sal beteken. Daar is ’n growwe wanpersepsie dat die
bevordering van moedertaalonderrig tot die uitsluiting van studente sal lei,
terwyl die teendeel eintlik waar is.
’n Verdere bron van kommer met betrekking tot meertaligheid is die vraag of
dit ’n negatiewe impak op transformasie kan hê. Om hierop te antwoord,
moet genoem word dat ’n gedwonge transformasieproses, wat inhou dat
studente verhoed word om in die taal van hul keuse te studeer, nie net
ongrondwetlik is nie, maar ook tot meer probleme as oplossings lei. Die eerste
hiervan is dat gehalte-onderwys daardeur gekortwiek word, en die tweede
dat dit weereens tot ’n stelsel lei waarin sommige gelukkige studente
bevoordeel word deur in hul moedertaalonderrig te ontvang, terwyl daardie
voordeel nie hul klasmaats beskore is nie. Hierdie situasie lei tot spanning in
die klaskamer, wat uiteindelik ’n negatiewe impak op die
studentegemeenskap, gehalte-onderwys en wedersydse erkenning en
respek tot gevolg het.
Dit is dus van kardinale belang dat die bestaande befondsingsformule
gewysig word om die bevordering van meertaligheid te akkommodeer.
Voorgestelde formule
Wanneer daar oor befondsing gepraat word, moet eerstens daarop gelet
word dat die befondsing van moedertaalonderrig in werklikheid baie
goedkoop is, veral as in ag geneem word wat die omvang van die uitkoms
kan wees wat met relatief klein geldelike insette bereik kan word.
In ooreenstemming met die jongste inisiatiewe wat deur die Ministerie van
Hoër Onderwys en Opleiding geloods word oor die gebruik van Afrikatale as
tale vir hoër onderwys, word voorgestel dat ʼn formule ontwikkel moet word
aan die hand waarvan die beginsel en praktyk meertaligheid bestuur word.
In hierdie opsig word voorgestel dat 2005 se bekende Ndebele-verslag as
vertrekpunt geneem word, maar aangepas word om vir ’n anker-enondersteuningsbeginsel
voorsiening te maak.
Ingevolge taaldiversiteit en met verrekening van die aanbevelings van die
Ndebele-verslag sal sekere universiteite of universiteitskampusse hulleself as
ankerontwikkelaars en implementeerders van sekere tale as werks- en
onderrigtale op dié kampusse beskikbaar stel. Hierdie tale sal op grond van
taaldemografiese patrone, kundigheid by dié universiteite en ander
veranderlikes bepaal word. Die Universiteit van KwaZulu-Natal (UKZN) kan

18
byvoorbeeld as ankerkampus vir Zulu optree, terwyl UNIZUL as
ondersteuningskampus inskakel. Gesamentlik, en op grond van ʼn formele
samewerkingsooreenkoms, dra hulle dan tot die gestruktureerde ontwikkeling
en implementering van Zulu as hoëronderwystaal by.
As ankerkampus vir Zulu sal die UKZN dan as ’n ontwikkeling- en
uitnemendheidsentrum vir Zulu optree en toesien dat die taal as
hoëronderwystaal ontwikkel en gebruik word – as onderrigtaal en as
administrasietaal – terwyl UNIZUL die projek ondersteun en bydra tot die
ontwikkeling en ook Zulu as onderrig- en werkstaal gebruik.
Nasionale befondsing
Die implementering van die voorgestelde formule hang van nasionale
befondsing af.
Die Ministerie word versoek om, na analogie van die gevestigde praktyk van
geoormerkte befondsing (byvoorbeeld soos vir multikampusinstellings), ʼn
meertaligheidsgeoormerkte toekenning wat 2% van die mediumtermynuitgaweraamwerk
(MTEF) bedra vir die implementering van hierdie formule
beskikbaar te stel.

19
5. Gevolgtrekking
Daar is baie wat gesê kan word oor moedertaalonderrig en die voor- en
nadele daarvan. Wat egter belangrik is, is dat die kwessie van
moedertaalonderrig altyd binne die konteks van gehalte-onderwys, die
maatskaplike implikasies daarvan en toepaslike regsvoorskrifte beskou moet
word. Die meeste mense is dit eens dat moedertaalonderrig ’n positiewe
uitkoms vir gehalte-onderwys het, soos wat duidelik uit hierdie dokument blyk.
Tydens die gesprek wat AfriForum Jeug op 15 Oktober 2010 met die Minister
van Hoër Onderwys, dr. Blade Nzimande, gehad het, het die Minister tereg
op sekere struikelblokke met betrekking tot die implementering van
moedertaalonderrig gewys. Hierdie struikelblokke het hoofsaaklik op die
praktiese en finansiële implikasies daarvan betrekking.
Artikel 6(2) van die Grondwet plaas ’n verpligting op die Staat om praktiese
en daadwerklike maatreëls te tref om die status van Suid-Afrika se amptelike
landstale te verhoog en die gebruik daarvan te bevorder. Verder bepaal
artikel 29(2) dat elkeen ’n reg het om in openbare onderwysinstellings
onderwys te ontvang in die amptelike taal of tale van eie keuse waar
daardie onderwys redelikerwys moontlik is. Die Wet op Hoër Onderwys
bepaal dat die taalbeleid van ’n tersiêre instelling deur die Raad, met die
instemming van die Senaat, vasgestel moet word, en dat sodanige
taalbeleid moet strook met beleid wat deur die Minister vasgestel word.
Alhoewel daar meningsverskil bestaan oor wat die omvang van hierdie
ministeriële beleid kan wees, mag dit uiteraard nie in stryd wees met
bogenoemde verpligtinge wat deur die Grondwet aan die Staat opgelê
word nie.
In hierdie dokument argumenteer ons dat die toewysing van fondse aan
tersiêre instellings ’n kardinale rol in die funksionering van sodanige instelling
speel, en dat ’n beleid oor tersiêre befondsing as gevolg van bovermelde
verpligtinge wat op die Staat geplaas word, nie geïmplementeer kan word
sonder om die kostes wat met die ontwikkeling van Suid-Afrika se inheemse
tale gepaard gaan hierin te akkommodeer nie. Hierdie argument word veral
versterk as daar gelet word op die positiewe implikasies wat die
implementering van moedertaalonderrig op die gehalte van onderwys het.

20
Die impak van moedertaalonderrig word omvattend in deel 3 van hierdie
dokument bespreek. Die belangrikste twee gevolgtrekkings wat hieruit
gemaak kan word, is:
1. Dat die implementering van moedertaalonderrig regoor die wêreld
drastiese verbeterings in die betrokke studente se prestasies teweeg
gebring het; en
2. Dat daar geen waarheid steek in die persepsie dat dit in ’n student se
belang is om in Engels te studeer ten einde “internasionaal
mededingend” te wees nie. Die bevordering van moedertaalonderrig
het om verskeie redes ’n groter invloed op die internasionale
mededingendheid van ’n student. Die belangrikste redes is die
verbeterde begrip vir die betrokke vakgebied en die versterking van
die student se selfvertroue, wat ’n natuurlike gevolg van beter prestasie
is.
Die belangrikste stap wat nou met betrekking tot hoër onderwys geneem
moet word, is dat die befondsingsformule wat deur die Departement van
Hoër Onderwys vir tersiêre instellings voorgeskryf word, gewysig word om die
bevordering van moedertaalonderrig en meertaligheid te akkommodeer.
Daar moet erkenning gegee word aan die feit dat, alhoewel die inset in
hierdie verband in geldterme gemeet word, die uitkoms neerslag vind in die
verbetering van gehalte-onderwys en die bevordering van wedersydse
erkenning en respek onder die verskillende taalgroepe in Suid-Afrika.
Verskeie finansiële benaderings met betrekking tot meertaligheid word
regoor die wêreld gevolg. By die Universiteit van Ottawa word ’n
regeringstoelaag van 8% by die institusionele begroting ingesluit. Die
Universiteit van Maastricht het ’n aanvanklike addisionele belegging ontvang
van ongeveer 10 tot 15% van die instelling se begroting waarmee slegs een
taal geakkommodeer kon word. In Suid-Afrika hoef dit nie so hoog te wees
nie. Indien ’n addisionele bedrag van ongeveer R150,00 vir elke ingeskrewe
student voorsien word, kan ’n drastiese verbetering met betrekking tot
moedertaalonderrig gemaak word.
Die voorstel van ’n anker-en-ondersteuningsbeginsel met betrekking tot hoër
onderwys blyk die mees praktiese te wees. Hiervoor stel sekere universiteite of
universiteitskampusse hulle tot beskikking as ankerontwikkelaars en
implementeerders van sekere tale as werks- en onderrigtale by dié kampusse.
Hierdie tale word bepaal op grond van taaldemografiese patrone en ander
veranderlikes. In hierdie poging werk die ankeruniversiteite saam met

21
ondersteuningsuniversiteite, wat in formele samewerkingsverband tot die
gestruktureerde ontwikkeling en implementering van die gekose tale bydra.
Die konsep word meer breedvoerig in deel 4 van hierdie dokument
verduidelik.
Om hieraan gehoor te gee is dit eerstens belangrik dat die meertaligheid van
’n tersiêre instelling as kriterium vir addisionele befondsing by die
befondsingsformule ingesluit moet word. Vir hierdie doeleindes sal dit
voldoende wees indien ’n addisionele bedrag van 2% van die
mediumtermyn-uitgaweraamwerk aan meertalige universiteite toegewys en
vir die bevordering van meertaligheid geoormerk word.
Verder is dit belangrik om daarop te let dat die uitreik van verslae en
voorleggings nie voldoende is om ’n verskil in hierdie verband te maak nie –
daar moet na aksiestappe oorgegaan word. Alhoewel die wysiging van die
befondsingsformule deur die Minister van Hoër Onderwys ’n kardinale rol in
hierdie verband speel, sal hierdie wysiging alleen nie ’n volhoubare verskil
maak as alle rolspelers nie betrokke raak nie. Om hierdie rede het AfriForum
Jeug aksieplanne uiteengesit wat deur die onderskeie rolspelers
geïmplementeer kan word.
Met sterk leierskap en wilskrag kan ’n toekoms vir Suid-Afrika se inheemse tale
verseker word.

22
6. Aksieplan vir moedertaalonderrig
Hierdie dokument beklemtoon die positiewe impak wat die bevordering van
moedertaalonderrig vir studente en Suid-Afrika sal inhou. Dit is egter
belangrik dat die kwessie van moedertaalonderrig en meertaligheid nie net
by dokumente en verslae bly nie, en dat daar oorgegaan word na
aksieplanne om hieraan uitvoering te gee. Die blaam vir die gebrek aan
meertaligheid kan nie op ’n enkele instansie geplaas word nie, en gevolglik
sal dit slegs effektief aangespreek kan word as ’n omvattende aksieplan in
hierdie verband van stapel gestuur word. Die belangrikste rolspelers in hierdie
saak is:
· Die regering (insluitend die twee onderwysdepartemente)
· Universiteite (insluitend hoofbesture en universiteitsrade)
· Studente (insluitend verteenwoordigende studenterade)
· Ouers (insluitend beheerrade by skole).
’n Uiteensetting word gegee van stappe wat elkeen van die rolspelers kan
neem om ’n toekoms vir Suid-Afrika se inheemse tale te verseker. Van die
twee onderwysministers word slegs een stap elk gevra, terwyl vyf stappe vir
universiteitsbesture, ouers en studente uiteengesit word. AfriForum Jeug
verbind hom egter hiermee tot ’n tienpuntplan wat vanaf die bekendstelling
van hierdie verslag uitgevoer sal word.
Die Minister van Basiese en van Hoër Onderwys
Alhoewel hierdie verslag hoofsaaklik oor die situasie in hoër onderwys handel,
kan dit nie in isolasie van basiese onderwys gesien word nie. Beide die
Minister van Hoër en van Basiese Onderwys het in die onlangse verlede
positiewe uitsprake oor die bevordering van Suid-Afrika se inheemse tale
gemaak. Hierdie stellings moet egter nou in beleid geïmplementeer word.
Derhalwe word van die Minister van Basiese Onderwys versoek dat:
· ’n spitsberaad gehou word oor die praktiese uitdagings vir
moedertaalonderrig in basiese onderwys in Suid-Afrika.
Van die Minister van Hoër Onderwys word versoek dat:
· die befondsingsformule vir hoër onderwys gewysig word, soos
verduidelik in deel 4 van hierdie dokument.

23
’n Vyf-punt-plan vir universiteitsowerhede
1. Hanteer studente se taalklagtes stiptelik en neem stappe teen
personeellede wat studente se taalregte skend.
2. Sien toe dat universiteitsfunksies plaasvind in al die amptelike tale van
die betrokke universiteit en nie slegs in een taal nie.
3. Ontwikkel ’n goeie praktykskode vir transformasie, sodat universiteite
nie ten koste van moedertaalonderrig en meertaligheid transformeer
nie.
4. Stel personeel aan wat bevoeg is om onderrig in meer as een taal te
gee of bied kursusse aan om personeel in hierdie bevoegdheid op te
lei.
5. Stel ’n taalombudsman by elke instelling aan en skep ’n toeganklike
taalkantoor vanwaar studente se taalvaardighede ontwikkel kan word
en hul klagtes hanteer kan word.
’n Vyf-punt-plan vir ouers van skoliere en studente
1. Besef dat die gebrek aan moedertaalonderrig en meertaligheid in
Suid-Afrika ’n probleem is wat nie net deur die owerhede opgelos kan
word nie.
2. Plaas u kinders in skole en universiteite waar hulle onderrig in hul
moedertaal sal ontvang.
3. Leer u kinders waarom dit in hulle belang is om in hulle eie taal te
studeer.
4. Plaas druk op skole en universiteite wat u kinders se taalregte
verontagsaam.
5. Moedig u kinders aan om ’n belangstelling in en trots op hulle taal te
ontwikkel en om dit in die samelewing uit te leef.
’n Vyf-punt-plan vir studente
1. Registreer om jou modules in jou moedertaal te doen en maak
beswaar indien dit nie beskikbaar is nie.
2. Ken jou taalregte en grieweprosedures om te volg wanneer jou regte
geskend word.
3. Leef jou studentelewe in jou eie taal uit en doen moeite om ander tale
aan te leer.
4. Doen navorsing en voltooi jou skripsies, opdragte en toetse in jou eie
taal. Jy het ’n reg om dit te doen.

24
5. Rapporteer dosente of ander personeellede wat jou taalregte skend.
AfriForum Jeug se nasionale veldtog vir moedertaalonderrig
AfriForum Jeug het besluit om ’n voorbeeld te stel deur ’n omvattende
tienpuntplan van stapel te stuur terwyl daar van ander rolspelers verwag
word om hoogstens vyf stappe te neem. Die tienpuntplan lyk as volg:
1. Oorhandig hierdie verslag aan die Minister van Hoër en van Basiese
Onderwys self.
2. Oorhandig hierdie verslag aan die rektore van al die tersiêre instellings
in Suid-Afrika.
3. Oorhandig hierdie verslag aan die verteenwoordigende studenterade
van al die universiteite in Suid-Afrika en voer gesprekke met hulle oor
die inhoud daarvan.
4. Loods ’n veldtog om ouers in te lig oor die belang van
moedertaalonderrig.
5. Loods ’n veldtog om studente in te lig oor die belang van
moedertaalonderrig.
6. Loods ’n veldtog om skole, en in die besonder beheerliggame van die
onderskeie skole, in te lig oor die belang van moedertaalonderrig;
7. Loods openbare bewusmakingsaksies oor die belang van
moedertaalonderrig. Dit sal ’n vermaaklike mini-dokumentêre video vir
verspreiding op sosiale netwerke insluit.
8. Open ’n elektroniese klagtekanaal waar studente van regoor Suid-
Afrika klagtes kan indien wanneer hul taalregte geskend word.
9. Opper die kwessie van moedertaalonderrig en meertaligheid in die
openbare debat en tydens skakeling met plaaslike en internasionale
organisasies.
10. Brei plaaslike strukture uit en bevorder verteenwoordiging op
verteenwoordigende studenterade om ook hier aan die veldtog
uitvoering te gee.

25
7. Bronnelys
Wetgewing
· Die Grondwet van die Republiek van Suid-Afrika, Wet 108 van 1996
· Wet op Hoër Onderwys, Wet 101 van 1997
Regspraak
· Mpumalanga Department of Education v Hoërskool Ermelo 2010 (2) SA
415 (CC)
Verslae
· UNESCO (2010) Why and how Africa should invest in African languages
and multilingual education
· UNESCO (2008) Improving the Quality of Mother Tongue-based
Literacy and Learning: Case Studies from Asia, Africa and South
America
· UNESCO (2008) Mother Tongue Matters: Local Language as a Key to
Effective Learning
· UNESCO (2007) Mother Tongue-based Literacy Programmes, Case
Studies of Good Practice in Africa
· The development of indigenous African languages as mediums of
instruction in higher education, 2005 (Ndebele-verslag)
Webbladsye
· www.topuniversities.com