EEN NIEUW STRATEGISCH CONCEPT VOOR DE NAVO Maarten ...

EEN NIEUW
STRATEGISCH CONCEPT VOOR
DE NAVO
Ap:KATERN:
Maarten Haverkamp, Harry van
5 - 2009 Bommel en Wim van Eekelen
MISSIE AFGHANISTAN
AFHANKELIJK VAN LOKAAL
BESTUUR
EEN NIEUW PERSPECTIEF
VOOR NON-PROLIFERATIE?

inhoudsopgave
3 Redactioneel
Katern: een nieuw strategisch concept voor de NAVO
4 De NAVO is nog net zo actueel als 60 jaar geleden Maarten Haverkamp
8 Is de NAVO klaar voor de verandering? Harry van Bommel en Karel Koster
12 Naar een nieuw strategisch concept voor de NAVO
Betere samenwerking met de EU is noodzakelijk Wim van Eekelen
18 Column: Uitkomst ‘Afghanistan’ afhankelijk van lokaal bestuur
Hans van Leeuwe
20 Een nieuw perspectief voor nucleaire non-proliferatie?
Het NPV getoetst Henk Cor van der Kwast
25 Atlantisch Nieuwsoverzicht
29 Boekbespreking
colofon
Atlantisch perspectief: Nummer: 5 / 2009 Jaargang 33
tijdschrift voor internationale betrekkingen en veiligheidspolitiek
Atlantisch Perspectief is een
genmaj marns b.d. Kees Homan
betalen ? 19,50. Opgave schrif-
Advertentietarieven zijn te bevra-
uitgave van de Stichting
Joris Janssen Lok
telijk, telefonisch of elektronisch
gen bij de redactie.
Atlantische Commissie
prof. dr. Ruud Janssens
bij het bureau van de Atlantische
ingeschreven bij de Kamer van
prof. dr. Wim Klinkert
C ommi ss i e.
Abonnementen en lidmaatschap-
Koophandel Haaglanden onder
Hans van Leeuwe
pen worden automatisch met een
nummer 41149134. Atlantisch
dr. Marianne van Leeuwen
Vormgeving
kalenderjaar verlengd tenzij voor 1
Perspectief verschijnt 8x per jaar
Rik van der Linden
Arthur Meyer; M/vG ontwerpers
december schriftelijk is opgezegd.
Anselm van der Peet
dr. Sebastian Reyn
Druk & Lithografie
Auke Venema
Thieme MediaCenter Nijmegen
Bureau & Redactie
Bezuidenhoutseweg 237A-239A
2594 AM Den Haag
telefoon: 070 363 94 95
Internationale Adviesraad
dr. Hans Binnendijk
dr. Ivo Daalder
ISSN-nr.: 0167-1847
Artikelen uit Atlantisch Perspectief
Naar een nieuwe verbinding tussen
Amerika en Europa? Brooklyn Bridge,
New York (foto: Corbis/S. Barrow)
fax: 070 364 63 09
dr. Ann-Sofie Dahl
mogen alleen worden overgenomen
e-mail: info@atlcom.nl
Marten van Heuven
na schriftelijke toestemming van
internet: www.atlcom.nl
prof. dr. Jan Willem Honig
de redactie.
prof. dr. Margarita Mathiopoulos
Eindredacteur
prof. dr. Alexander Moens
De redactie van Atlantisch
David den Dunnen
dr. Henning Riecke
Perspectief is het niet noodzakelij-
Stanley Sloan
kerwijs eens met de strekking van
Adviesraad
Julianne Smith
de artikelen in het tijdschrift.
dr. Bram Boxhoorn
Losse en voorgaande nummers
voorzitter
Abonnementen
van Atlantisch Perspectief zijn
Niklaas Hoekstra
Een abonnement kost ? 24,50
te verkrijgen bij de Atlantische
senior redacteur
per jaar. Studenten en scholen
Commissie.

Ap: 2009nr5/3
Redactioneel
De ‘geografie van het verleden’
Een bekende zegswijze luidt dat alle buitenlandse politiek
van een land uit zijn binnenlandse politiek voortkomt (‘all foreign
policy is local’). Met andere woorden: het buitenlandse
beleid van een willekeurig land kan onvoldoende worden
begrepen zonder enige kennis van de binnenlandse verhoudingen
van het land in kwestie. Voor een beginnend student
in de internationale betrekkingen is dit oude kost. De kwestie
is in feite ingewikkelder dan hierboven gesteld. Het gaat
niet alleen om actuele binnenlandse politiek, maar om de
gehele historische erfenis van een land. De Duitse positie
ten aanzien van het Midden-Oosten laat zich nu eenmaal
moeilijk verklaren zonder enige kennis van de Holocaust,
zoals ook de Franse Afrikapolitiek moeilijk kan worden
begrepen zonder de vroegere Franse koloniale positie op dat
continent in ogenschouw te nemen.
In een artikel in NRC Handelsblad (15-8-‘09) gaat de Poolse
politicoloog Aleksander Smolar uitgebreid in op de moeizame
verhouding tussen de West- en Oost-Europese landen
binnen de Europese Unie. Hij wijst erop dat de West-Europese
landen vanuit een geheel andere historische erfenis
(hij spreekt van de ‘geografie van het verleden’) aan de
vorming van de Unie zijn begonnen. Zijn voor deze landen
het interbellum en de daarop volgende wereldoorlog ijkpunten
geweest (‘nooit meer oorlog’), voor de inwoners van
de Oost-Europese lidstaten van de Unie geldt een andere
historische canon. Bij hen was de omwenteling van 1989
een belangrijker keerpunt dan 1945, met alle gevolgen van
dien voor de buitenlandspolitieke prioriteiten. Eén daarvan
was dat Polen, (toen nog) Tsjechoslowakije en Hongarije
na 1989 een interessante prioriteitenlijst aan de dag legden
wat betreft lidmaatschap van de NAVO en de (latere) EU.
De politieke elite in deze drie landen wilde zich natuurlijk zo
graag mogelijk bij beide organisaties aansluiten. Opvallend
echter was dat de eerste twee landen het lidmaatschap van
de NAVO, kort na de val van de Muur, van meer belang achtten
dan lidmaatschap van de EU. De reden daarvoor was
dat Polen en Tsjechoslowakije getekend waren door 45 jaar
Sovjetoverheersing. ‘Veiligheid eerst’ was het toenmalige
motto. In Hongarije lag de situatie daarentegen een tikkeltje
anders, vanwege de andersoortige, wat lossere band die het
land met de Sovjetunie in de jaren na 1945 had onderhouden.
Op economisch gebied, de enige min of meer zelfstandige
sector waarin de Sovjetunie een zekere mate van vrijheid
toestond, wisten de Hongaren eind jaren ‘60 zelfs een
afwijkend, decentraal economisch systeem te creëren (‘het
nieuwe mechanisme’.)
Smolars beschouwing over ‘de geografie van het verleden’
is evenzeer van belang voor de verhoudingen binnen de
NAVO. De relatie met de Russische Federatie en de betekenis
van Artikel 5 van het Noord-Atlantisch Verdrag zijn voor
Polen en de Baltische staten van een andere orde dan voor
enige andere bondgenoot. De eis van Polen voor een bilateraal
veiligheidsverdrag met de VS, dus buiten de NAVO om,
bij de installatie van het Amerikaanse raketschild tekent het
veiligheidsdenken bij de Poolse elite. De Russische invasie
in Georgië vorig jaar augustus leidde eveneens tot sterkere
reacties van de regeringen in de Oost-Europese landen dan
in enig ander West-Europees land. (Overigens: een verklaring
over het gedachtegoed moet niet worden verward met
een politieke stellingname of de vraag of een keuze verstandig
is.)
Deze kwestie zal zeker een rol gaan spelen bij de voorbereidingen
voor het nieuwe strategisch concept van de NAVO
en in het bijzonder als het gaat om de relatie met Rusland.
Voor de Oost-Europese landen ligt het bestaansrecht van
de NAVO vooral in de werking van Artikel 5; daarmee wordt
concreet Rusland op afstand gehouden. Deze opvatting is
nog versterkt door de kortstondige strafexpeditie van Rusland
tegen Georgië vorig jaar. Voor andere NAVO-landen, de
VS incluis, zal het accent liggen op een werkbare strategische
relatie met Moskou. Rusland is enerzijds te belangrijk
om te bruuskeren, maar de NAVO verliest anderzijds aan
geloofwaardigheid als zij de provocerende uitkomsten van
de Russische interne politieke tegenstellingen ongestraft
laat passeren. Geen eenvoudige opgave, kortom.
De nieuwe NAVO-secretaris-generaal, de Deen Rasmussen,
wordt bij het opstellen van het nieuwe strategisch
concept bijgestaan door een raad van 12 ‘wise men’. De
voorzitter is Madeleine Albright, en de raad bestaat verder
overwegend uit (oud-)diplomaten. De enige vice-voorzitter
is verrassend genoeg Jeroen van der Veer, de net afgetreden
topbestuurder van Koninklijke Shell. De keuze voor hem
is minder verrassend als wordt bedacht dat hij als geen
ander bekend is met de Russische handelswijze en mores
op het gebied van economische en politieke samenwerking.
Zijn adviezen zullen hard nodig zijn om de ingewikkelde
‘geografie van het verleden’ binnen het bondgenootschap
op het gebied van de betrekkingen met Rusland bij elkaar te
houden.
Bram Boxhoorn
Wilt u reageren? Mail de redactie: info@atlcom.nl.

Ap: 2009nr5/4
De NAVO is nog
net zo actueel
als 60 jaar geleden
Maarten Haverkamp
Dit jaar werd terecht uitgebreid stilgestaan bij de 60 e verjaardag van de NAVO. 60 jaar lang vormt het trans-
Atlantische bondgenootschap de basis van vrede en veiligheid in Europa. 60 jaar samenwerking tussen de Verenigde
Staten, Canada en Europa, met de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie daarin als hoeksteen. Deze
op waarden gefundeerde verdragsorganisatie heeft alle potentie om ook de komende 60 jaar het hart van ons
externe veiligheidsbeleid te vormen.
Voorwaarden daarvoor zijn ten eerste dat de waarden de kern blijven
van de samenwerking, en ten tweede dat de waarden in de praktijk
meer zijn dan een lege huls: de lidstaten dienen elk en gezamenlijk
te definiëren welke bijdragen van hen kunnen worden verwacht.
De secretaris-generaal van de NAVO noemde de gedeelde waarden –
vrijheid, mensenrechten, democratie en religieuze tolerantie – het
kompas in een steeds complexere wereld. 1 Belangrijker in deze tijd
van globalisering is zijn uitspraak “I believe that our societies can
shape events and not be their victims”. Het naleven en promoten – en
onder dreiging ook beschermen – van deze waarden is een verantwoordelijkheid
van de Atlantische gemeenschap.
Het strategisch concept: ontwikkeling en
uitdagingen
De vreedzame beëindiging van de Koude Oorlog was onder andere de
verdienste van de samenwerking binnen de NAVO. Na de val van de
Muur zijn de internationale verhoudingen echter opnieuw gedefinieerd.
Voor de NAVO betekende het dat de invulling van haar rol als
militair bondgenootschap moest worden heroverwogen. Dit proces
leidde in 1999 tot een nieuw strategisch concept, met de volgende
doelstellingen: collectieve verdediging, de versterking en het flexibeler
maken van militaire capaciteiten (anticiperend op nieuwe soorten
missies), het verder uitbreiden van het aantal leden en partnerschappen,
en het uitbouwen van een stevige en effectieve Europese tak in
het bondgenootschap. 2
De aanslagen op het World Trade Center van 11 september 2001 maakten
echter pijnlijk duidelijk welke additionele dreigingen globalisering
met zich meebrengt. De daarop volgende missie in Afghanistan liet
zien dat de NAVO in staat is een rol te spelen in de veranderende
internationale verhoudingen, met op dit moment een bijdrage van
vrijwel alle lidstaten. De missie ontleent haar doelen aan de waarden
en ook concrete afspraken (Artikel 5) die er binnen de NAVO bestaan.
De komende maanden zal duidelijk moeten worden hoe de NAVO-rol
in Afghanistan de komende jaren zal gaan ontwikkelen en wat de
Nederlandse bijdrage daaraan zal zijn.
Sinds 1999 is de NAVO naar het Oosten uitgebreid. 12 landen hebben
zich in deze periode aangesloten bij het bondgenootschap. Niet alleen
heeft deze uitbreiding de interne dynamiek van het bondgenootschap
vergroot, ook is door het lidmaatschap van oud-leden van het
Warschaupact de relatie met Rusland structureel veranderd.
De positie van Georgië is in dit kader interessant. Welke rechten en
plichten zijn er voor landen die op de drempel staan van het NAVOlidmaatschap?
Wat zou het in augustus 2008 hebben betekend wanneer
Georgië al deelgenomen zou hebben aan het Membership Action

Plan (MAP)? Wat betreft het CDA zou er geen sprake zijn geweest van
een Artikel 5-situatie.
De afgelopen 20 jaar heeft voor de NAVO in het teken gestaan van
aanpassing van het bondgenootschap aan een nieuwe veiligheidsomgeving.
Deze aanpassing is gepaard gegaan met discussie, zowel
intern als publiek. De beschreven veranderingen maken een herziening
van het Strategisch Concept uit 1999 op dit moment noodzakelijk.
Het is voor de NAVO dé manier om te laten zien dat ze in staat is
een geloofwaardig antwoord te geven op de uitdagingen die globalisering
aan haar stelt. De opsomming van de gedeelde waarden van
de NAVO zal wellicht het eenvoudige deel van het nieuwe strategisch
concept zijn. Politiek gezien zijn het vooral afspraken over budgetten,
besluitvormingsprocedures en operationele hervormingen van de
legers van de lidstaten waar niet zo eenvoudig overeenstemming over
kan worden bereikt.
De overtuiging om de waarden van het bondgenootschap centraal te
houden in zijn opereren is echter net zo’n grote uitdaging. Extraterritoriaal
optreden zoals in Afghanistan confronteert ons al snel met de
compromissen die nodig zijn om operationele doelstellingen op korte
en middellange termijn te behalen. De discussie over het al dan niet
vernietigen van papavervelden, het overdragen van gevangenen aan
lokale overheden, en ook het verkrijgen van de loyaliteit van stammen
en dorpen ontlokken lastige vragen.
Trans-Atlantische band
Belangrijk ankerpunt van de NAVO blijft voor het CDA de band tussen
de Verenigde Staten en Europa, een band tussen landen met een
gezamenlijke geschiedenis en geworteld in de joods-christelijkhumanistische
traditie. In een wereld waarin landen met een nietdemocratisch
karakter zowel economisch als militair in opkomst zijn,
kan het belang van een militair-politieke organisatie van democratieën
moeilijk worden overschat. De NAVO is niet voor niets ook een
politieke gemeenschap, die de verdediging van vrijheid en democratie
en bescherming van de rechtsstaat heeft opgenomen in haar verdrag.
Tijdens de afgelopen Top in Straatsburg/Kehl werd een Verklaring voor
Bondgenootschappelijke Veiligheid (Declaration on Alliance Security)
aangenomen, waarin de bescherming van democratie, vrijheid en de
rechtsstaat herbevestigd werd. Dit kan als uitgangspunt dienen voor
het strategisch concept. De rol van de NAVO als waardegemeenschap
is voor het CDA een belangrijk uitgangspunt.
Voor mijn partij betekent dit dat landen die in de toekomst deel willen
uitmaken van het trans-Atlantische bondgenootschap in ieder geval
aan die waarden moeten voldoen. Daarnaast is het draagvlak binnen
de Nederlandse samenleving van groot belang. Een land kan alleen lid
zijn van het bondgenootschap als ook onder de Nederlandse bevolking
het gevoel bestaat dat een aanval op dat land inzet van onze militaire
De gemeenschappelijke waarden waar het Noord-Atlantisch Verdrag op is gebaseerd, moeten de kern blijven van de trans-Atlantische samenwerking
(foto: NAVO)

Ap: 2009nr5/6
middelen rechtvaardigt. Artikel 5 vraagt immers om die solidariteit, en
die moet Nederland op elk moment kunnen waarmaken.
Daarnaast vraagt de verdediging van gemeenschappelijke waarden
om een geloofwaardig antwoord van alle NAVO-lidstaten. Opdrachten
die door de Alliantie worden aanvaard, zullen gezamenlijk door de
bondgenoten moeten worden uitgevoerd. Te vaak is in de afgelopen
jaren gebleken dat de solidariteit binnen het bondgenootschap te
wensen overliet.
Bedreigingen
Tijdens de Top in Straatsburg/Kehl werd door de regeringsleiders de
ambitie uitgesproken om beter te reageren op de dreigingen van vandaag
en van de toekomst. Eén van de belangrijkste redenen voor herziening
van het Strategisch Concept uit 1999 is het besef dat nieuwe
bedreigingen vragen om andere antwoorden, ook van de NAVO. De
aanslagen van 11 september hebben laten zien dat de bedreiging van
het eigen grondgebied kan worden georganiseerd op grote afstand.
Ook andere bedreigingen en uitdagingen zijn als gevolg van globalisering
‘dichterbij’ gekomen. Proliferatie van (kern)wapens, energiezekerheid,
cyber defence, maar ook piraterij zijn hiervan voorbeelden.
Bescherming van het eigen grondgebied blijft voor het CDA de belangrijkste
taak van de NAVO. Wanneer wij collega-parlementariërs ontmoeten
in het kader van de NAVO-assemblee, blijkt keer op keer hoeveel
waarde de buren van Rusland toekennen aan het NAVO-lidmaatschap
en hoezeer zij hechten aan de fysieke aanwezigheid van troepen in hun
land. Dit geldt niet alleen voor de Baltische staten; ook Noorwegen
koestert zijn lidmaatschap. Door het smelten van het ijs is het hoge
Noorden niet alleen letterlijk maar ook figuurlijk een stuk warmer aan
het worden. Met het smelten van het Noordpoolijs komen er scheepvaartroutes
en energievoorraden binnen bereik waar Willem Barentsz
alleen van kon dromen. Wie de radartracks van de Noorse luchtmacht
ziet, komt al snel tot de conclusie dat de belangstelling van Rusland
voor zijn buren weer op het niveau van de Koude Oorlog is.
De discussies rondom het hoge Noorden dienen wat ons betreft zeker
een plaats te krijgen in het nieuwe strategisch concept, aangezien het
hierbij ook gaat om mondiale scheepvaartroutes en de energievoorziening
voor de komende jaren.
Deze ontwikkelingen betekenen wat ons betreft niet dat expeditionaire
missies in de toekomst niet meer plaats zullen vinden. Verdediging
van het eigen grondgebied in een wereld waarin bedreigingen
grensoverschrijdend zijn, vraagt om de bereidheid buiten het bondgenootschappelijk
gebied actief te zijn. Alleen door de internationale
rechtsorde te versterken en veiligheid in andere landen te bieden,
kan de veiligheid binnen de eigen grenzen worden gegarandeerd. Een
mandaat van de Veiligheidsraad is en blijft voor dit soort missies een
belangrijke voorwaarde.
De missie in Afghanistan is daarvan een goed voorbeeld. De VN-
Veiligheidsraad heeft de NAVO verzocht de leiding van de ISAF-missie
op zich te nemen. Tegelijkertijd is zij het rechtstreekse gevolg van een
aanval op het NAVO-grondgebied. Het verkrijgen van internationale
steun en het verdedigen van het grondgebied hoeven elkaar dus allesbehalve
uit te sluiten. Beveiliging van het eigen grondgebied vraagt
steeds meer om een bondgenootschap dat flexibel en snel op kan
treden, overal ter wereld. Daarvoor moet dan ook buiten het eigen
grondgebied veiligheid en stabiliteit kunnen worden geboden.
Verbeteringen in militair materieel
Expeditionaire missies vragen om expeditionaire troepen. We moeten
helaas constateren dat waar Nederland de afgelopen jaren belangrijke
stappen heeft gezet naar een expeditionaire krijgsmacht, andere landen
deze opdracht minder voortvarend hebben opgepakt. Op papier
beschikken zij over grote aantallen militairen, maar kunnen deze bij
nadere beschouwing niet of nauwelijks inzetten bij internationale
missies. Bij de totstandkoming van het strategisch concept is het dan
ook aan de Nederlandse regering om hiervan een zwaar punt te maken,
en zal er wat ons betreft klare wijn geschonken moeten worden
over de toekomst van de NATO Response Force (NRF). Op dit moment
komt deze op zijn zachtst gezegd niet uit de verf.
Artikel 5
Nieuwe bedreigingen vragen om een nieuwe overweging met betrekking
tot het moment waarop Artikel 5 in werking treedt. De aanslagen
op het World Trade Center waren geen klassiek militaire aanval
zoals bedoeld in het artikel, en waar ten tijde van de Koude Oorlog
rekening mee werd gehouden. Toch waren ze voor de lidstaten wel de
aanleiding om de collectieve verdedigingsclausule voor het eerst in
het bestaan van de NAVO in werking te laten treden.
Er gaan stemmen op om niet alleen fysieke aanvallen maar ook
bijvoorbeeld virtuele aanvallen via internet onder het artikel te laten
vallen. Wij zijn van mening dat deze kwesties vragen om een andere
manier waarop de solidariteit tussen de lidstaten tot uiting komt,
zonder dat direct het zwaarste middel hoeft te worden ingezet.
De 3 D-benadering
Het idee dat een militair antwoord op een conflict voldoende is om
tot een oplossing te komen, is inmiddels achterhaald. Nederland is
hierbij voorloper met zijn ‘3 D’-aanpak (defence, diplomacy & development).
In deze aanpak draagt de NAVO in de meest actieve vorm
haar waarden uit. Dat Nederland daarin voorop loopt, sluit aan bij
de overtuiging van het CDA dat op waarden gefundeerde politiek ook
in internationaal verband kans van slagen heeft. Het succes van de
Nederlandse aanpak in Uruzgan laat zien dat alleen militair ingrijpen

Ap: 2009nr5/7
in conflicten niet voldoende is. Het is daarom positief dat de NAVO
een verdrag heeft gesloten met de Verenigde Naties over de gezamenlijke
aanpak van conflicten. In de toekomst zal wat ons betreft veel
nauwer moeten worden samengewerkt tussen de VN en de NAVO, maar
ook met bijvoorbeeld NGO’s, om zo snel en effectief ingrijpen mogelijk
te maken, en ook in de opbouwfase na conflicten succesvol te kunnen
zijn.
Een belangrijk aspect van de internationale samenwerking is de
relatie tussen de NAVO en de Europese Unie. Gezien de overlap in
lidstaten tussen de beide organisaties is betere samenwerking in de
toekomst noodzakelijk. Dit vraagt van de EU wel een meer eensgezind
optreden en ook een duidelijke visie op haar rol op het wereldtoneel.
Al in het Strategisch Concept van 1999 werd meer gevraagd van de
Europese partners in de NAVO. Ook op dit terrein verwacht het CDA
meer van Europa in plaats van minder.
Kernwapens
Minister van Buitenlandse Zaken Maxime Verhagen schreef vorig jaar
in dit blad over “the downside of globalisation” en de gevolgen die
dit heeft voor de veiligheid van westerse samenlevingen. Door het
einde van de Koude Oorlog hebben nucleaire wapens in strategische
zin aan kracht ingeboet. Niet langer bieden zij de stabiliteit in een
bipolaire wereld. Na 1989 is de wereld onoverzichtelijker geworden.
In deze wereld, waarin
kennis veel makkelijker
kan worden gedeeld, is de
De solidariteit verspreiding van nucleaire
technologie en de handel in
tussen de leden liet kernwapens veel moeilijker
te controleren. Staten met
de afgelopen jaren dubieuze regimes als Noord-
Korea en Iran gebruiken de
vaak te wensen over productie van kernwapens
om hun regionale positie te
versterken en de internationale
gemeenschap onder druk te zetten. Daarnaast is het voor terroristische
groepen makkelijker om aan kennis over nucleaire wapens
te komen.
Het CDA is dan ook voorstander van de afbouw van nucleaire wapens
in internationaal verband. Daartoe is vorig jaar al een motie in de
Tweede Kamer aangenomen. Het is daarom hoopvol dat de Verenigde
Staten en Rusland afspraken hebben gemaakt over de verdere reductie
van deze wapens. De NAVO moet zich sterk maken voor verdere internationale
afspraken over de reductie van kernwapens. Het strategisch
concept biedt een uitgelezen mogelijkheid om deze ambitie uit te
spreken. Vanuit het belang van energiezekerheid is kernenergie een
logische oplossing voor veel landen, maar alleen binnen internationale
afspraken.
Relatie met Rusland
Van kernenergie en energiezekerheid is de stap naar Rusland snel
gezet. Na de Koude Oorlog is er op verschillende terreinen sprake
geweest van samenwerking met Rusland, maar was er regelmatig ook
toenemende spanning waarneembaar. Denk daarbij aan de situatie in
Noorwegen of het feit dat de uitbreiding van de NAVO naar het Oosten
de grenzen van Rusland dichterbij heeft gebracht – of vanuit het
perspectief van Rusland: de NAVO naar zijn grenzen heeft gebracht.
Voor een land dat slechte ervaringen heeft gehad met Europese legers
binnen zijn grenzen en daarom een strategie had ontwikkeld van ‘bevriende
landen’ om zich heen, ontstaat er een totaal nieuwe realiteit
waar ook dit land zich op moet gaan instellen.
Het is goed dat zowel de NAVO als Rusland het belang van een goede
relatie erkent en dat er sinds 2002 in de NAVO-Ruslandraad regelmatig
overlegd wordt. Dossiers waarop samenwerking voor de hand ligt, zijn
wat ons betreft de strijd tegen piraterij en de terugdringing van kernwapens,
maar ook Rusland heeft belang bij een succesvolle opbouw
van Afghanistan. Uiteindelijk heeft Moskou echter geen stem in de
NAVO, ook niet als het gaat om uitbreiding van het bondgenootschap.
Conclusies
Het nieuwe strategisch concept biedt de NAVO de kans te laten zien
dat ze in staat is als bondgenootschap een geloofwaardig antwoord te
geven op de uitdagingen die aan haar worden gesteld. De NAVO heeft
haar nut de afgelopen decennia ruimschoots bewezen. Met een nieuw
concept, waarin de bondgenoten de ambitie uitspreken gezamenlijk
de voorliggende uitdagingen aan te gaan, zal de NAVO ook in de verre
toekomst het ankerpunt blijken van vrede en veiligheid in Europa en
Noord-Amerika.
De op waarden gefundeerde Verdragsorganisatie heeft alle potentie
ook de komende 60 jaar het hart van ons extern veiligheidsbeleid te
vormen, zolang de gedeelde waarden de kern blijven van de samenwerking,
en deze in de praktijk niet verworden tot een lege huls.
M.C. Haverkamp is woordvoerder buitenlandse zaken van
de CDA-Tweede Kamerfractie.
De auteur dankt Bert van Steeg, beleidsmedewerker
buitenlandse zaken van het CDA, voor zijn bijdrage aan
het artikel.
Wilt u reageren? Mail de redactie: info@atlcom.nl.
1. NATO: Defence of Security and Shared Values, speech door NAVOsecretaris-generaal
Jaap de Hoop Scheffer tijdens de Grandes
conférences catholiques, 1 maart 2007.
2. Fact Sheet: NATO’s New Strategic Concept, 24 april 1999.

Ap: 2009nr5/8
Is de NAVO
klaar voor de
verandering?
Harry van Bommel en Karel Koster
Tijdens de NAVO-top van begin april aanvaardden de staatshoofden en regeringsleiders van de lidstaten de verklaring
aangaande de bondgenootschappelijke veiligheid (Declaration on Alliance Security). 1 Daarmee erkenden
ze dat er een fundamentele discussie over de koers van het bondgenootschap noodzakelijk was.
Begin juli kreeg die discussie dan ook een officiële start. Een maand
eerder verzocht de Nederlandse regering de Adviesraad Internationale
Vraagstukken (AIV) een advies op te stellen over de herziening van het
Strategisch Concept van de NAVO. Het noodzakelijke debat wordt dus
inmiddels gevoerd door deskundigen op seminars en symposia, maar
het moet breder getrokken worden. Voor de legitimatie van het NAVOoptreden
is immers publieke steun noodzakelijk. Een bondgenootschap
dat overal ter wereld oorlog voert zonder zulke steun zal snel stuiten
op politieke grenzen. Tevens moet het debat zich niet beperken tot
ondergeschikte zaken, zoals de hoogte van de financiële bijdrage van
de lidstaten of een eerlijker verdeling van de kosten. Vanzelfsprekend
moeten de missie van de NAVO, het Strategisch Concept en dus ook de
politieke uitgangspunten van het bondgenootschap centraal staan.
Wat dat betreft straalt de in Straatsburg aangenomen verklaring nog
teveel het voortzetten van de al bestaande praktijk uit. Het afnemende
enthousiasme voor deelname aan de door de NAVO geleide oorlog in
Afghanistan en de twijfelachtige toekomstverwachtingen van die missie
wijzen erop dat deze discussie niet langer kan worden uitgesteld.
Out of area
De ISAF-operatie in Afghanistan, die door de NAVO en haar bondgenoten
wordt uitgevoerd onder een VN-mandaat, is door voormalig
secretaris-generaal De Hoop Scheffer beschreven als een zaak van
Europese veiligheid. 2 Door de politieke doelen van deze oorlog zo
te definiëren, dreigt een klassiek geval van een zichzelf vervullende
voorspelling. Een oorlog ten behoeve van de Europese veiligheid moet
immers worden voortgezet totdat hij gewonnen is.
Er is echter een alternatief mogelijk: een onderhandelde vrede bewerkstelligen
en de NAVO-strijdkrachten terugtrekken uit Afghanistan.
Helaas heeft het bondgenootschap zichzelf een oorlog in gerommeld
zonder einde, waar geen overwinning mogelijk is. De voortgezette
inzet op een militaire oplossing – men wil eerst een ‘veilige’ omgeving
creëren als voorwaarde voor wederopbouw – maken de noodzakelijke
overschakeling naar onderhandelingen over een vreedzame terugtocht
moeilijk. Alle hoop is gevestigd op het opzetten van een Afghaanse
leger- en politiemacht die de NAVO-strijdmacht zou moeten vervangen,
maar deze ontwikkeling is niet aan een tijdslimiet gebonden. Een
eventueel vertrek kan voor onbepaalde tijd uitgesteld worden omdat
het Afghaanse leger niet in staat is de veiligheid te garanderen.
Zo’n scenario, waarbij NAVO-strijdkrachten ver buiten de grenzen van
het verdragsgebied opereren, kan in de toekomst steeds herhaald worden
als het bondgenootschap besluit dat vitale belangen van de lidstaten
op het spel staan en het bereid is om internationale goedkeuring
via een VN-mandaat te omzeilen, zoals gebeurde in Kosovo in 1999.
Aan de illegale invasie van Irak door de VS en een aantal NAVO-lidstaten
(2003) werd indirecte steun gegeven door de NAVO-infrastructuur
ter beschikking te stellen voor de verplaatsing van Amerikaanse troe-

pen op weg naar de Golf. Nederland gaf politieke steun aan de invasie
en deed dat op grond van een onjuiste analyse van de dreiging die uit
zou gaan van Irak.
Meer recentelijk werd in september 2008 een overeenkomst ondertekend
door de secretarissen-generaal van VN en NAVO om nauwer
samen te gaan werken – dit tot grote ontsteltenis van Rusland, dat een
krachtig protest liet uitgaan omdat de overeenkomst kennelijk niet aan
het land was voorgelegd. 3 De achterdocht is begrijpelijk, omdat zulke
overeenkomsten de besluitvormingsprocedures van de Veiligheidsraad
inzake oorlog en vrede kunnen ondermijnen.
NAVO-uitbreiding
Een bijzonder verontrustende kant van het NAVO-beleid is de uitbreidingspolitiek.
Na de confrontatie tussen Rusland en Georgië van
augustus 2008 zag Frankrijk zijn argumenten tegen het lidmaatschap
van zowel Georgië als Oekraïne bevestigd. 4 In december 2008 werd tijdens
de Noord-Atlantische Raad deelname van de twee landen aan het
Membership Action Plan (MAP) opgeschort. 5 Desondanks is de weg naar
het lidmaatschap nog steeds open. Ook vinden er regelmatig multilaterale
militaire oefeningen plaats in beide landen en worden er allerlei
vormen van militaire hulp, waaronder opleidingen en uitrusting, geboden
aan zowel Oekraïne als Georgië. Activiteiten die deel uitmaken
van voorbereidingen voor lidmaatschap worden onder andere vlaggen
dan het MAP – bijvoorbeeld via de NATO-Ukraine Commission – alsnog
doorgevoerd. 6 Dat gebeurt ondanks de afwijzing door een meerderheid
van de Oekraïense bevolking van een eventueel NAVO-lidmaatschap.
Bekend zijn verder de door de VS afgesloten ‘charter’-overeenkomsten
waarin militaire samenwerking met Oekraïne, Georgië en Moldavië
wordt geregeld. 7 Ondanks de risico’s worden deze landen toch voorbereid
op een toekomstig lidmaatschap. De Russische positie werd begin
2008 duidelijk gemaakt, toen president Poetin verklaarde dat Rusland
een deel van zijn raketten op Oekraïne zou richten indien dat land lid
zou worden van de NAVO. 8
Gezien de voorspelbare conflicten met Rusland is een verdere uitbreiding
van de NAVO bijzonder onverstandig. Er bestaat immers een zeer
grote kans dat een plaatselijk conflict, zoals dat in Georgië in augustus
2008, de hele Alliantie in een oorlog met Rusland kan storten. Dat zou
mogelijk worden als er een beroep wordt gedaan op de verplichting voor
wederzijdse bijstand, vastgelegd in Artikel 5 van het NAVO-verdrag.
Ook de ‘globaliserende NAVO’-variant van uitbreiding, door de al
bestaande intensieve samenwerking met landen als Australië, Japan en
Zuid-Korea om te bouwen naar een vorm van lidmaatschap, is bijzonder
onwenselijk. Dat geldt des te meer voor enigerlei militaire samenwerking
met Israël in Mediterraan verband, zolang dat land niet in staat is
om duurzame vrede met de Palestijnen te stichten.
“Het bondgenootschap heeft zich in Afghanistan een oorlog in gerommeld zonder einde, waar geen overwinning mogelijk is.”
Een beschadigd Amerikaans voertuig in de Korengal-vallei (foto: U.S. Army/E. Hendrix)

Ap: 2009nr5/10
Nucleaire doctrine en raketschild
Energiepolitiek
Nucleaire ontwapening staat sinds de toespraak van de Amerikaanse
president Obama in Praag op 5 april jl. weer volop op de agenda. Dat
is ook relevant voor de NAVO, waarvan de militaire doctrine sinds
het hoogtepunt van de Koude Oorlog deels berust op het kernwapen.
Die doctrine staat op gespannen voet met de belofte, onderschreven
door de lidstaten als ondertekenaars van het Non-proliferatieverdrag
(NPV), om serieus te streven naar nucleaire ontwapening. Het creëert
ook een gevaarlijke exclusiviteit voor de NAVO-lidstaten ten opzichte
van de rest van de wereld. Het NPV erkent immers het recht
op vreedzaam gebruik van kernenergie, maar niet op kernwapens.
Deze verplichting wordt omzeild door de nucleaire paraplu van de
NAVO, die garandeert dat Amerikaanse kernwapens in tijd van oorlog
kunnen worden ingezet door bondgenootschappelijke vliegtuigen. De
Koninklijke Luchtmacht heeft op luchtmachtbasis Volkel nog altijd een
kernwapentaak. In de Declaration on Alliance Security van de NAVO
staat dan ook een wonderlijke tegenstrijdigheid: aan de ene kant
is er steun voor het Non-proliferatieverdrag, en tegelijkertijd wordt
de rol van de nucleaire strijdkrachten bevestigd. 9 Vooruitlopend op
de Amerikaanse besluitvorming over de kernwapens in Europa heeft
Nederland zich in de Nuclear Planning Group in juni al tegen eenzijdige
maatregelen verklaard, dus ook tegen het verwijderen van de
Amerikaanse kernbommen. 10
In een serieus debat
over het nucleaire
beleid van de NAVO
‘Veiligheid’ moet niet
moeten drie zaken aan
de orde komen. Ten
worden gelijkgesteld
eerste de erkenning van
de aanwezigheid van
aan overheersing door
Amerikaanse kernwapens
op Europese,
een trans-Atlantisch
waaronder Nederlandse,
bodem. Officieel erkent
blok
noch bevestigt de NAVO
die aanwezigheid. Ten
tweede de verwijdering
van die kernbommen, zoals nu al door de Duitse minister van Buitenlandse
Zaken is bepleit. Ten derde moet de nucleaire doctrine zelf aan
de orde komen, aangezien die onderdeel is van de militaire strategie
van de NAVO. Onlosmakelijk verbonden met de nucleaire doctrine is
het Europese deel van het Amerikaanse raketschild. Dit programma
is niet stopgezet door de nieuwe Amerikaanse regering, maar heeft
vérstrekkende implicaties voor de militaire doctrine van het bondgenootschap.
Dat wordt ook erkend door het besluit van de NAVO-raad 11
waarin de vestiging van de raketschildinstallaties wordt goedgekeurd.
De combinatie van nucleaire slagkracht en raketschild creëert een
nieuwe situatie die door Rusland als potentieel bijzonder bedreigend
wordt gezien.
De energietekorten die verwacht worden in de nabije toekomst vormen
een onderdeel van menig NAVO-oorlogsscenario. Dat wordt nog
eens benadrukt door de jaarlijks terugkerende crises in de gastoevoer
vanuit Rusland naar Europa. Het gevaar dreigt dat een ‘oplossing’
voor deze energiecrises wordt gezien in het gewapenderhand veiligstellen
van de toevoer van olie en gas. In laatste instantie bestaan
er echter geen militaire oplossingen voor deze cruciale kwestie. De
relatie van de NAVO met Rusland en andere energieleveranciers moet
gebaseerd zijn op handelspolitieke afspraken, niet op een met geweld
afgedwongen gunstige grondstoffentoevoer. De toegenomen aandacht
in de NAVO voor de beveiliging van de energietransportroutes
draagt het risico in zich dat militaire oplossingen voor dit soort zaken
als vanzelfsprekend worden beschouwd.
Het gevaar van militarisering van de handelspolitiek en diplomatie
strekt zich ook uit naar de relatie tussen de NAVO en de EU. Dat is een
logisch gevolg van het dubbellidmaatschap van veel Europese landen.
Waar de EU lange tijd werd gezien als een handelspolitiek machtsblok,
dat grotendeels afzag van de inzet van militaire middelen, werd
meer recentelijk de richting ingeslagen van militarisering van de EU.
Daarbij worden afspraken gemaakt tussen beide organisaties over
de manier waarop ze hun invloed kunnen aanwenden. De invloed
van de meer neutraal georiënteerde EU-lidstaten, zoals Zweden en
Ierland, dreigt door de recente ontwikkelingen in de Europese politiek
tenietgedaan te worden. Dat komt tot uiting in het veiligheidsbeleid
verbonden aan het Verdrag van Lissabon en de beschikbaarstelling
van Europese battle groups voor militaire interventie. De trans-Atlantische
coördinatie tussen de EU en de VS militariseert sluipenderwijs
de traditionele EU-diplomatie.
Interactie tussen NAVO, EU en VS
De bevelsstructuren van de NAVO ondermijnen de Europese belangen
en kunnen ongewenste ontwikkelingen stimuleren. Dat komt door de
ingebouwde Amerikaanse invloed die door de parallelle bevelsstructuur
wordt gegarandeerd. De militaire opperbevelhebber is altijd een
Amerikaan, die ook het bevel voert over de Amerikaanse strijdkrachten
in Europa en omgeving. In Afghanistan lopen twee operaties, de
door de Amerikanen geleide oorlogsmissie van Operation Enduring
Freedom en de opbouwmissie van ISAF, door elkaar. Ze zijn theoretisch
te onderscheiden, maar in de praktijk wordt door de deelnemers aan
beide een gecoördineerde ‘contraguerrilla’-oorlog gevoerd, waarbij
de Amerikaanse invloed overweldigend is. De recente toename van
Amerikaanse troepen en de wijzigingen in de ISAF-bevelsstructuur
versterken deze ontwikkeling.
Het bondgenootschap kan ook worden ondermijnd door bilaterale
afspraken. Een voorbeeld daarvan was de besluitvorming over het
Europese deel van het Amerikaanse raketschild, waarbij afzonderlijke

Ap: 2009nr5/11
afspraken werden gemaakt tussen de VS, Polen en Tsjechië. Ondanks
de evidente en vérgaande gevolgen voor de Europese veiligheid bleef
de EU afzijdig en keurde de NAVO de overeenkomsten achteraf goed.
Vanzelfsprekend hadden alle Europese lidstaten vooraf moeten deelnemen
aan de besluitvorming.
bij militaire allianties ligt maar slechts bij de Verenigde Naties, kan de
aanzet zijn om oude tegenstellingen te overwinnen en nieuwe samenwerking
mogelijk te maken. Uiteindelijk is de enige echte veiligheid
gedeelde veiligheid.
Traditioneel bestaan er twee stromingen in de Europese veiligheidspolitiek:
de Atlantische, vooral voorgestaan door het Verenigd Koninkrijk,
Nederland en de Oost-Europese lidstaten, met daartegenover de
Continentale strategie van Frankrijk en in mindere mate Duitsland,
voor welke de uitbouw van een zelfstandige Europese macht vanzelfsprekend
is. De recente stappen van Frankrijk in de richting van de
NAVO symboliseren de handhaving van de trans-Atlantische banden,
met dien verstande dat de Amerikaanse politieke rol verzwakt is.
Het is dan ook een stap naar een verdergaande vorm van militaire
samenwerking die onwenselijk is. EU en NAVO moeten immers niet
twee kanten van eenzelfde beleid worden, waarbij ‘veiligheid’ wordt
gelijkgesteld aan militaire overheersing door een trans-Atlantisch
blok. Een verdere militarisering van het Europese buitenlandbeleid
door nauwe samenwerking met de NAVO is ongewenst. Een dergelijke
ontwikkeling zou de grondslagen van de VN ondermijnen.
Gedeelde veiligheid
De noodzaak van een nieuwe veiligheidsarchitectuur overstijgt het belang
van de herijking van het NAVO-beleid. Daarin moet het mandaat
om internationaal in te grijpen centraal staan. De vanzelfsprekende
militarisering van het buitenlandbeleid onder invloed van de VS moet
worden tegengegaan. Dat kan deels door de afschaffing van ‘coalities
van gewilligen’ die immers het bondgenootschap per definitie ondermijnen.
De grote druk om deel te nemen aan militaire operaties, die
worden bedacht door de grootste NAVO-lidstaten, moet worden weerstaan.
In plaats daarvan moet worden vastgehouden aan de rol van de
Veiligheidsraad in het nemen van besluiten over oorlog en vrede.
Daarbij is het zinvol om een dialoog met Rusland aan te gaan over een
nieuwe veiligheidsstructuur voor Europa. Niet noodzakelijkerwijs in
de door Rusland gewenste zin, maar misschien wel in die richting. Er
zijn door Rusland hiervoor herhaaldelijk voorstellen gedaan die deel
zouden moeten uitmaken van het debat over het strategisch concept.
Met zijn afwijzende geluiden begin dit jaar heeft het bondgenootschap
zichzelf geen goede dienst bewezen. 12
De modieuze nadruk op militaire oplossingen, zij het gecamoufleerd
met termen zoals ‘opbouwmissie’ of ‘alomvattende aanpak’, dreigt
een centraal axioma van de internationale politiek te verhullen:
namelijk dat onderhandelingen centraal moeten staan, uiteraard
binnen heldere grenzen. Het Handvest van de Verenigde Naties kan
opnieuw een leidraad zijn bij het maken van afspraken over veiligheid.
Hernieuwde bevestiging, door alle landen van de wereld, van de
afspraak dat het geweldsmonopolie niet bij individuele lidstaten noch
Drs. H. van Bommel is woordvoerder buitenlandse en
Europese zaken van de SP-Tweede Kamerfractie.
Drs. K. Koster is verbonden aan het Wetenschappelijk
Bureau van de SP, en is gespecialiseerd in buitenlandse
politiek en veiligheidsvraagstukken.
Wilt u reageren? Mail de redactie: info@atlcom.nl.
1. Declaration on Alliance Security Issued by the Heads of State and Government
Participating in the Meeting of the North Atlantic Council in
Strasbourg/Kehl on 4 April 2009, North Atlantic Treaty Organisation,
Press Release (2009) 043, 4 april 2009: www.nato.int/cps/en/natolive/
news_52838.htm?mode=pressrelease.
2. Speech by NATO Secretary General, Jaap de Hoop Scheffer at
Brookings Institution, Washington D.C., 29 februari 2008.
3. ‘Russia Stunned by UN-NATO Cooperation Deal’, RIA Novosti, 9
oktober 2008.
4. ‘French Minister Opposes Georgia, Ukraine in NATO’, Agence
France-Presse, 22 oktober 2009, www.defensenews.com/story.
php?i=3783727&c=EUR&s=TOP.
5. Final Communiqué Meeting of the North Atlantic Council at the Level
of Foreign Ministers Held at NATO Headquarters, NATO Press Release
(2008) 153, Brussel, 3 december 2008, par. 18.
6. Chairman’s Statement Meeting of the NATO-Ukraine Commission
at the Level of Foreign Ministers Held at NATO Headquarters, Press
Release (2008) 155, Brussel, 3 december 2008; NATO-Ukraine Annual
Target Plan 2009, 3 maart 2009, www.nato.int/docu/update/2009/03-
march/e0303b.html.
7. United States-Georgia Charter on Strategic Partnership, State
Department Bureau of European and Eurasian Affairs, Washington
D.C., 9 januari 2009; David Gollust, ‘US, Georgia, Sign Partnership
Charter’, Voice of America, 9 januari 2009.
8. ‘NATO Expansion: Russia Could “Point Warheads” at Ukraine’,
Spiegel Online, 13 februari 2008.
9. Ibid noot 1.
10. Verslag van de formele bijeenkomst van NAVO defensie ministers in
Brussel op 11 en 12 juni 2009, brief aan Kamer, 3 juli 2009.
11. Ibid noot 5, par. 32.
12. ‘NATO Wary of Russian Treaty Plan’, BBC News, 31 januari 2009.

Ap: 2009nr5/12
Naar een nieuw
strategisch
concept
voor de NAVO
Betere
samenwerking
met de EU is
noodzakelijk
Wim van Eekelen
Tijdens de NAVO-Top van Straatsburg/Kehl in april werd besloten dat er een nieuw strategisch concept zal
worden opgesteld voor de NAVO. Dat werd tijd, want het oude concept dateert van 1999 en intussen is er heel
wat veranderd.
Dit is met name het geval door de terroristische aanvallen van 11
september 2001, die de directe aanleiding werden voor de operaties
in Afghanistan. Het moment voor een nieuwe aanpak lijkt nu gunstig,
want eerder zou niet mogelijk zijn geweest gezien het unilateralisme
van de regering-Bush en de afzijdige Franse houding tegenover de
geïntegreerde commandostructuur van de NAVO. Veel haast wordt
overigens niet gemaakt, want het concept hoeft pas klaar te zijn voor
de volgende NAVO-top die eind 2010 of voorjaar 2011 in Lissabon zal
worden gehouden. Hoewel Jaap de Hoop Scheffer al voorbereidend
werk kon doen, zal toch zijn begin augustus aangetreden opvolger het
project moeten trekken. Dat betekent dat pas na de zomer begonnen
kan worden met een algemene brainstorming, waarna een groep van
deskundigen zal worden samengesteld om een ontwerp te maken. De
Nederlandse regering heeft inmiddels de Adviesraad Internationale
Vraagstukken (AIV) om advies gevraagd.
Harmel
Een strategisch concept behoort de politieke redengeving van de Alliantie
te bepalen, maar tevens uitgangspunt te zijn voor de planning
van de strijdkrachten en hun mogelijke inzet. In het verleden is die
dubbelfunctie zelden bereikt. Tijdens de Koude Oorlog ging het vooral
om de militaire kant: hoe konden wij maximale afschrikking bereiken
tegenover de superieure conventionele kracht van de Sovjetunie en
het Warschaupact, en hoe zouden wij moeten reageren wanneer die
afschrikking faalde en agressie plaatsvond? De concepten werden
opgesteld door het Militair Comité en vervolgens op ministerieel
niveau goedgekeurd. Het waren de tijden van MC 14/2 met de ‘massive
retaliation’ en MC 14/3 met de ‘flexibility in response’. 1 Dat laatste
kon pas worden aangenomen op 12 december 1967, toen Frankrijk
de militaire samenwerking had verlaten en de ministers van Defensie
apart vergaderden in het Defence Planning Committee.
De essentie van MC 14/3 was dat de NAVO-strijdkrachten zodanig waren
samengesteld dat het Warschaupact zou concluderen dat de kans
op een gunstige afloop van een gewapende aanval te klein was om
aanvaardbaar te zijn en dat deze fatale risico’s met zich mee zou kunnen
brengen. Daarom moest het risico van escalatie naar een nucleaire
oorlog duidelijk worden gemaakt. In de woorden van Harlan Cleveland,
destijds de Amerikaanse Permanent Vertegenwoordiger bij de NAVO:
“Uncertainty is the deterrent.” Hoewel werd toegegeven dat binnen
Europa Moskou een meer voorzichtig beleid leek te volgen, werd de
voornaamste dreiging van de Sovjetunie toch gezien in de uiteindelijke
doelstelling om het communisme over de wereld te verbreiden.
Ongeveer gelijktijdig met de wijziging van de militaire strategie waren
de NAVO-ambassadeurs bezig met een politiek document over de toekomstige
taken van de Alliantie – waar Frankrijk wel aan deelnam – en
dat de geschiedenis inging als het Harmel-rapport. Het kwam op een
dieptepunt in het toch al roerige bestaan van de NAVO: Frankrijk deed

niet meer volledig mee, het hoofdkwartier vertrok uit Parijs – was
westelijke verdediging nog wel geloofwaardig? De Belgische minister
Pierre Harmel voelde terecht de noodzaak van een peptalk in de vorm
van een gemeenschappelijke toekomstvisie. Die werd breed opgezet
met vier deelrapporten van bekende persoonlijkheden, onder wie de
Nederlander dr. C.L. Patijn.
Het voordeel was dat alle lidstaten met het onderwerp bezig waren,
maar het bleef moeilijk om tot een pakkende eindtekst te komen
waarin iedereen zich kon vinden. Het was aan de kabinetschef van
Harmel te danken dat de exercitie lukte: burggraaf Etienne Davignon,
voor zijn vrienden bekend als Stevy, zou later nog vaak van zich doen
horen: van het Davignon-rapport over de Europese Politieke Samenwerking,
als lid van de Europese Commissie, bij de Société Générale
en zeer onlangs bij de afwikkeling van de Fortis Bank. In 1967 reisde
hij naar Parijs en kwam met de Quai d’Orsay een tekst overeen die
consensus kon verwerven.
Niet dat destijds zoveel belang werd gehecht aan het resultaat. Het
proces van samen overleggen was belangrijker dan de uitkomst. De
commentaren zagen er een nieuw voorbeeld in van trans-Atlantische
‘mooie woorden’ en waren sceptisch over de praktische betekenis.
Niemand dacht dat de visie van een combinatie tussen verdediging en
ontspanning – ‘defence and détente’ – zo’n hoge vlucht zou nemen.
Dat was ook wel begrijpelijk want er bleef een paradox: met de Muur
in Berlijn zat er weinig anders op dan de status quo voorlopig te aanvaarden.
Maar tegelijk werd gesteld dat zonder een oplossing van de
Duitse kwestie er geen stabiele regeling in Europa mogelijk was. Geen
wonder dat op dit punt vervolgens het meeste denkwerk uit Bonn
zou komen. Ook in ruimer verband kreeg het rapport grote politieke
betekenis, vooral voor het behoud van draagkracht in de publieke
opinie, maar het kon geen grondslag zijn voor de planning van onze
strijdkrachten.
NAVO-defensieplanning zou zich de volgende decennia voortbewegen
volgens een zich telkens herhalende tweejarige cyclus: politieke
richtlijnen van het DPC, ‘force proposals’ van de hoogste NAVO-commandanten,
een ‘Defence Planning Questionnaire’ aan de lidstaten en
ten slotte de samenbundeling van hun antwoorden in een algemeen
defensieplan, dat zich uitstrekte over de komende vijf jaar, maar alleen
bindend was voor het eerstvolgende begrotingsjaar. Het was een
proces van ‘mutual arms twisting’ – de lat werd hoger gelegd dan men
van de landen kon verwachten, maar iedereen deed hopelijk met een
beetje druk toch wat meer dan hij aanvankelijk van plan was. Daarnaast
speelde het strategisch concept in de praktijk geen grote rol.
Na de val van de Muur
Dat veranderde met de val van de Berlijnse Muur. Binnen de NAVO, de
Europese Gemeenschappen/Europese Unie en de West-Europese Unie
Het proces van samen overleggen is veelal belangrijker dan de uitkomst. Amerikaanse ISAF-militairen in gesprek met een districtsleider in Nawa,
Helmand (Afghanistan) (foto: U.S. Marine Corps/W. Greeson)

Ap: 2009nr5/14
(WEU) vond een herbezinning plaats op de veranderde veiligheidssituatie
en de positie die Duitsland daarin zou innemen. Even leek het
erop dat Duitsland bij hereniging zou kiezen voor neutraliteit en dat
de NAVO geen rol van betekenis meer zou kunnen spelen. Zou er dan
een Europees alternatief zijn? Wellicht als Frankrijk zich op dat moment
bereid verklaard had deel te nemen aan geïntegreerde Europese
strijdkrachten, maar Parijs ging niet verder dan de reeds bestaande
Frans-Duitse brigade in Zuid-Duitsland. De WEU probeerde een meer
operationele rol te definiëren, maar strandde op aanvankelijk Amerikaans
verzet en daarmee gepaard gaande Britse en Nederlandse angst
om de NAVO te verzwakken. In ieder geval was nu duidelijk behoefte
aan een nieuwe redengeving voor het bondgenootschap.
De NAVO ging stapsgewijs naar een nieuw strategisch concept toe. De
London Declaration van 6 juli 1990 kondigde in paragraaf 14 aan dat
naarmate de Sovjettroepen Oost-Europa verlieten en een Conventional
Armed Forces in Europe (CFE)-verdrag zou worden uitgevoerd, de
militaire opstelling en strategie van de NAVO fundamenteel zou veranderen.
De nadruk zou komen te liggen op zeer mobiele, veelzijdige en
flexibele strijdkrachten, die in toenemende mate in multinationale
legerkorpsen zouden worden georganiseerd. Frankrijk riep van de
zijlijn dat het beter zou zijn de volgorde om te keren en te beginnen
met een strategisch concept (waarin wellicht een Franse rol mogelijk
zou worden), maar men had haast en reeds op 29 mei 1991 kondigde
het DPC de onderverdeling van strijdkrachten aan in ‘Main Defence
Forces’, ‘Reaction Forces’
en ‘Augmentation
Forces’. Daarnaast werd
de vorming van een ‘Rapid
Reaction Corps for
Een strategisch
Allied Command Europe’
concept bepaalt de
aangekondigd, dat
onder Brits commando
politieke redengeving
zou komen te staan.
Franse irritaties werden
van de Alliantie
verzacht door een
verklaring van minister
van Buitenlandse Zaken
James Baker dat de VS
bereid waren regelingen te ondersteunen die de Europese bondgenoten
noodzakelijk achtten voor de expressie van een gemeenschappelijk
Europees buitenlands, veiligheids- en defensiebeleid.
Hierna verliep de NAVO-ministeriële zitting in Kopenhagen vlot, waar
op 6-7 juni 1991 de kernfuncties van de Alliantie werden gedefinieerd.
Samengevat waren deze:
1. To provide one of the indispensable foundations for a stable
security environment in Europe […] in which no country would
be able to intimidate or coerce any European nation or to impose
hegemony through the threat or the use of force;
2. To serve as a transatlantic forum for Allied consultation on any
issues that affect their vital interests;
3. To deter and defend against any threat of aggression against the
territory of any NATO member state;
4. To preserve the strategic balance in Europe. 2
‘Kopenhagen’ regelde ook het debat over de European Security and
Defence Identity binnen de NAVO, met de verklaring dat een praktische
regeling zou worden getroffen om de nodige transparantie
en complementariteit te verzekeren. Tevens werd het beeld van
‘interlocking organisations’ herhaald dat ook al in het communiqué
van de voorgaande december was gebruikt, maar ook tot schampere
opmerkingen over ‘interblocking’ leidde. Toch werd de betekenis van
het NAVO-overleg voorop gesteld met een passage die al eerder door
Baker en de Duitse buitenlandminister Genscher was gebruikt: “The
Alliance is the essential forum for consultation among its members
and the venue for agreement on policies bearing on the security and
defence commitments of Allies under the Washington Treaty.” 3
Het Strategisch Concept van 1991
Op de zitting van de Noord-Atlantische Raad van 7-8 november 1991
in Rome werd naast een verklaring over vrede en samenwerking (die
de aanzet gaf tot de North Atlantic Cooperation Council en later het
Partnership for Peace in de outreach-activiteiten van de NAVO) en teksten
over ontwikkelingen in de Sovjetunie en Joegoslavië, een nieuw
strategisch concept aanvaard.
Na de bevestiging van de kernfuncties, zoals bepaald in Kopenhagen,
werd de dubbelfunctie van het Harmel-rapport – ‘defence and détente’
– aangevuld met de trits: dialoog, samenwerking en handhaving van
het vermogen tot collectieve verdediging. De versterking van de rol
van de Europese bondgenoten werd beschreven als “an important
basis voor transformation of the Alliance”, en beide processen werden
gezien als “mutually reinforcing”.
Het Concept sprak niet meer van dreigingen maar van ”remaining
risks, multi-faceted and multi-directional, which made them hard to
predict and assess”. Toch bleef de tekst sterk gericht op collectieve
verdediging, ook bij het nieuwe enthousiasme voor multinationale
eenheden, en sprak bijvoorbeeld bij de taken van grondstrijdkrachten
over het herwinnen van grondgebied. Voor de nieuwe risico’s kwam
men niet verder dan het benadrukken van flexibiliteit en mobiliteit
en een verzekerde capaciteit tot troepenversterking in een crisis. Het
bleef erg algemeen; het opstellen van een strategie zonder dreiging
werd vergeleken met tennis spelen zonder bal. Helemaal juist was
dat niet, want het bleef mogelijk scenario’s en nieuwe missies op te
stellen, zoals de WEU korte tijd later zou doen met de zogenaamde
Petersberg-taken.
Een maand na de NAVO-top werd in Maastricht besloten tot de

Ap: 2009nr5/15
stichting van de Europese Unie met drie pijlers,
waaronder het Gemeenschappelijk Buitenlands en
Veiligheidsbeleid (GBVB). Als annex bij het Unieverdrag
werd een verklaring gevoegd over “the role
of the Western European Union and its relations
with the European Union and with the Atlantic
Alliance”. De WEU zou worden ontwikkeld als de
verdedigingscomponent van de EU en als middel om
de Europese pijler van de Alliantie te versterken.
Met het Verdrag van Amsterdam van 1997 werden de
functies van de WEU overgedragen aan het Europese
Veiligheids- en Defensiebeleid (EVDB) van de EU, 4
maar er werd geen oplossing gevonden voor het betrekken
van de Europese niet-EU-leden van de NAVO
bij het EVDB-overleg. Bij de WEU zaten Noorwegen,
Turkije en IJsland als geassocieerd lid aan tafel bij
de Raadszittingen.
Het Concept van ’99 en ‘Berlijn Plus’
De NAVO vierde haar 50 e verjaardag met een top in
Washington, waar Hongarije, Polen en de Tsjechische
Republiek als leden werden verwelkomd
en een nieuw strategisch concept werd aanvaard.
Sleutelwoorden voor het verhogen van veiligheid
en stabiliteit waren crisisbeheersing en partnerschap.
Opnieuw bleven de richtlijnen voor defensieplanning beperkt
tot algemeenheden zoals “deployability and mobility; survivability of
forces and infrastructure, and sustainability, incorporating logistics
and force rotation”, en werd verklaard dat “a limited but militarily significant
proportion of ground, air, and sea forces will be able to react
as rapidly as necessary”. Een nieuwe, maar niet verder gespecificeerde
essentiële operationele capaciteit was ‘effective engagement capability’.
Geallieerde strijdkrachten zouden op het laagst mogelijke niveau
dat verantwoord was worden gehouden, maar moesten in vredestijd
wel het gehele grondgebied van de Alliantie bestrijken.
Wat de relatie NAVO-EU betreft was het concept al achterhaald voordat
het werd goedgekeurd. Het sprak nog over de WEU als bijdrage
tot de ontwikkeling van een European Security and Defence Identity
binnen de Alliantie. Het slot-communiqué van Washington was veel
positiever en vermeldde “the resolve of the EU to have the capacity
for autonomous action where the Alliance as a whole is not engaged”
en nam een belangrijke stap door het bepalen van “ready access by
the EU to the collective assets and capabilities of the Alliance for
operations in which the Alliance as a whole is not engaged militarily”.
Het ging hier om:
1. Assured access to NATO planning capabilities;
2. Presumption of availability to the EU of pre-identified NATO capabilities
and common assets for use in EU-led operations;
3. Identification of a range of European command options for EU-led
operations, further developing the role of the deputy SACEUR in
order for the incumbent to assume fully and effectively his/her
European responsibilities for such operations; and finally
4. The further adaptation of NATO’s defence planning system to
incorporate more comprehensively the availability of forces for
EU-led operations.
De permanente NAVO-raad kreeg opdracht deze regelingen goed te
keuren, maar als gevolg van de Turkse eis meer betrokken te worden
bij de EVDB-besluitvorming duurde het tot 16 december 2002 voordat
de zgn. ‘Berlijn Plus’-arrangementen in werking konden treden.
Niet-EU-bondgenoten kregen de toezegging van de “fullest possible
involvement” bij het EVDB. Het leek zo mooi, maar in praktijk kwam er
weinig van terecht, met name omdat Frankrijk de Berlijn Plus-regeling
alleen wilde toepassen op de overname door de EU van de operatie
in Bosnië. Parijs wilde de autonome EU-operaties laten leiden door
een strategisch hoofdkwartier van één van de EU-lidstaten, en op
termijn liefst door een apart EU-hoofdkwartier. Het blijft te bezien of
deze lijn zal worden doorgezet onder president Sarkozy na zijn besluit
terug te keren in de Geïntegreerde Militaire Structuur van de NAVO,
dat lijkt ingegeven door teleurstelling in de Duitse houding en door
de wens om de trans-Atlantische band niet alleen aan de Britten over
te laten.
Na lange lijsten van behoeften in het verleden werd op de Top in Straatsburg/Kehl duidelijke prioriteit gegeven aan drie terreinen, waaronder helikopters.
Een landende Chinook in Khost, Afghanistan (foto: U.S. Army/M. Freire)

Ap: 2009nr5/16
Tussenstappen: Riga, Boekarest en Straatsburg
Nieuwe dreigingen
Op de Top in Riga van 29 november 2006 nam de NAVO haar toevlucht
tot een tussenstap door een betrekkelijk korte Comprehensive Political
Guidance uit te geven. Het leek blijkbaar zo moeilijk om overeenstemming
te bereiken over een nieuw strategisch concept dat men
er niet aan wilde beginnen. Toch had de Guidance de ambitie voor de
komende 10-15 jaar de prioriteiten aan te geven voor alle kwesties
betreffende capaciteiten, planningsdisciplines en intelligence, en
kondigde de vorming aan van een ‘effective management mechanism’.
Van dat laatste is weinig meer gehoord.
Als dreigingen werden terrorisme – “increasingly global in scope and
lethal in results” – en verbreiding van massavernietigingswapens
de belangrijkste genoemd, en daarnaast instabiliteit als gevolg van
falende staten, regionale crises, de toenemende beschikbaarheid van
geavanceerde conventionele wapens, misbruik van nieuwe technologieën,
en het verstoren van aanvoerlijnen. Om deze het hoofd te
kunnen bieden werd een serie behoeften geformuleerd, waarvan de
eerste een bondige samenvatting was van waar het om gaat in de
huidige situatie:
“The ability to conduct and support multinational joint expeditionary
operations far from home territory with little or no host
nation support and to sustain them for extended periods. This
requires forces that are fully deployable, sustainable and interoperable
and the means to deploy them. It also requires a fully
coordinated and, where appropriate, multinational approach to
logistic support.”
Onder de kwalitatieve behoeften werd het omgaan met asymmetrische
dreigingen genoemd, evenals ‘information superiority’ en de
mogelijkheid om verschillende instrumenten te kunnen coördineren
met andere organisaties.
In Boekarest (3-4 april 2008) werden onder druk van de regering-
Bush twee compromissen gesloten die desastreus zouden blijken voor
de relatie met Rusland, en de NAVO in een nederlagenstrategie deden
belanden. Oekraïne en Georgië ”zullen” lid worden van de NAVO, maar
een datum werd niet genoemd, en de opstellingen voor raketverdediging
in Polen en Tsjechië werden gesteund.
Op de recente NAVO-Top in Straatsburg/Kehl ter gelegenheid van
het 60-jarig bestaan werd veel van het oude herhaald. Positief was
dat na de lange lijsten van behoeften uit het verleden nu duidelijke
prioriteit werd gegeven aan drie terreinen: helikopters, strategische
transportcapaciteit en ‘ground surveillance’ (met name onbemande
vliegtuigen). Blijkbaar is ook een poging gedaan om de oude mantra’s
over de rol van kernwapens te moderniseren, maar uiteindelijk moest
men terugvallen op een tekst die zeker niet meer voldoet. 5 Het nieuwe
strategisch concept zal dit anders moeten formuleren.
Dat geldt ook voor de definitie van nieuwe dreigingen. Na de terroristische
aanvallen van 2001 op de Twin Towers en het Pentagon hebben
wij terrorisme als de belangrijkste dreiging gezien, gevolgd door de
proliferatie van kernwapens, en daarna op afstand het probleem van
falende staten in combinatie met georganiseerde misdaad. Het is ook
de verdienste van de ‘Solana-strategie’ van 2003 om op deze punten
aansluiting te zoeken bij de National Security Strategy van de VS. Verschil
was wel dat de EU naar multilaterale oplossingen streefde met
het VN-Handvest als belangrijkste raamwerk, en zich verzette tegen
de Amerikaanse bereidheid tot ‘pre-emption’ – zelfs wanneer de dreiging
niet ‘imminent’ was. De Amerikaanse unilaterale aanpak na 9/11,
en de stelling van defensieminister Rumsfeld dat de missie de coalitie
bepaalt in plaats van andersom, heeft de NAVO een flinke knauw gegeven.
Het charisma van Obama kan het verloren prestige herstellen;
in ieder geval past Europa geen moreel superioriteitsgevoel meer.
De vraag is echter of deze ‘dreigingstrits’ nog wel te handhaven is.
Catastrofaal terrorisme is een methode die zich richt op in het wilde
weg maken van burgerslachtoffers, maar kan voor geheel verschillende
doelstellingen worden gebruikt. Het antwoord daarop zal dienovereenkomstig
moeten verschillen. Vechten wij in Afghanistan tegen terrorisme
of is het een ‘war among the people’? Bovendien hebben we
in de VS geen terroristische aanslagen meer gezien, en in Europa na
de drama’s in Madrid en Londen ook niet. Misschien is dit te danken
aan de oplettendheid
van onze veiligheidsdiensten,
maar in ieder
Er wordt te weinig geval is het dan meer
een taak geworden van
gesproken over welke politie en justitie dan
van militairen.
taken men bereid is te
Massavernietigingswapens
zijn zeker een
aanvaarden
dreiging, maar ook hier
zal het antwoord maar
ten dele militair kunnen
zijn. De meeste Europeanen zullen het nucleaire programma van Iran
niet zien als een rechtstreekse bedreiging, en de voorkeur geven aan
pogingen om het verrijkingsprogramma van uranium binnen overeengekomen
(en dan controleerbare) grenzen te houden. Een bondgenootschappelijk
besluit tot eliminatie van het vermogen van Iran of
Noord-Korea lijkt weinig waarschijnlijk. Voor de VS en Israël kan dat
anders liggen.
Dan resteren de falende staten. Hier is inderdaad een nieuwe aanpak
nodig, die al is ingezet door de OESO (mirabile dictu) met de nadruk
op de samenhang tussen veiligheid en ontwikkeling: zonder een
minimum aan veiligheid is er geen ontwikkeling mogelijk, maar op

Ap: 2009nr5/17
termijn komt er zonder ontwikkeling ook geen duurzame veiligheid.
Het zou goed zijn wanneer de VS en de EU op dit gebied samen
optrekken, want de EU bezit een spectrum aan instrumenten dat een
hoofdzakelijk militaire organisatie als de NAVO niet kan evenaren. Zou
het mogelijk zijn te komen tot een geheel nieuwe commandostructuur
waarin de militaire, politie- en civiele componenten zijn verenigd in
geïntegreerde hoofdkwartieren?
Deze vragen worden ook opgeroepen door de Solana-strategie, die in
december 2008 niet noemenswaard is bijgesteld. Hiermee komen wij
op het kernprobleem: de samenwerking tussen NAVO en EU, die geblokkeerd
wordt door het Cyprus-probleem en de relatie met Turkije.
Zolang die niet is opgelost is weinig mogelijk. Daarnaast is er ook
een organisatorisch probleem: de Noord-Atlantische Raad vergadert
periodiek met het Politiek en Veiligheidscomité (PSC) van de EU, een
mammoetgezelschap waarin de landen die zowel lid van de NAVO als
de EU zijn met twee ambassadeurs zijn vertegenwoordigd – voor velen
een verkwisting van tijd. Uiteraard is het van belang de niet-leden
van de ene of de andere organisatie goed te informeren, maar voor
besluitvorming is het een onding. Veel belangrijker is een politiek initiatief
en een goede verstandhouding tussen Anders Fogh Rasmussen
en de opvolger van Solana. 6
In Straatsburg werd de formule voor Oekraïne en Georgië herhaald, zij
het dat eerder al werd toegevoegd dat uitbreiding moet bijdragen tot
“common security and stability”. Jaarlijks zullen de hervormingsprogramma’s
van deze landen zorgvuldig worden bezien in relatie tot hun
aspiraties voor NAVO-lidmaatschap – een vrij duidelijke formulering
van “voorlopig niet”.
Kans van slagen?
Voor iemand die tijdens de Koude Oorlog het NAVO-overleg heeft
meegemaakt, is het opmerkelijk hoezeer het accent verschoven is van
politieke naar militaire aspecten. Misschien is dat ten dele begrijpelijk,
want de NAVO voert thans operaties uit en in Afghanistan voert
zij zelfs oorlog. Maar het is te betreuren dat er zo weinig gesproken is
over welke taken men concreet bereid is te aanvaarden, en tot welke
operaties – inclusief slachtoffers – men bereid is.
Vroeger was het militair eenvoudig – want gelukkig wist men oorlog
te voorkómen en hoefde er niet gevochten te worden – maar politiek
moeilijk: de rol van kernwapens in de afschrikking verdeelde Nederland.
Nu is het militair moeilijk en politiek non-existent. Het Nederlandse
debat gaat veelal over de opbouwmissie die men wel wil en de
vechtmissie die men afwijst. Te weinig wordt ingezien dat veiligheid
en ontwikkeling nauw verband met elkaar houden. Nog belangrijker is
dat deelname aan een missie een selectief politiek proces is, waarbij
men opties en risico’s nauwkeurig moet afwegen.
Wellicht is het niet altijd mogelijk alle bondgenoten op dezelfde lijn
te krijgen. Dan moet de NAVO meer een kader worden van solidariteit
met een latente onderlinge veiligheidsverplichting, waarbinnen
‘coalitions of the willing’ snel gevormd kunnen worden, omdat onze
strijdkrachten vergelijkbaar georganiseerd zijn en volgens dezelfde
operationele procedures kunnen optreden. Maar de gelegenheid om
deze zaken in een trans-Atlantisch kader te kunnen bespreken en
besluiten blijft essentieel, ook om Europese invloed te kunnen behouden.
Dit krijgt onder president Obama nieuwe kansen. De Nederlandse
critici van de NAVO hebben zich laten verblinden door hun begrijpelijke
afkeer van de regering-Bush. Voor daadwerkelijk optreden in de
wereld blijft samenwerking met de VS nodig.
Dr. W.F. van Eekelen was minister van Defensie en
secretaris-generaal van de WEU. Hij is thans lid van de
Commissie Europese Integratie van de AIV.
Wilt u reageren? Mail de redactie: info@atlcom.nl.
1. Alle NAVO-publicaties, officiële teksten en speeches zijn te vinden
in de NATO e-Library op www.nato.int.
2. Aanvankelijk stond dit punt als eerste, maar dan als evenwicht
tegen de Sovjetunie. Zelf vond ik een aparte Europese strategische
balans wat vreemd.
3. Deze formule, die nog steeds als een mantra wordt herhaald, is
eigenlijk een tautologie: men zal consulteren over zaken waartoe
men verplicht is.
4. Het was geen volledige overdracht. Een klein secretariaat bleef bestaan
in Brussel, voornamelijk voor contact met de WEU-assemblee
in Parijs, en het WEU-verdrag bleef in stand. Bewapeningssamenwerking
werd voortgezet in de Western European Armaments Group,
tot in 2003 besloten werd tot oprichting van het European Defence
Agency (EDA) in Brussel.
5. De Declaration on Alliance Security van 4 april 2009 herhaalde dat
“deterrence, based on an appropriate mix of nuclear and conventional
capabilities, remains a core element of our overall strategy”. De
Strasbourg/Kehl Summit Declaration ging nog verder en stelde dat
de NAVO in staat moest zijn “to conduct the full range of military
operations and missions on and beyond its territory, on its periphery
and at strategic distance” (sub 3).
6. Tijdens zijn toespraak voor de Atlantische Commissie op 6 juli jl.
in Den Haag noemde Jaap de Hoop Scheffer de NAVO-EU relatie
“absurd”: er kon alleen over Bosnië worden gepraat. Het jaarlijkse
‘Trans-Atlantische Diner’ in New York, waar Solana en hij aan
deelnamen, was informeler en nuttiger. Zijn opvolger Rasmussen
heeft inmiddels een ambitieus werkprogramma opgesteld en een
team van 12 experts gevormd onder leiding van Madeleine Albright
en Jeroen van der Veer, dat onder meer de lidstaten bezoekt.

Ap: 2009nr5/18
Column
Uitkomst ‘Afghanistan’
afhankelijk van
lokaal bestuur
Hans van Leeuwe
Het grote probleem in Afghanistan zijn niet de Taliban, maar is het gebrek aan goed lokaal bestuur. Zo luidde
het duidelijke, maar niet zo diplomatieke oordeel van de vorige secretaris-generaal van de NAVO, Jaap de Hoop
Scheffer, begin dit jaar in de Washington Post. En dat zegt wat over de frustraties van iemand die juist om zijn
diplomatieke prestaties wordt geprezen.
Vanaf het begin was helder dat het politieke einddoel dat de internationale
gemeenschap zichzelf had gesteld, namelijk om van Afghanistan
weer een werkende, soevereine en democratische rechtsstaat
te maken, niet gemakkelijk was. Afghanistan is een narcoticastaat en
één van de meest corrupte landen ter wereld. Het land is de afgelopen
30 jaar geteisterd door een aaneenschakeling van geweld als gevolg
van de inval van de Sovjetunie in 1979 en aansluitend een burgeroorlog
tussen onderling strijdende warlords. Zoals altijd was de burgerbevolking
daarbij het kind van de rekening. Aanvankelijk werden de
Taliban door de lokale bevolking dan ook verwelkomd als brenger van
rust en orde. Weliswaar een orde die was gebaseerd op een extreme
invulling van de sjaria, de islamitisch-religieuze wetgeving, maar wel
een zonder grootschalige geweldsuitbarstingen.
En de Taliban hadden nog steeds aan de macht kunnen zijn, als ze in
2001 na 9/11 maar de kopstukken van Al-Qaeda hadden uitgeleverd.
In dat geval was er geen Amerikaans bombardement geweest, en als
gevolg daarvan ook geen grootschalige internationale inspanning
om in Afghanistan aan staatsopbouw te doen. Zelfs toen de VS met
hun luchtaanvallen begonnen, was er geen plan om de Taliban te
verdrijven. De bedoeling was slechts de Taliban via luchtaanvallen te
dwingen Osama Bin Laden en consorten alsnog uit te leveren – dit
min of meer volgens het scenario van Kosovo in 1999, toen president
Milošević door de NAVO naar de onderhandelingstafel werd gebombardeerd.
Maar zoals wel vaker gebeurt, kregen ook hier de gebeurtenissen een
geheel eigen, niet voorziene dynamiek. In dit geval maakte de Noordelijke
Alliantie, een verbond van de eerder door de Taliban verdreven
warlords, gebruik van de situatie. Onder dekking van de Amerikaanse
bombardementen verdreef ze de Taliban in korte tijd uit vrijwel geheel
Afghanistan. De warlords waren weer terug.
Na de val van de Taliban zegde de VN-Veiligheidsraad Afghanistan
hulp toe bij de wederopbouw van het land. In dit kader werd de International
Security Assistance Force (ISAF) ontplooid, die sinds 2003
geleid wordt door de NAVO. De wederopbouw wordt echter gefrustreerd
door de Taliban, die geleidelijk weer aan kracht wonnen en een
guerrilla begonnen. Wie de geschiedenis overziet weet dat de strijd
daartegen niet met louter militaire middelen kan worden gewonnen.
In zijn bejubelde boek The Utitily of Force waarschuwt de Britse
generaal b.d. Rupert Smith dat men niet in de valkuil moet trappen
militaire actie met politieke uitkomsten te verwarren.
Voor een succesvolle counterinsurgency is het juist essentieel de
beschikbare instrumenten in samenhang in te zetten om het gestelde
politieke einddoel te bereiken. De Nederlandse regering gebruikt
daarvoor de term ‘3 D-benadering’, naar de Engelse begrippen diplomacy,
development en defence.

Op verzoek van de regering heeft de Adviesraad Internationale
Vraagstukken (AIV) in maart 2009 een advies uitgebracht over de 3
D-benadering, getiteld Crisisbeheersingsoperaties in fragiele staten: de
noodzaak van meer samenwerking. Een van de aanbevelingen van de
AIV aan de Nederlandse overheid luidt om de parlementaire discussie,
voorafgaand aan de uitzending van militairen naar een crisisbeheersingsoperatie
zoals in Uruzgan, voortaan meer ‘3 D’ te voeren.
Meer dan tot op heden het geval was, moet bij dergelijke besluiten
nadrukkelijk ook over concrete ontwikkelingsmogelijkheden worden
gesproken. Uiteindelijk is dit ook de exitstrategie van de militaire
eenheden. Die kunnen immers pas vertrekken als het land in kwestie
zich zo goed ontwikkelt, dat het weer in staat is voor zijn eigen veiligheid
te zorgen.
Het lijkt erop dat de regering deze aanbeveling ter harte heeft genomen.
Deze zomer heeft de regering een geactualiseerde en verbrede
versie van het Toetsingskader naar het parlement gestuurd. Dit is het
kader aan de hand waarvan de regering het parlement informeert over
haar besluit om aan een crisisbeheersingsoperatie deel te nemen. In
het nieuwe Toetsingskader 2009 zegt de regering toe voortaan meer
aandacht aan ontwikkelingsaspecten te besteden.
Intussen wordt het politieke einddoel van Afghanistan naar beneden
bijgesteld. President Obama verklaarde onlangs dat Afghanistan
natuurlijk geen Jeffersoniaanse democratie wordt. Uiteindelijk zijn
het lokale krachten die het politieke einddoel bepalen, aldus ook de
Adviesraad. De lokale bevolking stelt de prioriteiten vast en bepaalt
het tempo van de veranderingen. Een interventiemacht kan hierbij
hooguit een katalyserende rol spelen. Echter: juist in fragiele staten
als Afghanistan, waar het de lokale bevolking en autoriteiten vaak
ontbreekt aan de wil en de mogelijkheden tot vredesopbouw, is dit
moeilijker dan waar dan ook. Dit verklaart wellicht bovenstaande
verzuchting van De Hoop Scheffer.
Zijn opvolger, Anders Fogh Rasmussen, was recent voor het eerst in
zijn nieuwe functie in Afghanistan. Hij zei toen dat hij klaar is voor
het zetten van ‘pragmatische stappen’ om een einde te maken aan
het geweld in Afghanistan. Daarmee doelde hij op onderhandelingen
met de (gematigde) Taliban. Terecht verbond Rasmussen daaraan de
voorwaarde dat de Afghaanse regering daarbij de leidende rol moet
spelen. Want hoe je het ook wendt of keert, ‘local ownership’ vormt
de sleutel tot succes bij crisisbeheersingsoperaties in fragiele staten.
Drs. J.M.D. van Leeuwe was secretaris van de AIV-werkgroep
die het advies over crisisbeheersingsoperaties
heeft opgesteld. Dit rapport kan worden gedownload of
worden aangevraagd via www.aiv-advies.nl.
Wilt u reageren? Mail de redactie: info@atlcom.nl.
De lokale bevolking van Badakhshan (Afghanistan) legt een weg aan (foto: UN Photo/World Food Programme)

Ap: 2009nr5/20
Een nieuw
perspectief
Het NPV
getoetst
voor nucleaire
non-proliferatie?
Henk Cor van der Kwast
In mei 2010 zal in New York de vijfjaarlijkse Toetsingsconferentie voor het Non-proliferatieverdrag (NPV) gehouden
worden. Een belangrijk moment, omdat nucleaire non-proliferatie vanuit verschillende perspectieven
dringend aandacht vraagt. De Toetsingsconferentie zal moeten aangeven wat de toestand is van het huidige nonproliferatiestelsel,
maar vooral wat er verbeterd kan worden.
Versterking van het huidige stelsel is noodzakelijk om verschillende
redenen. In de eerste plaats is de dreiging van (verdere) verspreiding
van kernwapens actueler geworden met de kernwapenproeven van
Noord-Korea in 2006 en 2009, en de voortgang van het Iraanse nucleaire
programma. Daarnaast is ook de potentiële dreiging van nucleair
terrorisme een scenario waarmee beleidsmakers rekening moeten
houden. Bovendien zou met de grotere en hernieuwde aandacht voor
nucleaire energie (wereldwijd zijn ruim 200 nieuwe kernreactoren
gepland) het risico van verspreiding kunnen toenemen.
Als men deze ontwikkelingen afzet tegen het internationale nonproliferatiestelsel,
dan is het beeld gemengd: enerzijds eindigde de
Toetsingsconferentie van 2005 zonder eindconclusie en is de internationale
samenwerking op een aantal terreinen achteruitgegaan;
anderzijds is er een nieuw politiek elan, zowel wat betreft ontwapening
als non-proliferatie.
De vragen die hier centraal staan zijn: wat is de status quo van het
stelsel, en welke stappen zijn nodig om de komende Toetsingsconferentie
succesvol af te sluiten?
Het voorbereidingstraject
Aan de Toetsingsconferentie nemen alle staten deel die partij zijn
bij het Verdrag. De conferentie besluit met unanimiteit, wat besluitvorming
bemoeilijkt. De voorzitters worden per regionale groep
aangewezen.
Het Non-proliferatieverdrag, dat de basis vormt van het non-proliferatiestelsel
en de Toetsingsconferentie, kent drie pijlers: non-proliferatie
(de niet-verspreiding van kernwapens); nucleaire ontwapening;
en het recht op vreedzaam gebruik van kernenergie (Artikel IV NPV).
Toen het Verdrag in 1995 eeuwigdurend verlengd werd, werd afgesproken
dat de verdragspartijen gelijke aandacht zouden geven aan de
verschillende pijlers.
De Toetsingsconferentie wordt traditioneel voorafgegaan door drie
voorbereidende conferenties, de zogenaamde ‘Preparatory Committee
meetings’. Deze ‘PrepComs’ vonden respectievelijk plaats in Wenen
(2007), Genève (2008) en New York (4-15 mei 2009). De PrepComs
geven een goed beeld van de ontwikkeling van de internationale
discussie tot dusverre en de opmaat naar de Toetsingsconferentie.
Uiteindelijk is de Toetsingsconferentie maatgevend, maar een goede
voorbereiding – zowel procedureel als inhoudelijk – is essentieel. Het
gaat hier immers om een onderwerp dat de internationale machtsbalans
zowel strategisch als economisch reflecteert en ook mede
bepaalt. De gevoeligheden daaromheen zijn belangrijke factoren in
het proces.

Wenen: de PrepCom 2007
De eerste PrepCom in 2007 verliep uiterst moeizaam. De Iraanse
delegatie wist de vaststelling van de agenda lang tegen te houden.
Andere delegaties maakten bezwaar tegen specifieke formuleringen,
en zo werd de conferentie herhaaldelijk belet om gemeenschappelijke
overwegingen vast te stellen, laat staan duidelijke conclusies
te trekken. Uiteindelijk werd een toch al zwakke tekst uitsluitend als
voorzittersdocument en aanhangsel bij het rapport van de conferentie
gevoegd.
Genève: de PrepCom 2008
De tweede PrepCom stond onder leiding van de deskundige Oekraïense
ambassadeur bij het Internationaal Atoomenergie Agentschap
(IAEA) in Wenen, Volodymyr Yelchenko. Deze ervaren diplomaat (hij
was eerder onder meer Permanent Vertegenwoordiger bij de VN in
New York) stuurde de conferentie met strakke hand. Yelchenko had
geleerd van de vorige PrepCom en bleek nauwelijks vatbaar voor
manipulaties van bepaalde delegaties. Tijdens de onderhandelingen
stelde hij telkens conclusies en aanbevelingen op en gaf hij de delegaties
ruimte daarop te reageren. Uiteindelijk zouden het zijn eigen
conclusies worden. Hoewel Yelchenko uiteraard graag had gezien dat
een rapport met consensus aanvaard werd, wilde hij voorkómen dat
er eindeloos over procedures gedebatteerd zou worden. Bovendien
was hij op basis van de eerste PrepCom en zijn consultaties vooraf
overtuigd dat een gemeenschappelijk aanvaard document vrijwel
onmogelijk zou zijn. Hij richtte zich daarom liever op een evenwichtig
rapport dat de verschillende posities weergaf en waarvoor uitsluitend
hij verantwoordelijkheid droeg, dan dat er eindeloze sessies zouden
zijn met een mager resultaat.
Het voorzittersdocument van de tweede PrepCom was daardoor een
evenwichtig document dat de verschillende posities goed weergaf,
maar waar verschillende delegaties niet mee konden instemmen. Het
gaf wel aan waar de problemen zaten. De vijf permanente leden van
de Veiligheidsraad (de P5) brachten een gemeenschappelijke verklaring
uit bij de presentatie van het voorzittersdocument, waarin zij
het belang van het NPV onderstreepten. Dit was opmerkelijk, omdat
de P5 acht jaar lang geen gemeenschappelijke verklaringen over dit
onderwerp had afgelegd.
New York: de PrepCom 2009
Voor de derde PrepCom in mei van dit jaar had de groep van Nietgebonden
landen (Non-Aligned Movement, NAM) de Zimbabwaanse
Permanent Vertegenwoordiger in New York, Boniface Chidyausikoe,
aangewezen. Veel westerse landen waren niet gecharmeerd van het
feit dat de Niet-gebonden landen juist de vertegenwoordiger van een
land dat zichzelf steeds meer tot een paria van de internationale ge-
Nederland wordt lid van de Bestuursraad van het Internationaal Atoomenergie Agentschap (IAEA). Afgebeeld is het ‘gezicht’ van het IAEA,
scheidend directeur-generaal Mohamed ElBaradei (foto: IAEA/D. Calma)

Ap: 2009nr5/22
meenschap maakte, naar voren schoof. Besloten werd hier geen punt
van te maken – de materie was al moeilijk genoeg, en als de westerse
groep nu een punt van deze kandidatuur zou maken, dan zouden er
nieuwe conflicten kunnen volgen. Er was wel de nodige zorg, ook
omdat Chidyausikoe, in tegenstelling tot zijn voorgangers, nauwelijks
ervaring had op het complexe terrein van de non-proliferatieonderhandelingen.
Niettemin was de derde PrepCom succesvoller dan de eerste twee. De
conferentie slaagde er in het begin al in om alle procedurele kwesties
(zoals agenda en voorzitterschap) te regelen. Daarmee lag de weg
open om dieper op de inhoudelijke kwesties in te gaan, en zo kon de
Zimbabwaanse voorzitter aan het einde van de eerste week al een
ontwerprapport met aanbevelingen voor de Toetsingsconferentie
presenteren.
Initiatieven voor nucleaire ontwapening
De oorzaak van deze nieuwe dynamiek lag vooral in het veranderde
politieke klimaat. Kernelement daarbij was het aantreden van de
regering-Obama. Het publieke momentum voor nucleaire ontwapening,
dat door initiatieven als dat van de ‘four horsemen’ (de
Amerikaanse voormalige ministers Kissinger, Perry, Shultz en oudsenator
Nunn) was gelanceerd, 1 vond weerklank in de plannen van de
nieuwe Amerikaanse president. Met zijn toespraak op 5 april in Praag
had president Obama
duidelijke beleidsplannen
aangekondigd.
Een zichzelf
Daarnaast werd door respecterend nonproliferatiestelsel
Washington direct een
scenario voor nieuwe
onderhandelingen
voor het START-verdrag moet de kwestie van
uiteengezet. (START I
loopt in december dit schenders aan de orde
jaar af.) De president
stelt zich de ambitieuze stellen
doelstelling om – liefst
vóór december – een nieuw verdrag inzake de strategische kernwapens
tot stand te brengen. Moskou bleek bereid om inderdaad op
korte termijn onderhandelingen aan te gaan voor een forse reductie
van deze wapens.
Tijdens de PrepCom-conferentie bleek dat de interventies van de Amerikaanse
delegatie aansloten op de speech van Obama: de nadruk lag
op intensieve multilaterale samenwerking en ontwapening. Russische
interventies benadrukten eveneens het belang van ontwapening. Met
deze interventies was het traditionele verwijt van de Niet-gebonden
landen ontkracht dat de P5 niet bereid zou zijn om serieus te werken
aan ontwapening, maar wel van anderen eiste dat zij zich actief inzetten
voor non-proliferatie.
Dit was belangrijk, omdat met name in 2005 de ‘uitruil’ die ten grondslag
ligt aan de tegenstellingen tussen westerse landen en de Niet-gebonden
landen altijd door de laatsten werd gebruikt (of misbruikt) om
voortgang inzake implementatie van het NPV te bemoeilijken. Volgens
die uitruil wordt aan niet-kernwapenstaten de toegang tot civiele
nucleaire technologie toegezegd, in ruil voor de belofte geen kernwapens
te verwerven, waartegenover de bestaande kernwapenstaten (de
P5) de belofte van ontwapening aangaan. De toenemende westerse
inzet om regels inzake nucleaire technologie voor civiele doeleinden
zo strikt mogelijk toe te passen, roept verzet op bij de Niet-gebonden
landen. Deze benadrukken steeds meer het recht op nucleaire energie
voor civiele doeleinden, zowel op basis van economische ontwikkeling
als vanuit prestigeoverwegingen. Een ander element dat de sfeer
in de PrepCom positief beïnvloedde, was dat er nauwelijks over Iran
gedebatteerd werd.
Het ontwerprapport werd nog tweemaal bijgesteld, maar uiteindelijk
bleek het toch onmogelijk om het als consensusdocument te aanvaarden.
Voor sommige delegaties (zoals die van de VS) kwam dit ontwerp
te vroeg; andere delegaties vreesden met dit document in nieuwe
posities gedwongen te worden.
Aanbevelingen voor de Toetsingsconferentie
Het document van de derde PrepCom is als ontwerpdocument bij het
rapport opgenomen: de Draft Recommendations to the Review Conference.
Het is een belangrijk referentiedocument voor de Toetsingsconferentie.
Wat zijn de belangrijkste elementen?
De samenhang tussen de drie pijlers is nadrukkelijk herbevestigd. Het
Midden-Oosten wordt concreet genoemd, met duidelijke voorstellen
voor voortgang met betrekking tot een kernwapenvrije zone (in relatie
met de resolutie van 1995 over het Midden-Oosten). De verplichtingen
inzake non-proliferatie en ontwapening worden herbevestigd.
Positief is vooral dat de totstandkoming van een verdrag met een
verbod op de productie van splijtstoffen voor ontploffingsdoeleinden
(een zogenaamd ‘Fissile Material Cut-Off Treaty’, FMCT) een nieuwe
impuls heeft gekregen. Het gaat om een verifieerbaar verdrag, iets dat
in het verleden onbespreekbaar was. In de ontwapeningsconferentie
in Genève wordt hierover verder onderhandeld. Met betrekking tot
vreedzaam gebruik van kernenergie zijn de afspraken inzake het recht
daarop herbevestigd, evenals de rol van het IAEA en “all relevant
conventions on nuclear safety” om non-proliferatie tegen te gaan.
De Nederlandse rol
Nederland heeft traditioneel een actieve rol gespeeld in het debat
inzake non-proliferatie. Dat is ingegeven door het belang dat aan
veiligheid en ontwapening en aan versterking van het internationaal
recht wordt gehecht. Voorbeelden van de Nederlandse activiteiten zijn
het Wassenaar Arrangement (WA), exportcontroles voor conventionele

Ap: 2009nr5/23
wapens, uitwisseling van informatie, en The Hague Code of
Conduct against Ballistic Missile Proliferation (HCOC), een gedragscode
om raketproliferatie tegen te gaan met vertrouwenswekkende
maatregelen betreffende raketlanceringen.
Het WA werd in Wassenaar en Den Haag overeengekomen en
trad in 1996 in werking; HCOC kwam in 2002 tot stand. 2 Ook
het Alomvattend Kernstopverdrag (Comprehensive Test Ban
Treaty, CTBT) kwam met zeer actieve steun van Nederland en
onder (gedeeltelijk) Nederlands voorzitterschap tot stand. 3
Het CTBT is overigens nog steeds een ontwerpverdrag,
omdat de benodigde ratificaties voor inwerkingtreding nog
niet zijn gerealiseerd. Met de regering-Obama lijkt ratificatie
door de VS dichterbij te komen. De algemene verwachting is
dat deze bekrachtiging ook tot andere (cruciale) ratificaties
zal leiden.
Minister Verhagen heeft de Nederlandse rol en positie met
betrekking tot non-proliferatie en het NPV een nieuwe
dynamiek gegeven. Hij sprak zich in een vroeg stadium, en
vóór het aantreden van president Obama, uit voor nucleaire
ontwapening. In zijn toespraak voor de Atlantische Commissie
op 8 maart 2008 stelde hij dat er een nieuw momentum
is voor nucleaire ontwapening; het uiteindelijke doel is wereldwijde
afschaffing van nucleaire wapens. Dit momentum
moet benut worden; politieke wil bij de staten die kernwapens
bezitten is daarbij essentieel. De minister benadrukte
het belang van een multilaterale aanpak en de verantwoordelijkheid
van alle landen voor non-proliferatie, onder meer
via het IAEA. Daarnaast wees hij op het recht op toegang tot
nucleaire energie voor vreedzame doeleinden en het belang
van multilateralisering van de nucleaire brandstofcyclus. 4
Sinds deze toespraak zijn er door Nederland zowel in de
VN als in de Weense fora verschillende initiatieven ontplooid,
zoals versterking van HCOC en bevordering van het
CTBT. Ter voorbereiding van de NPV-Toetsingsconferentie
heeft Nederland het ‘NAVO-7-proces’ (een samenwerkingsverband
met België, Litouwen, Noorwegen, Polen, Spanje en Turkije) nieuw
leven ingeblazen, en werden er strategische bijeenkomsten met 18
sleutellanden georganiseerd ter voorbereiding op de derde PrepCom.
Samen met NGO’s werden speciale thema’s uitgewerkt door middel van
conferenties en workshops. 5
Bijzondere aandacht werd ook gegeven aan de kwestie van nucleair
terrorisme. 6 In 2007 sloot Nederland zich aan bij het ‘Global Initiative
to Combat Nuclear Terrorism’ (GICNT). Het doel van het initiatief is
het versterken van het internationale bewustzijn en de wereldwijde
capaciteit om terroristische aanslagen met nucleaire of radiologische
wapens te voorkómen. Op 16/17 juni dit jaar was Nederland
samen met co-voorzitters Amerika en Rusland gastheer voor de
vijfde plenaire bijeenkomst, onder de titel: ‘How to Enhance International
Partnerships: Sharing Best Practices’. Na een boodschap van
president Obama en president Medvedev sprak minister Verhagen de
conferentie toe. Hij gaf een toelichting op het aanstaande Nederlandse
lidmaatschap van de IAEA-Bestuursraad (Board of Governors).
Voorts kondigde Verhagen onder meer aan dat Nederland een kwart
miljoen euro beschikbaar stelt voor het nucleaire veiligheidsplan van
het Agentschap. Dit zal gebruikt worden voor IAEA-activiteiten op het
gebied van de verbetering van nucleaire veiligheid en de bestrijding
van nucleair terrorisme. 7
In totaal waren 65 landen en internationale organisaties vertegenwoordigd
op de conferentie in Den Haag. De plenaire vergadering
was gericht op een concreet werkprogramma, waarbij internationale
samenwerking werd benadrukt. Dit heeft geleid tot een reeks van concrete
aanbevelingen op het gebied van nucleaire detectie en douane,
en het organiseren van internationale oefeningen.
Een team van het IAEA inspecteert nucleaire brandstof bedoeld voor een nieuwe kernreactor in India (foto: IAEA/P. Pavlicek)

Ap: 2009nr5/24
Vooruitzichten Toetsingsconferentie
De procedurele hordes voor de Toetsingsconferentie (agenda, voorzitter)
zijn genomen. Dit is belangrijk, omdat het in 2005 vooral de
procedurele problemen waren die voortgang onmogelijk maakten. De
algemene sfeer en politieke inzet voor een succesvolle Toetsingsconferentie
bij de P5- en de Niet-gebonden landen is thans groter dan ooit.
De verwachting is dat dit tussen nu en mei 2010 niet zal veranderen,
maar het mondiale politieke klimaat is wisselvallig. Bij zowel de VS als
andere P5-landen bestaat er nu bereidheid voortgang te maken inzake
ontwapening. Dat zou vooruitgang op het gebied van de andere
pijlers ook mogelijk moeten maken.
Het ontwerpdocument van de derde PrepCom is een goed referentiedocument:
het bevat bouwstenen voor een consensusdocument. Die
bouwstenen zijn echter niet alle voor ieder land aanvaardbaar, en er zal
dus het nodige ‘gemetseld’ moeten worden. Met name de kwestie van
een kernwapenvrije zone in het Midden-Oosten zal moeilijk worden.
De Niet-gebonden landen zullen het recht op vreedzaam gebruik van
kernenergie actief naar voren brengen. Of een formulering waarmee
dat recht herbevestigd zal worden voldoende is voor die landen, is
maar zeer de vraag. Het antwoord daarop zal mede afhangen van de
voortgang die in IAEA-verband wordt gemaakt met de voorstellen voor
een nucleaire brandstofbank.
Ten slotte is er de vraag
van de ‘spoilers’ of De inzet voor
schenders. Iran is niet
prominent aan de orde een succesvolle
geweest tijdens de derde
PrepCom. De verwachting Toetsingsconferentie
is dat dit wel het geval
zal zijn bij de Toetsingsconferentie,
vooral als
is groter dan ooit
de ontwikkeling van
het Iraanse nucleaire programma in hetzelfde tempo voortgaat. Ook
Noord-Korea zal na de recente kernproeven en de herhaaldelijk getoonde
onwil om het nucleaire wapenprogramma op te geven, aan de
orde moeten komen. Een zichzelf respecterend non-proliferatiestelsel
dient de kwestie van de schenders concreet aan de orde te stellen.
Bij dat laatste speelt nog een ander heikel punt: uittreding uit het
Verdrag en de interpretatie van het verdragsartikel daarover (Art. X).
Resumerend kan men stellen dat de vooruitzichten thans gunstiger
zijn dan in jaren het geval is geweest: de atmosfeer en het bouwmateriaal
zijn goed, maar er zal nog het nodige voorbereidende werk
gedaan moeten worden om dit om te zetten in een geslaagd conferentiedocument,
en bovenal in een non-proliferatieagenda voor de
toekomst. De cruciale vraag inzake het succesvol afsluiten van de
Toetsingsconferentie is vooral: zullen de moeilijke maar noodzakelijke
stappen kunnen worden gezet? Politieke druk en resultaatgericht
internationaal overleg zijn de sleutels daarvoor.
Drs. H.C. van der Kwast is hoofd van de afdeling
Non-proliferatie, Ontwapening, Wapenbeheersing en
Exportcontrolebeleid van het Ministerie van Buitenlandse
Zaken. Hij schreef dit stuk op persoonlijke titel.
Wilt u reageren? Mail de redactie: info@atlcom.nl.
1. ‘A World Free of Nuclear Weapons’, The Wall Street Journal, 4 januari
2007; en ‘Toward a Nuclear-Free World’, The Wall Street Journal, 15
januari 2008. Zie ook: Ivo Daalder en Jan Lodal, ‘The Logic of Zero,
Toward a World without Nuclear Weapons’, Foreign Affairs, nov./dec.
2008, jrg. 87 nr. 6.
2. Het Wassenaar Arrangement (WA) is het eerste multilaterale akkoord
met betrekking tot wereldwijde overeenkomsten op het gebied
van exportcontrole op conventionele wapens en gevoelige ‘dual
use’-goederen en technologieën. Het WA ontving goedkeuring in juli
1996 door de 33 oprichtingslanden. Het is bedoeld om transparantie,
het uitwisselen van ideeën en informatie en grotere verantwoordelijkheid
te promoten. Hiermee tracht het destabiliserende
accumulaties van wapens te voorkómen en vult het het huidige
non-proliferatieregime aan. Daarnaast wordt met het WA getracht
samenwerking te stimuleren om de acquisitie van wapens en gevoelige
‘dual use’-goederen voor militaire doeleinden tegen te gaan, als
een importerende staat een zorg is voor een van de deelnemende
staten van het WA.
HCOC zorgt ervoor dat staten politiek bindende toezeggingen doen
om de proliferatie van ballistische raketten voor massavernietigingswapens
tegen te gaan, en om maximale beperkingen te leggen
op het ontwikkelen, testen en inzetten van ballistische raketten.
Door de ‘dual use’-achtergrond van rakettechnologie (vreedzame
raketten voor de ruimte gebruiken vergelijkbare technologie als
militaire ballistische raketten) introduceert HCOC ook maatregelen
voor transparantie en ‘confidence-building measures’, zoals onder
andere jaarlijkse declaraties, en de aankondiging van lanceringen
van raketten voor militaire en ruimtevaartprogramma’s.
3. Zie Jaap Ramaker e.a., The Final Test: A History of the Comprehensive
Nuclear-Test-Ban Treaty Negotiations, 2003. Een recent overzicht
van het CTBT en de daarbij behorende PrepCom CTBTO is te vinden
in: Dahlman, Mykkeltveit en Haak, Nuclear Test Ban, Converting
Political Visions to Reality, Springer, 2009.
4. Zie het artikel van minister Verhagen in Atlantisch Perspectief nr. 4,
2008.
5. Zoals de internationale Pugwash-conferentie in Den Haag van 17-20
april jl.
6. Over nucleair terrorisme is de laatste tijd het nodige geschreven.
Een van de beste publicaties hierover is: Michael Levi, On Nuclear
Terrorism, Harvard University Press, 2007.
7. Voor de speech van minister Verhagen, zie www.minbuza.nl.

Ap: 2009nr5/25
Atlantisch Nieuwsoverzicht
• CHAOS NA VERKIEZINGEN IRAN • NIEUWE
Nieuwsoverzicht op het gebied van de trans-Atlantische betrekkingen, Europese veiligheid en het Nederlandse buitenlands beleid
Periode
12 juni – 19 augustus 2009
Samenstelling
David den Dunnen
Bronnen
Voor Atlantisch Nieuwsoverzicht wordt gebruik gemaakt van de volgende bronnen:
NRC Handelsblad, de Volkskrant, Defensiekrant, International Herald Tribune, Financial Times, Jane’s Defence Weekly, e-nieuwsbrieven
van Eastweek, RFE/RL Balkan Report, ISN Security Watch en IPRIS Digest, en websites van onder meer CNN, BBC, Le Monde, Frankfurter
Allgemeine Zeitung en de NAVO
Iran: massaal protest na
verkiezingen
Ahmadinejad herbenoemd als
president
• Op 5 augustus 2009 werd Mahmoud
Ahmadinejad beëdigd voor zijn tweede
termijn als president van Iran, nadat
ayatollah Ali Khamenei de uitkomst van
de verkiezingen officieel bekrachtigd
had. Khamenei is als hoogste geestelijke
de belangrijkste leider van het land.
Hiermee negeerden de Iraanse leiders
de talloze, langdurige en grootschalige
demonstraties tegen de benoeming.
De betogers die buiten het parlement
tegen de beëdiging van Ahmadinejad
demonstreerden, werden met traangas
uiteengedreven.
• De presidentsverkiezingen van 12 juni
waren volgens de autoriteiten gewonnen
door de zittende president. De conservatief
en nationalist Ahmadinejad
kreeg bijna 63 procent van de stemmen,
bij een opkomst die werd geschat op
ruim 85 procent van de kiesgerechtigden.
De belangrijkste tegenkandidaat,
de hervormingsgezinde en gematigde
Mir Hossein Mousavi, ontving volgens
de officiële tellingen een kleine 34
procent.
Oppositie: “grootschalige fraude”
• Mousavi stelde dat er tijdens het
stemmen op grote schaal fraude was
gepleegd, en vroeg om nieuwe verkiezingen.
• Zijn aanhangers gingen in de weken
erna met honderdduizenden de
straat op voor veelal stille protesten.
De demonstraties, die niet alleen in
Teheran maar door het gehele land
en ook in buitenlandse hoofdsteden
plaatsvonden, werden als de grootste
beschouwd sinds de Islamitische
Revolutie van 1979. Op 19 juni verbood
ayatollah Khamenei de betogingen,
echter zonder veel resultaat. Hoewel de
media nauwelijks toegang kregen, werd
gedurende de weken daarop duidelijk
dat er vele doden waren gevallen door
ingrijpen van de politie, mogelijk meer
dan 30. Zeker 1.000 mensen werden gearresteerd.
Ayatollah Ahmad Khatami
waarschuwde dat de doodstraf geëist
zou kunnen worden tegen de betogers.
• Hoewel Khamenei de uitkomst uiteindelijk
bekrachtigde, had hij enkele
dagen na de verkiezingen aangegeven
dat de uitslag onderzocht moest worden.
De Raad van Hoeders, waarin de
belangrijkste geestelijken en rechtsgeleerden
zitting hebben, verklaarde op 26
juni dat er geen “grootschalige fraude”
was gepleegd.
Iran diep verdeeld
• Commentatoren wijzen erop dat het
land diep verdeeld is. Zo staat ook de
geestelijkheid niet onverdeeld achter
‘hardliner’ Ahmadinejad. Verschillende
oppositieleiders steunen Mousavi ondertussen
en noemen de regering van
Ahmadinejad “illegaal”.
Internationale reacties; Iraans
buitenlands beleid
• De Iraanse autoriteiten beschuldigden
Amerika en Europa ervan de demonstranten
te steunen. Teheran gaf tevens
aan niet langer met de EU te zullen
onderhandelen over zijn nucleaire
programma. Iran zette zijn beschuldigingen
kracht bij door enige tijd negen
medewerkers van de Britse ambassade
in Teheran in hechtenis te houden op
beschuldiging van spionage. De EUlidstaten
ontboden hierop de Iraanse
ambassadeur in hun land.
• Westerse leiders ontkenden iedere inmenging
in interne Iraanse aangelegenheden,
en riepen Teheran op vreedzame
protesten toe te staan en een eerlijke
verkiezingsuitslag te garanderen. Op 26
juni steunde ook Rusland een verklaring
van de G8 die stelde het geweld in Iran
te “betreuren”. De Duitse bondskanselier
Merkel riep op tot een hertelling
• CHAOS NA VERKIEZINGEN IRAN • NIEUWE
Atlantisch Nieuwsoverzicht

Ap: 2009nr5/26
Atlantisch Nieuwsoverzicht
LEIDING NAVO • ISAF: OFFENSIEVEN VOOR
van de stemmen. Buitenlandminister
Kouchner van Frankrijk onderstreepte
dat de dialoog met Iran voortgezet
zou moeten worden. De Amerikaanse
president Obama, voor wie een verbetering
van de betrekkingen met Iran een
buitenlandprioriteit is, gaf op 26 juni aan
dat de situatie in Iran kan betekenen
dat er voorlopig geen plaats is voor een
daadwerkelijke dialoog.
• Omdat Ahmadinejad zich gesterkt voelt
door zijn herbenoeming, is de verwachting
dat Iran zijn buitenlandse confrontatiepolitiek
zal voortzetten. Westerse
leiders vrezen dat het land bezig is een
kernwapen te ontwikkelen. De Iraanse
leiders voeren daarnaast regelmatig
verbale aanvallen uit op de Verenigde
Staten en Israël.
NAVO
Rasmussen: Afghanistan prioriteit
• Op 1 augustus 2009 begon de Deense
oud-premier Anders Fogh Rasmussen
als de nieuwe secretaris-generaal van
de NAVO. Op zijn eerste werkdag gaf
hij aan dat de missie in Afghanistan
topprioriteit is voor het bondgenootschap.
Hij gaf aan dat de NAVO de
Afghaanse autoriteiten en veiligheidsdiensten
“zo lang als nodig is” zal
ondersteunen, zodat ze uiteindelijk
op eigen benen kunnen staan. Ook
herhaalde hij het belang van een
comprehensive approach van militairen,
diplomaten en ontwikkelingsorganisaties.
• Daarnaast wees Rasmussen op het belang
van een “waarachtig strategisch
partnerschap” met Rusland, betere
betrekkingen met de landen in Noord-
Afrika en het Midden-Oosten (de leden
van de Mediterranean Dialogue en het
Istanbul Cooperation Initiative), een zo
klein mogelijke NAVO-aanwezigheid
in Kosovo, en een rol bij de bestrijding
van piraterij.
• Ten slotte dient er onder Rasmussens
voorzitterschap een nieuw strategisch
concept voor het bondgenootschap opgesteld
te worden. De voorzitter van de
werkgroep van experts die zich hierover
gaat buigen is Madeleine Albright, de
Amerikaanse oud-minister van Buitenlandse
Zaken; de Nederlander Jeroen
van der Veer, oud-voorzitter van de Raad
van Bestuur van Shell, is aangesteld als
vice-voorzitter.
Franse generaals op topposities NAVO
Na de terugkeer van Frankrijk in de
Geïntegreerde Militaire Structuur van de
NAVO gaan Franse generaals een tweetal
topposities binnen het bondgenootschap
bekleden.
• Viersterrengeneraal Stéphane Abrial,
momenteel de bevelhebber van de
Franse luchtmacht, treedt op 10 september
aan als Supreme Allied Commander
Transformation (SACT) in Norfolk,
Virginia. Het is de eerste keer in de
geschiedenis van de NAVO dat de
beide opperbevelhebbers (SACEUR en
SACT) niet allebei Amerikanen zijn.
• Luitenant-generaal Philippe Stoltz
trad op 20 juli aan als commandant
De militaire top van de NAVO, v.l.n.r.: generaal Stéphane Abrial (Supreme Allied Commander Transformation), admiraal Giampaolo Di Paola (voorzitter
Militair Comité) en admiraal James Stavridis (Supreme Allied Commander Europe) (foto: NAVO)
LEIDING NAVO • ISAF: OFFENSIEVEN VOOR
Atlantisch Nieuwsoverzicht

Ap: 2009nr5/27
Atlantisch Nieuwsoverzicht
AFGHAANSE VERKIEZINGEN • BUITENLANDS
van het operationele Joint Command
in Lissabon. Van hieruit wordt de NATO
Response Force (NRF) geleid, evenals
de antipiraterijmissie voor de kust van
Somalië. Stoltz diende eerder onder
meer als plaatsvervangend commandant
van KFOR in Kosovo.
NAVO, Rusland weer om tafel
• Voor het eerst sinds de oorlog in Georgië
van augustus vorig jaar kwam op
27 juni de NAVO-Ruslandraad bijeen.
Op Corfoe besloten de ministers van
Buitenlandse Zaken, vergezeld door de
Griekse en Italiaanse premiers, de militaire
samenwerking tussen de NAVO en
Rusland te herstarten.
• Rusland en het bondgenootschap kwamen
niet nader tot elkaar wat betreft Georgië.
Wel identificeerden ze een aantal
gemeenschappelijke veiligheidsbelangen,
zoals de stabilisering van Afghanistan
en de bestrijding van piraterij.
Afghanistan – Pakistan
Grote anti-Talibanoffensieven voor
presidentsverkiezingen
• Op 2 juli 2009 begonnen 4.000 Amerikaanse
mariniers en 650 Afghaanse
militairen een militair offensief tegen
de Taliban in de provincie Helmand.
Operatie ‘Khanjar’ (‘slag met het
zwaard’) was bedoeld om de opstandelingen
te verdrijven uit delen van de
Zuid-Afghaanse regio. Op 24 juli gaf het
U.S. Marine Corps aan dat de operatie
“geslaagd” was.
• Een gelijktijdig offensief in Helmand
werd uitgevoerd onder leiding van 3.000
Britse troepen. Operatie ‘Panther’s
Claw’ werd op 27 juli “succesvol” afgerond.
• Daarnaast hebben 300 Duitse ISAFtroepen
in het noorden van Afghanistan
offensieven uitgevoerd tegen opstandelingen.
800 Afghaanse militairen leidden
in de Kunduz-provincie vanaf eind juli
de aanvallen op Oezbeekse strijders.
‘Operation Eagle’ duurde tot in de loop
van augustus.
• De offensieven werden uitgevoerd
onder de nieuwe richtlijnen van de
hoogste commandant van ISAF en
Operation Enduring Freedom, generaal
Stanley McChrystal. Deze houden in
dat de bescherming van de burgers
vóór het doden van de vijand gaat.
Volgens ISN Security Watch was de
plaatselijke bevolking voorzichtig positief
over de aanpak.
• Commandant McChrystal zelf uitte
echter twijfels over de vorderingen
van de missie in Afghanistan. In een
interview met The Wall Street Journal
op 9 augustus stelde de Amerikaanse
generaal dat de Taliban “de overhand
hebben” in het land. Hij riep op tot
meer troepen om Afghanistan te kunnen
stabiliseren, en waarschuwde dat
er rekening gehouden moet worden met
hoge slachtofferaantallen onder de
coalitietroepen.
• Juli dit jaar was tot dusverre de dodelijkste
maand voor de coalitietroepen
sinds het begin van de operatie in 2001.
De Verenigde Staten verloren 39 manschappen;
Groot-Brittannië verloor 22.
• De internationale troepenmacht was
er veel aan gelegen om de Afghaanse
presidentsverkiezingen van 20 augustus
goed te laten verlopen. In de
aanloop ernaar vonden er verschillende
aanslagen plaats, onder meer gericht
op het paleis van president Karzai in
Kaboel. Daarnaast voerden de Taliban
propagandaoffensieven uit onder de
bevolking.
• Volgens analisten moet de grootste
uitdaging echter nog komen: de door
de offensieven heroverde gebieden in
handen houden en ervoor zorgen dat
de Afghaanse autoriteiten er blijvende
zeggenschap krijgen.
Doorvoerbasis Kirgizië blijft open
• De Verenigde Staten kunnen gebruik
blijven maken van de luchtmachtbasis
Manas in Kirgizië voor aanvoer van
materieel en troepen naar Afghanistan.
Hiertoe bereikten de VS en Kirgizië op
22 juni een akkoord.
• De basis wordt sinds het begin van de
ISAF-missie gebruikt. Zij is het knooppunt
voor zo’n 15.000 militairen en 500
ton aan voorraden per maand.
• In februari dit jaar gaf de Kirgizische
regering aan dat de Amerikanen “te
weinig betaalden” en de basis zouden
moeten verlaten. Onder het nu bereikte
akkoord zal Washington een meer dan
driemaal hogere huur betalen. Daarnaast
hebben de Amerikanen toegezegd
Kirgizië economische steun te
geven.
• Manas zou voortaan gebruikt dienen te
worden voor het transport van ‘nonlethal’
materieel.
Holbrooke: Pakistan boekt
vooruitgang tegen Taliban
• Tijdens een bezoek aan Pakistan, medio
augustus, verklaarde de Amerikaanse
gezant voor Afghanistan en Pakistan,
Richard Holbrooke, dat het Pakistaanse
leger “belangrijke vooruitgang” geboekt
heeft bij het terugdringen van de Taliban
in de grensregio met Afghanistan. Holbrooke
gaf aan dat Washington Pakistan
meer wapens zal leveren.
• Ondertussen keren enkele honderdduizenden
vluchtelingen terug naar
de Swatvallei, waar hevige gevechten
hebben plaatsgevonden.
Opiniepeiling: Pakistanen negatief
over Taliban én VS
• Volgens een opiniepeiling van World-
PublicOpinion.org is 81 procent van de
Pakistaanse bevolking van mening dat
het optreden van islamistische strijders
en Taliban een “kritieke bedreiging” is
AFGHAANSE VERKIEZINGEN • BUITENLANDS
Atlantisch Nieuwsoverzicht

Ap: 2009nr5/28
Atlantisch Nieuwsoverzicht
BELEID EU • VEILIGHEIDSSITUATIE IRAK •
voor Pakistan. Volgens de organisatie
was dit eind 2007 nog 34 procent. 75 procent
is ervan overtuigd dat het slecht
zou zijn voor het land als de Taliban de
heersende macht zouden worden.
• Daarom steunt de meerderheid van
de ondervraagde Pakistanen het leger
in zijn offensieven in de Swatvallei
en andere regio’s. Zij verwacht dat de
militairen ‘succes’ zullen hebben in het
terugdringen van de Taliban.
• De overgrote meerderheid van de
ondervraagden blijft negatief over
de Amerikaanse regering, ook na het
aantreden van Barack Obama. Bijna
tweederde stelt geen vertrouwen in
hem te hebben; 41 procent verklaart
er eenvoudigweg “geen enkel vertrouwen”
in te hebben dat de VS iets
goeds zullen doen op het wereldtoneel.
79 procent is voorstander van onmiddellijke
beëindiging van de oorlog in
Afghanistan. De VS voeren al enige tijd
aanvallen uit op Pakistaans grondgebied
met onbemande vliegtuigen.
Europese Unie
Solana stopt als
buitenlandcoördinator
• Op 5 juli 2009 gaf Javier Solana aan dat
hij in oktober stopt als Hoge Vertegenwoordiger
voor het Gemeenschappelijk
Buitenlands en Veiligheidsbeleid
(GBVB) van de Europese Unie. Hij is
dan 10 jaar buitenlandvertegenwoordiger
van de Unie geweest. Solana gold
als het ‘gezicht’ van de EU bij verschillende
brandhaarden in de wereld.
• Van 1995-1999 was Solana secretarisgeneraal
van de NAVO. Daarvoor
diende hij onder meer als minister van
Buitenlandse Zaken van Spanje. Solana
begon zijn carrière als natuurkundige.
IJsland vraagt EU-lidmaatschap aan
• De regering van IJsland vroeg op 23 juli
formeel het lidmaatschap van de Europese
Unie aan. De Raad van Ministers
van de EU heeft de Europese Commissie
nu gevraagd te rapporteren of het
land hiervoor klaar is.
• De Commissie gebruikt hiervoor
de zogeheten Kopenhagen-criteria,
waarbij zij kijkt naar de toestand van de
economie, de capaciteit om de Europese
wetgeving te incorporeren, de
mensenrechten, en naar verschillende
politieke factoren.
• Hoewel IJsland beschikt over een moderne
markteconomie en een stabiele
democratie, kwam het eind vorig jaar
in economisch zwaar weer terecht toen
de belangrijkste banken niet langer in
staat waren aan hun verplichtingen te
voldoen. Vervolgens zakte de koers van
de IJslandse kroon in elkaar. Wanneer
het land onderdeel zou uitmaken van de
Eurozone, zou dit de monetaire stabiliteit
ten goede komen.
• IJsland is lid van de Europese Economische
Ruimte en neemt al veel
EU-wetgeving over. Het is daarnaast
onderdeel van het Schengen-gebied.
Waarnemers rekenen daarom op een
soepel toetredingstraject. Reykjavik
hoopt in 2012 toe te kunnen treden.
Irak
Amerikaanse leger: alleen nog
ondersteuning aan Irakezen
• Op 30 juni 2009 werden de Iraakse
veiligheidsdiensten officieel verantwoordelijk
voor het waarborgen van
de binnenlandse veiligheid in Irak. Zij
namen de zeggenschap over van de
coalitie onder leiding van de Verenigde
Staten.
• De afgelopen maanden zijn de ca.
130.000 Amerikaanse troepen geleidelijk
verplaatst van veiligheidsposten die
zij samen met de Irakezen bemanden,
naar ‘forward operating bases’. Van
hieruit kunnen zij opgeroepen worden
door de Iraakse autoriteiten om ondersteuning
te verlenen aan de nationale
veiligheidstroepen. De Amerikaanse
gevechtstroepen zijn nu omgedoopt tot
‘trainers’.
• In september volgend jaar zal de algehele
terugtrekking van Amerikaanse
militairen uit Irak beginnen. Deze moet
dan in de loop van 2011 afgerond zijn.
• Ondanks dat de Iraakse veiligheidstroepen
in totaal een slordige 615.000
man bedragen, betwijfelen commentatoren
of ze in staat zijn de veiligheid
en stabiliteit in het land te waarborgen.
Zwakke punten zijn onder meer de discipline
en de professionaliteit, vooral
bij de politie.
Grote aanslagen houden aan
De veiligheidssituatie in Irak blijft ondertussen
zeer instabiel.
• Op 20 juni ontplofte een truck beladen
met explosieven in Taza, Noord-Irak.
Ten minste 72 mensen kwamen om het
leven, waarschijnlijk allen burgers.
• Drie dagen later vielen er opnieuw 72
doden bij een bomaanslag op een markt
in Bagdad.
• Op 7 augustus vielen bij een serie aanslagen
in Bagdad en Mosoel ten minste
43 doden.
• Opnieuw drie dagen later werd de
hoofdstad weer getroffen, en werd
Khaz na, een dorp bij Mosoel, grotendeels
verwoest. Er vielen zeker 47
dodelijke slachtoffers en honderden
gewonden.
Bij al deze aanslagen waren sjiitische
burgers doelwit. De aanslagen lijken
bedoeld om de fragiele verhoudingen tussen
de verschillende bevolkingsgroepen
in Irak opnieuw te verstoren.
Kijk voor de uitgebreide versie van
Atlantisch Nieuwsoverzicht op
www.atlcom.nl/site/atlnieuws/.
BELEID EU • VEILIGHEIDSSITUATIE IRAK •
Atlantisch Nieuwsoverzicht

Ap: 2009nr5/29
Boekbespreking
The Devil We Know
Dealing with the New Iranian Superpower
Robert B. Baer
Crown Publishers, New York, 2008
Hardcover, 287 pp., € 29,-
ISBN: 978 0 307 40864 8
Iran als fictie…
Volgens Robert Baer bevat het beeld
van Iran onder Amerikanen gewoonlijk
de volgende woorden: baard, wraak en
Holocaust-ontkenning. Het is slechts
een kwestie van tijd voor het anachronistische
en irrationele Iraanse regime
bezwijkt onder de last van de 21 e eeuw.
Tot die tijd moeten we alleen voorkómen
dat het een atoombom krijgt.
… en als realiteit
Baer is een voormalig CIA-agent en
auteur van veelgeprezen bestsellers
over het Midden-Oosten. In The Devil We
Know stelt hij dat de Amerikanen er geen
idee van hebben hoe Iran zich de laatste
30 jaar heeft ontwikkeld. Hij begint
daarom met een schets van het land, dat
hij regelmatig bezocht. Het blijft westerlingen
verbazen: enerzijds is de bevolking
veel meer op het Westen georiënteerd
dan we zouden verwachten, en gedragen
veel Iraanse jongeren en vrouwen zich
relatief vrij. Tegelijkertijd kent het land
gevangenissen met martelpraktijken en
een overheid die scholen financiert waar
toekomstige zelfmoordterroristen worden
opgeleid. In een van de vele anekdotische
passages in het boek vertelt Baer dat hij
bij een bezoek aan zo’n school de leerlingen
vraagt waar ze het liefst naar kijken
op tv. De scholieren, die klaargestoomd
worden voor aanslagen op Israëlische
en westerse doelen, antwoorden: Oprah.
Hoe eerder we dergelijke krankzinnige
paradoxen begrijpen, zegt Baer, des te
eerder we een begin van een antwoord
kunnen formuleren.
Iran heeft in de loop van de
tijd de harde kern van de
Islamitische Revolutie van
1979 losgelaten. Het land is
een rationele speler op het
internationale toneel, dat
net als ieder ander land zijn
nationaal belang verdedigt
en veiligstelt.
Tegelijkertijd is het oude
Perzië een trots land. Het
verafschuwt alles wat het
beschouwt als imperialisme,
en kent een krachtig
nationalisme. Iran is volgens Baer
vastbesloten zijn macht uit te breiden, en
ervaart het als niet meer dan logisch – ja
zelfs als ‘roeping’ – om uiteindelijk de
dominante macht in het Midden-Oosten
te worden.
Iran smeedt een imperium-nieuwestijl
Teheran heeft ijzersterke troeven in
handen: het heeft de feitelijke controle
over de Straat van Hormoez, de uitgang
van de Perzische Golf, waar 20 procent
van ’s werelds dagelijkse olieconsumptie
door vervoerd wordt. In een regio met 55
procent van de wereldolievoorraad in de
bodem heeft Teheran ook nog eens greep
op de belangrijkste energiecorridors
over land. Iran zelf is de vierde olie- en
gasproducent ter wereld.
Iran wil het Midden-Oosten niet domineren
door het te veroveren, maar door
zijn vazallen in te zetten. In Libanon
tekent het de blauwdruk voor dit nieuwe
type rijk. Het door Teheran ondersteunde
Hezbollah liet hier zien dat het met
onconventionele, terroristische tactieken
een van de sterkste conventionele
krijgsmachten kan weerstaan, namelijk
de Israëlische. Iran beseft dat het uiteindelijk
om blote macht gaat, want “power
comes from the barrel of a gun”. Met zijn
olie- en gasopbrengsten heeft het meer
dan voldoende financiële middelen om de
‘guns’ aan de lopende band in te kopen in
Rusland. Het Westen staart zich ondertussen
blind op een mogelijk nucleair
wapenprogramma van Iran. Maar een
atoombom heeft het helemaal niet nodig.
Het in meerderheid sjiitische Iran toont
in zijn strijd tegen het ‘westerse imperialisme’
en Israël een volgens Baer
opvallend pragmatisme. Zo steunde het
soennitische strijders, zoals de Palestijnen
in Gaza. Baer stelt dat Iran bezig is
een ‘verenigd islamitisch front’ tot stand
te brengen.
Boekbespreking

Ap: 2009nr5/30
Boekbespreking
Het ‘natuurlijke’ tegenwicht voor Iran,
een door de soennieten gedomineerd
Irak, is verdwenen. Iran deed er zelf acht
jaar over om zijn buurland op de knieën
te krijgen tijdens de Iraaks-Iraanse oorlog
– en tevergeefs. Het was Amerika dat
zijn eigen bondgenoot in enkele weken
tijd neerhaalde, waarmee het Iran alsnog
de overwinning overhandigde. Amerika
sloeg zo het onomkeerbare pad in naar
zijn eigen nederlaag, stelt Baer.
Robert Baer is werkelijk vernietigend
over de gevolgen van George W. Bush’
Irakoorlog. Hij stelt dat Iran het eveneens
sjiitische Irak nu beschouwt als
verlengstuk van zijn eigen financiële,
economische en religieuze macht. Het
heeft al een ferme greep op de ‘economische
hoofdstad’ van Irak: Basra – en dat
zonder er troepen te hebben gelegerd.
De Iraniërs maken zich er geleidelijk aan
onmisbaar, wat veel meer kans op succes
biedt dan zich ineens met veel machtsvertoon
op te dringen, zoals Amerikageleide
coalitie deed. Baer stelt dat dit
proces nu ook gaande is in Afghanistan,
waarna de Golfstaten aan de beurt zijn:
een heuse dominotheorie.
Het soennitische Saoedi-Arabië ziet het
ondertussen met lede ogen aan: nu de
Amerikanen zich geleidelijk aan terugtrekken
uit Irak, verdwijnt de veiligheidsbuffer
met Iran. Ook het in meerderheid
soennitische Turkije loopt gevaar. Iran
bewapent de Koerdische opstandelingen
in Turkije, de PKK. Turkije weet dat, maar
durft niets te beginnen tegen Iran – zijn
belangrijkste gasleverancier.
Vandaar het ‘superpower’ in de ondertitel
van het boek: doordat de Amerikanen
Irak langzaamaan prijs moeten geven
aan Iran, groeit de laatste uit tot de enige
echte grootmacht in het Midden-Oosten,
en tot een land dat evenzeer in staat
is Amerika’s beleid te beïnvloeden als
‘traditionele supermachten’ zoals China
en Rusland.
Wat nu?
Wat zijn Baers oplossingen? Indamming
van Iran is niet haalbaar – laat staan een
militaire aanval op het land. De regering-
Bush overwoog al eens een (al dan niet
door de Israëli’s uit te voeren) beperkte
militaire aanval op de nucleaire installaties
in Iran. Baer citeert een Pakistaanse
expert: “You never slap the king; you
kill him.” Maar tot een algehele invasie
zijn de Verenigde Staten op dit moment
simpelweg niet in staat.
Uiteindelijk zal
Amerika tot een
alomvattende regeling
met Iran moeten
komen
De uitweg uit de impasse voert door
Bagdad. Baer stelt een onmiddellijke en
volledige Amerikaanse terugtrekking
uit Irak voor. Hierdoor wordt Iran met de
Iraakse chaos opgescheept. Maar zelfs
als er geen chaos ontstaat, hebben de
VS Iran simpelweg nodig om Irak op een
aanvaardbare wijze los te kunnen laten.
Irak zal opgedeeld moeten worden langs
etnische lijnen. Iran zal een rol als ‘regionale
politieagent’ moeten krijgen, iets dat
de Amerikanen reusachtige hoeveelheden
belastinggeld zal schelen. Daarnaast
kunnen betere Amerikaans-Iraanse banden
voorkómen dat Iran verder opschuift
richting Rusland en China.
Uiteindelijk zal Amerika tot een alomvattende
regeling met Iran moeten komen.
Dit is in beider belang. En het hoeft geen
recept voor een ramp te zijn: de meeste
sjiieten zijn minder fundamentalistisch
dan de soennieten, vertelt Baer: sjiieten
leggen de Koran uit met inachtneming
van de omstandigheden, zodat het mogelijk
zou moeten zijn zich aan te passen
aan de 21 e eeuw. Bij de soennieten is dit
veel minder het geval. Zij kennen ook
minder hiërarchie, waardoor er eerder
chaos ontstaat, aldus de auteur.
Waar zijn Egypte en Saoedi-Arabië?
Dat Baer de grote woorden niet schuwt
moge duidelijk zijn. Tegelijkertijd is The
Devil We Know een zeer leesbaar en informeel
geschreven boek. De auteur legt
alle Perzische ins & outs helder uit.
Het probleem is dat het boek extreem
‘Iranocentrisch’ is. Baer probeert de
indruk te wekken dat Iran op listige
wijze met een algehele machtsovername
bezig is in het Midden-Oosten, en dat dit
nog maar het begin is. De andere grote
spelers (zoals Saoedi-Arabië en Egypte)
worden gereduceerd tot nietsvermoedende
dan wel geïntimideerde slachtoffers,
voor welke het een kwestie van tijd
is voordat ze geheel aan de genade van
Teheran zijn overgeleverd. Alsof er in
Caïro en Riaad geen beleidsmakers zijn
die nadenken over de invloed van Iran, en
zich voorbereiden op tegenzetten. Ook
voor hen staat de macht over een groot
deel van de wereldenergievoorraad op
het spel.
David den Dunnen
Boekbespreking

Publicatie Atlantische Commissie
(Dis)Organising European Security
The Iraq Controversy and Patterns in US-European Relations
Arnout Molenaar
‘Dit boek [is] mede door zijn gedegen historische benadering een zeer waardevolle
bijdrage aan discussies over hoe het nu verder moet met de Europese veiligheid’
Dr. Doeko Bosscher
Hoogleraar contemporaine geschiedenis
Rijksuniversiteit Groningen
in: ‘Internationale Spectator’, oktober 2008
Deze publicatie is te bestellen door € 15,- (begunstigers: € 10,-) over te maken op
rekeningnummer 63.04.97.044 van de Atlantische Commissie, onder vermelding van
naam, adres en ‘Boek Molenaar’.
Project1:stopper ap 19-08-2008 10:24 Pagina 1
Atlantisch
perspectief
Tijdschrif t voor internationale betrekkingen en veiligheidspolitiekAp:
Ik neem een jaarabonnement en ontvang acht
nummers van Atlantisch Perspectief voor e 24,50.
Ik word begunstiger en ontvang voor e 40,75 per jaar naast
Atlantisch Perspectief alle overige publicaties gratis of tegen korting,
evenals uitnodigingen voor bijeenkomsten van de Atlantische Commissie.
Ik neem een
studentabonnement en
ontvang acht nummers van
bon
Ik word lid van Jonge Atlantici en ontvang Atlantisch Perspectief, de
U
overige publicaties (gratis of tegen korting), plus de uitnodigingen voor
de bijeenkomsten van Jonge Atlantici en de Atlantische Commissie, voor
e 21,50 per jaar.
Atlantisch Perspectief voor
e 19,50 per jaar.
Welkomstgeschenk:
(Dis)Organising European
Security. The Iraq
Controversy and Patterns in US-European Relations door
Arnout Molenaar.
Naam:
Adres:
Postcode/woonplaats:
kunt deze bon opsturen naar de
Atlantische Commissie
Antwoordnummer 304
2500 EB Den Haag
(geen postzegel nodig)

5
2009 • Jaargang 33
Prijs e 4,-
Atlantisch
perspectief