zoeken - denken - Christian Kieckens Architects

CHRISTIAN KIECKENS [ARCHITECTS]
ZOEKEN - DENKEN - BOUWEN #2

ZDB
[5]
proloog 2

Architektur weiterdenken
(Sylvia Claus, Michael Gnehm, Bruno Maurer, Laurent Stalder, 2005)
Abdruck Ausdruck
(Max Bosshard und Christoph Luchsinger, 2000)
The more you see, the less you know
(You are so beautiful, U2, 2005)
Städte bauen (Angelus Eisinger, 2004)
Memory / Platz / Stimmung / Sense of Materials / Image / Fysionomy / Personal Roots / Use / Substanz
(Peter Zumthor, Themes for architectural students, Conference, TU Eindhoven, 11.2003)
Brauchen Wohnen Nehmen (Hannes Böhringer, 2005)
Architektur konstruieren
(Andrea Deplazes, 2005)
Bauen und Denken (Josep Lluis Mateo, 2001)

“Mijn eigen werk is tot hiertoe altijd geweest “een trachten te komen tot de essentie”.
Dat bepalen van die essentie, het omschrijven daarvan, is vanzelfsprekend niet
gemakkelijk maar het gaat er om een zo juiste mogelijke formulering vinden van het
probleem, het probleem te stellen “Wat is onze tijd?”, “Datgene wat ik maak, hoe past
dat het best in onze tijd?”, en bovendien “Hoe maak ik iets dat houdbaar is, niet alleen
technisch of constructief of materieel, maar dat dus ook geestelijk een waarde inhoudt
en deze waarde kan bewaren, niet alleen een object dat het heden vertegenwoordigt
maar dat terzelfdertijd ook een aanpassing is voor datgene wat het kan worden?”.
Pieter De Bruyne , 1985

ZOEKEN DENKEN BOUWEN #2
Deze uitgave is een vervolg op het boek ZOEKEN DENKEN BOUWEN dat in 2001
werd uitgegeven door Ludion in de reeks Architectuurmonografieën onder leiding
van Geert Bekaert
ZDB [5] proloog 2
concept en structuur
ontwerp
Christian Kieckens
Christian Kieckens op basis van de oorspronkelijke vormgeving van
Koen Bruyneel
#VI
CK
met Koen Van Synghel
met Lars Kwakkenbos
Véronique Boone
met Raymond Balau
medewerkers
fotografie
Pieter D’haeseleer
Pieter Van den Dorpe
Reiner Lautwein
INHOUD
ONDER
ZOEKEN OVER DENKEN VERDER BOUWEN
Violaine Meurens
In / For / Towards
CK
on Peter Downsbrough
evenals
Vercruysse & Dujardin (Installatie Peter Downsbrough, Brussel)
Karel Moortgat (White Out Studio, Knokke)
Stijn Heirbout (Interieur Galerie Jan Mot, Brussel)
Niels Donckers (New Rijksmuseum Amsterdam, Vleminckveld Antwerpen,
Trefil Arbed Gent)
Gregory Brandenborger (Villa Veneta Bergen op Zoom, Wooncomplex Lommel)
Roland Halbe (Woning te Oudenburg)
Christian Kieckens Architects (passim)
CK
met Willy De Sauter
CK
met Jan Mot
CK
in Le Fresnoy
ZDB [6]
Reiner Lautwein
#VII
D7-16
dossiers
ZDB [7]
Reiner Lautwein
#VIII
S&L
stad en landschap
ZDB [8]
samenwerking Grontmij
#IX
#X
I1-5
Interieur Interventies
Parcours
c
medewerkers -
bibliografie -
tentoonstellingen
ZDB [9] epiloog 2
Copyright
2006 Christian Kieckens Architects bvba, Brussel

ZOEKEN NAAR ARCHITECTUUR
In zijn essay ‘Point de Folie _ Maintenant l’architecture’, gepubliceerd in La Case Vide (Architectural Association,
1985), beschrijft Jacques Derrida architectuur via het begrip ‘maintenant’: een dubbele betekenis brengt hem hier
zowel bij maintenir (in stand houden) als bij maintenant (nu). Architectuur die nu aan de orde is en die in stand
dient te worden gehouden. Maar het meest interessante is: Derrida weigert om in zijn tekst het woord te vertalen
omdat het anders de dubbele betekenis verliest.
We nemen dit voorbeeld aan om te stellen wat onderzoek in/naar/van/over architectuur zou kunnen betekenen in
een eigen ontwerpproces, ondanks het feit dat we ons bewust zijn dat elke architectuur, elk gebouw, zowel met
bouwen als met (de eigen) cultuur te maken heeft: bouwcultuur.
In die zin wordt gefocust op de idee van overdracht van kennis als aanleiding tot het ontwikkelen van visie en
houding waarbij architectuur als subject wordt gesteld, vertrekkend vanuit een gestelde vraag. Het idee achter
deze duidelijke stellingname is ontstaan om het zoeken, denken en bouwen binnen de studio te zien vanuit een
proces in geschiedenis naar de toekomst, de overlevering van een gedachtegoed, een proces naar het zoeken van
context.
In zijn dean’s statement aan Harvard Graduate School of Design beschrijft Mohsen Mostafavi het in 2008 als
volgt: ‘If we are to rethink the present, we need to constantly recalibrate the relationship between tradition and
innovation, knowledge and imagination.’.
Kennis en verbeelding: deze twee begrippen worden de onderleggers voor zoeken en proces : de kennis van/
over het voorbije en de verbeelding van/over het toekomstige. Kennis baseert zich op vastgelegde, ontworpen,
neergeschreven en gebouwde principes terwijl verbeelding zich inlaat in de wereld van het nog niet gekende, het
nog niet wetenschappelijk onderbouwde.
Doorheen alle hedendaagse architectuurthema’s komen nu vier ‘A’-concepten van de architectuur ter sprake:
anoniem _ analoog _ autonoom _ abstract.
Het zijn deze vier sleutelbegrippen die de algemene onderlegger zijn voor de eigen zoektocht: in hoever behoort
een architectonische vraagstelling tot één van de vier begrippen? In welke mate betekent elk van de gestelde
begrippen een uitdrukking van het contextuele, verbeeldingsmatige, intentionele in architectuur? Hoe kan elk van
de projecten zich inlassen in één van de begrippen?
Het is evident dat een dergelijke zoektocht die zich ontwikkelt vanuit de architectuur zelf en vanuit de culturele
voorwaarden en principes, steeds van doen heeft met een geheel aan voorwaarden die zich buiten de wereld van
het architectonische afspelen. In die zin wil de zoektocht zoals te lezen is in dit boekdeel een perspectief zijn voor
een steeds vernieuw(en)de overdracht van kennis, dit wil zeggen dat het de autobiografische wetenschappelijkheid
als principe aanhoudt. Onderzoek in de studio behoort aldus tot de wereld en reflectie van en door een team,
op basis van een actueel gebeuren, overdracht, visie en verbeelding en resulterend in een hedendaags concept
dat zo direct omzetbaar is dat verder reikt dan het eigen territorium.
Architecture, as the art of building, means abstracting utility value to a cultural level. Above and beyond the
specific requirements of a building, it opens up a space for positioning architecture in culture and pursuing an
individual vision.
(Carlo Baumschlager /Dietmar Eberle, Approaches, Springer, Wenen, 2010)
Christian Kieckens

# VI
MET
CKKOEN VAN SYNGHEL
In 2005 won Christian Kieckens nog één van de Architectuur Awards voor het
beste niet-residentiële gebouw. Hier publiceert hij ZDB#2, een vervolg op zijn
monografie ‘Zoeken Denken Bouwen’. Dit architectuurboek kan je eigenlijk lezen
als een handboek over hedendaagse architectuur. Het typeert Kieckens trouwens
als een architect die zoekt en denkt niet alleen over bouwen maar ook over de
architectuur van 2005 en over die van 2006.
Christian Kieckens is een uitzonderlijke architect. Sinds meer dan 30 jaar is hij
tezelfdertijd werkzaam in verschillende domeinen, gaande van de architectuur,
over het interieur, de scenografie, de beeldende kunst tot en met stedenbouw.
Zijn engagement voor het vak van architect en het opkomen voor de rijkdom
van de architectuur als discipline, maken van hem niet alleen een natuurlijke
lesgever in de architectuur, ook in binnen- en buitenland is hij een veelbevraagde
gastdocent architectuurontwerpen.
Vooraleer te peilen naar de tendensen in de architectuur van het afgelopen jaar,
vraag ik naar zijn eigen werk van het afgelopen jaar. Zijn antwoord geeft meteen
al de richting aan van het gesprek, namelijk een grote bezorgdheid voor de
toekomst van het vak.
CK Wachten en nog es wachten. Misschien heeft dit wel het afgelopen jaar
getekend. Negen maanden bijvoorbeeld, wachten om het contract rond te krijgen
voor het verder uitwerken van het gewonnen wedstrijdontwerp voor de heraanleg
van de stationsbuurt in Aalst. Als architect sta je in het midden van de enorme
complexiteit van dergelijke dossiers met een hoop betrokkenen zoals de stad, de
spoorwegen, de lijn, de investeerders… Als architect sta je daar als ontwerper
maar vooral als kwaliteitsbewaarder redelijk kwetsbaar en vooral alleen.
Door de economische terugval in Nederland werd het ook stil rond een paar
projecten. De bouw van een appartementsgebouw op het Ceramiqueterrein in
Maastricht werd vertraagd. Het is niet duidelijk maar het is wachten. Hetzelfde
verhaal in Bergen op Zoom.

Die economische terugval is misschien geen grote tendens maar het tekent de
atmosfeer waarin de architectuur moet ontstaan en die economische conjunctuur
zet de architecten ook onder druk.
In Nederland is het de laatste tijd meer en meer gebruikelijk dat je als architect
niet meer mag ontwerpen dan de gevels van de gebouwen. De ontwikkelaars,
de bouwmaatschappijen zeggen botweg dat ze beter zelf de plannen kunnen
maken. Uiteraard zijn dat de meest stereotiepe plannen. Maar als je als architect
je job ernstig wil doen, en ruimte scheppen voor mensen van vandaag, voor
levensgewoonten van vandaag dan is dat niet meer mogelijk.
Eigenlijk ziet het er naar uit dat je als architect meer en meer wordt gevraagd om
een gebouw te designen, om de verpakking van een gebouw een look te geven.
Of als je enige naambekendheid hebt om je signatuur te lenen. Het is een kwalijke
tendens die in Nederland al schering en inslag is, maar die zich ook begint aan
te dienen in Vlaanderen. Ik vind dat een pijnlijke evolutie omdat je als architect
toch een zekere ethiek hebt en gebouwen aflevert waar mensen in moet wonen,
werken, leven. De druk vanuit de economie wordt zo groot, het winstperspectief
van ontwikkelaars wordt zo determinerend, dat wanneer je als architect toch een
goed plan wil afleveren, toch interessante ruimtes wil maken, je uit de markt
wordt geconcurreerd door architecten die weg ingaan op dergelijke vragen.
Daarmee samenhangend is de opkomst van de collectieve woningbouwprojecten.
Aangezien de bouwgrond duur is geworden en het individuele bouwen
stilaan onbetaalbaar wordt, ontstaan er ook meer en meer collectieve
woningbouwprojecten. Architecturaal een hele uitdaging om iedereen daarbij een
kwaliteitsvolle buitenruimte en privacy te bieden. Maar hier heb je als architect
niet meer te maken met een individuele bouwheer, maar met een professionele
die ook winst wil maken op de architectuur en die kost wil beperken. Dat leidt
vaak tot banale repetitie. Architecten kunnen bijna geen tijd meer stoppen in hun
ontwerp, ofwel moeten ze het op de rug doen van hun medewerkers of stagiairs.
Misschien heeft dit nog niet onmiddellijk invloed op de architectuur in
Vlaanderen, maar dagelijks krijg ik vragen van jonge buitenlandse architecten om
bij mij op kantoor te komen werken. Goed opgeleide mensen, met een werklust
die jonge mensen van ons nog zelden kunnen opbrengen. Niks is hun teveel, ze
zijn juist aangesproken uit de research die een aantal goeie architecten bij ons
nog uitvoeren. Maar nog meer architecten staan klaar, ook in de rest van het
voormalige Oostblok en zelfs in India, enz. Dit zal ongetwijfeld invloed hebben op
de architectuur van morgen.
Wedstrijden zijn de in de voorbije jaren
populair geworden in Vlaanderen.
Zeker ook de Vlaamse Bouwmeester
heeft een belangrijke impact gehad.
Hoe zie jij die situatie evolueren?
CK Ik heb altijd de procedure van wedstrijden gewaardeerd, zeker als manier
om jonge mensen en nieuwe ideeën een kans te geven. Maar de laatste tijd
heb ik enorm veel vragen bij al de energie die verloren gaat. Gebrek aan goede
verslagen, geen publieke tentoonstellingen zodat de mensen ook kans krijgen
om al die ideeën te ontdekken en te zien wat mogelijk is. De kans wordt verkeken
om architectuur in de brede lagen van de bevolking te laten doorsijpelen. Vaak
zijn bij wedstrijden de budgetten te laag, of draaien wedstrijden uit op pro forma
procedures, of zetten lokale politici de jury buiten spel…
Er worden ook wedstrijden georganiseerd waar ze niet nodig zijn, en dat gaat
maar door. Het zijn de architecten die investeren, die hun ideeën uitwerken maar
er is een ongelooflijk gebrek aan respect voor al dat werk. Vorig jaar hielden
1100 architecten op met werken als architect, dat is een getal dat spreekt, en die
tendens zal zich doorzetten.
Je ziet nu al dat architecten zelf beginnen boeken uit te geven, om een
goede plaats te verwerven in de publiek opinie. Meer en meer draait het om
communicatie in plaats van vakwerk, het ambacht van architectuur. Het is een
grote evolutie die niet te keren is. Het is een vraag die ik me ook al jaren stel hoe
je als architect kwaliteitsvol kan blijven werken binnen een wijzigend economisch
en maatschappelijk landschap.
Ik denk dat hier een taak is weggelegd voor het onderwijs. Ik denk dat we een
ander soort architectuuronderwijs nodig hebben. Het doet me denken aan de
volgende anekdote. Vorige week zat ik in een jury in Le Fresnoy in Tourcoing
voor postgraduaat nieuwe media. Het viel me op dat die studenten daar allemaal
rond de dertig jaar oud waren en dat zij allemaal met zeer tijdelijke dingen en
constructies bezig waren. In Vlaanderen leiden wij jongeren op, twintigers die
gebouwen ontwerpen voor, bij wijze van spreken, de eeuwigheid.
Ik denk dat we daar moeten over nadenken, hoe en wie we opleiden. En met wat
zijn we bezig, het tijdelijke of het langdurige? Misschien heb ik wel meer vragen
over de hedendaagse architectuur, dan antwoorden.
Koen Van Synghel, ‘Architectuur wordt almaar fragieler’, De Standaard,
23 december 2005

MET
KWAKKENBOS
VERONIQUE BOONE
CKLARS
In1999 schreef u in de tekst
Buildingness: architecten moeten
eerst gebouwen maken in plaats van
architectuur. Het klinkt vandaag bijna
als een cliché, en de auteurs van zulke
clichés zetten meestal stiekem mooie
gebouwen neer. Nog altijd overtuigd
van die uitspraak?
Heeft zoiets alleen met onderwijs te
maken?
Concreet. We zitten hier in uw eigen
kantoor. Intelligent bouwen?
CK Het klinkt inderdaad als een cliché, maar wat ik ermee bedoel is: elke
architect zou op de hoogte moeten zijn van het goede bouwen. Pas daarna is er
sprake van intelligente bouwen, en dat is architectuur. Niet iedereen kan omgaan
met het intelligente bouwen, dat hoeft ook niet, maar eerst moet iedereen wel weten
wat het goede bouwen is. De uitspraak is er gekomen vanuit het nadenken over
architectuuronderwijs. Studenten willen architectuur maken vanaf dat ze in het
eerste en tweede jaar zitten, het is als koken zonder te weten wat de ingrediënten
zijn. Die horreurs van vormen die ik zie verschijnen, dan denk ik: besef eerst wat
baksteen en beton is. In die context zeg ik het nog altijd.
CK Nee, ook met traditie van een land. Bouwheren in Vlaanderen willen koterij
zien of ze willen zien wat er in de boekjes staat, maar de middenmoot zie ik niet meer.
Iets dat er uitziet als een doordeweeks gebouw, maar opvalt door zijn finesse is een
uitstervende soort. Schizofreen, eigenlijk. Hier in België wint de origineelste vorm
meestal de grootste prijs. Maar misschien word ik zelf ook wel op gepakt op het
verwijt architectuur te maken om in de boekjes te komen. Dat interesseert me eigenlijk
niet, maar als ze me vragen om in de boekjes te komen, dan ga ik niet nee zeggen.
CK Nee, dit kantoor is voor mij geen architectuur. Het gebouw was er al, eerst
een speelgoedmagazijn en later een wijndepot, en als ik geen architect meer ben,
word ik misschien een galerist en wordt het een galerie.
En dat rood in de toiletten?
CK Had eigenlijk rood voor de ene ruimte en zwart voor de andere moeten zijn. In
referentie naar El Lissitzky. Twee vierkanten zien dat er chaos is en vallen uit elkaar.
Maar ooit ga ik dat nog laten veranderen. Noem het maar gewoon een gimmick.

Ander voorbeeld: de woning Brits Pad
in Knokke, bijvoorbeeld, dat valt op.
Dat is dan toch wel intelligent bouwen?
Misschien een derde categorie
toevoegen: statements maken?
Valse bescheidenheid?
Een woord wat ons te binnen viel:
Fremdkörper?
In Knokke viel het echt op.
Waar stopt de integratie, en waar begint
de isolatie?
Het kaderen van het uitzicht keert vaak
terug. Hoe strak is zo’n kader?
CK Dat valt op, tussen de pseudo-normanische villa’s rondom. Ook dit huis is
voor mij gewoon goed bouwen: drie keer dezelfde overspanning en middenmuren
die eruit kunnen,... Maar er zit geen intelligente structuur in, geen ruimtelijkheid,
geen intelligente lichtinval, dus geen intelligent bouwen. Dat huis in Knokke staat
op zijn maximum van zijn stedenbouwkundige mogelijkheden: het volume, de witte
gevel, de rode dakpannen. Door alle regels van stedenbouw uit te buiten, kan er geen
vierkante centimeter meer bij. Het is een volume, bijna identiek aan wat er stond.
Haal die ramen weg, vervang ze door ramen met kruisjesprofielen, en dat gebouw
valt niet meer op. Ik wil niet met decoratieve schmuck bezig zijn, wel met abstracte
en tektonische. Die ramen bijvoorbeeld zijn iets groter dan normaal. En als je naar
buiten kijkt, kijk je deels door groen getint glas. Het gras van de buren is dus groener.
Voor de dispositie van de ramen liet ik me inspireren door het werk van de Zwitserse
kunstenaar Rémy Zaugg. In feite is die wereld een portret, en elk deel van dat portret
is een raam, en dat raam is een schilderij, van die wereld.
CK Dan omschrijf je intelligent als een subjectieve houding. Knokke is een
statement, maar dat heeft niks met intelligent bouwen te maken. Het staat overeind
tussen alle rommel en mikmak die daar aan de orde is. Ik ben blij dat het er staat en
dat het overeind blijft.
CK En iconen zetten. Nee, daar ben ik nog niet naartoe.
CK Dat verwijten ze me altijd. Het statement kwam in Knokke pas achteraf,
toen ik doorhad hoe lastig het zou zijn om het gebouw erdoor te krijgen. Ik kreeg de
opdracht op maandag, en op vrijdag moest ik een voorontwerp klaar hebben. Dan
ben je niet bezig met strategieën. Maar toen de eerste meubels binnenkwamen en ik
een koperen ventilator zag, dacht ik: het is om zeep (Lacht). Je doet al die moeite om
bijvoorbeeld mooie lampen te integreren, en dan krijg je dit soort huurders.
CK (Lacht hard.) Meen je dat?
CK Wanneer je iets nieuws zet in een context waarin twintig of dertig jaar niks
nieuws is neergezet, verstoor je wel iets. Maar als je het nadien zou wegnemen, zou
het dan een gemis zijn of niet? Indien ja, dan denk ik dat ik met het bouwen juist
geageerd heb.
CK b0b Van Reeth heeft gezegd: “Integreren is autonoom gaan staan naast de
anderen”, en dat vind ik een mooie uitspraak.
CK Voor het Escada-huis in Mechelen dacht ik: als we daar op die specifieke plek
een terras maken, zouden we het meest fameuze zicht op de Sint-Romboutskathedraal
kunnen hebben. En we hebben het! Niemand ziet je, maar je ziet alles. Het zicht
reflecteert bovendien nog in het raam. Ik wil altijd een kerk zien, een soort binding
van waar je zit. De woning Van Hover-de Pus in Baardegem is één groot kader, de
bewoners wouden er een schilderij hangen maar dat ging niet, het gekaderde beeld
van het landschap was te sterk, dat is mooi.
Zijn zij dan de ideale bewoners?
De daklichten dan. We zien heel vaak
daklichten in uw gebouwen opduiken.
In het private herenhuis in Elsene,
bijvoorbeeld.
Iets te mooi om zomaar licht binnen te
trekken?
Ik hoor een soort heimwee naar een
poging tot volmaaktheid.
U maakt het zich wel moeilijk? Volgens
mij moet u elke dag op de werf staan?
Is dat typisch voor Vlaanderen?
Hier in Vlaanderen bestaat er wel een
generatie architecten die heel erg op
die materialen en dat detail inspelen?
Uw ontwerppraktijk is arbeidsintensief.
Hoe houdt u dat economisch vol?
CK In feite wel, ja. Ze leven daar met hun twee Le Corbusier-zetels en met een
sterrekijker, meer hebben ze niet nodig.
CK Wat valt er te verantwoorden? Lichttoetreding ...
CK Het zijn twee ‘canon de lumière’. De eigenaar is Portugees en hij kent het
werk van Alvaro Siza goed. We hebben hem een ‘canon de lumière sizarien’ cadeau
gegeven, deze dakkoepel dient om het licht tot diep in de woning te trekken. De
tweede vormt samen met een groot raam een soort avondsalon. Overdag zit je met
een belichte muur, en ’s avonds kijk je op een roze belicht park. Tegelijk is dat raam
een soort kader als je in een zetel zit. En door die lichtinval kan je aan de muur geen
schilderij meer hangen. Het licht en het zicht zijn hier belangrijker dan een schilderij.
Net zoals in de woning in Baardegem.
De setting van de koepels voor de expohal in Kortrijk zijn gebaseerd op de Fibonaccireeks:
1-1-2-3-5..... Het avondlicht geeft roze koepels, de ochtendzon blauwe. En ’s
nachts lichten ze als lichtkamers naar buiten op.
Het bestuderen van barokkoepels in Rome en Tsjecho-Slowakije heeft me doen
inzien dat licht in feite een bouwmaterie is. En dat dat in feite de essentie van
architectuur is. Opgesloten zitten in kerken met een fototoestel, en alle tijd om dat te
ontdekken. Barok is een soort synthesemoment in de architectuurgeschiedenis. Het
had dat culminerende van die drang naar allerlei wereldbeelden. Architecten waren
er ook veel meer dan alleen maar architect, dat doet beseffen dat wij niets meer zijn,
altijd minder en minder, met meer en meer pretentie.
CK Het kantoorgebouw Caractère hebben we de leien bekleding tot op de
millimeter uitgetekend. Toen kwam de aannemer zeggen dat hij nieuwe nagels had,
net een beetje dunner. We hebben alles opnieuw uitgetekend. Maar om een gebouw
helemaal tot op de millimeter gedaan te krijgen, daar hebben wij geen budget voor, je
moet accenten leggen. In Caractère moest de lijn (alignement) van de verschillende
vlakken perfect zijn, in Knokke moesten de ramen perfect zijn.
CK Ja, maar ik doe dat zelf niet meer. Weet je, dat is erg dat je dat hier in
Vlaanderen moet doen. Er is hier verdomme geen ambacht meer. Je kan dat tekenen
en ze zeggen gewoon: foert. En dan kan je dat laten afbreken en zeggen, dat moet
anders, en vaak draai je er dan zelf voor op.
CK Nee, ik maak hetzelfde mee in Nederland. Als het maar goedkoper kan. We
hebben geen Bauleitung.
CK Het valt bijvoorbeeld meer op dan in Nederland. Wij zijn nog met dat ambacht
bezig. Zwitserland en Duitsland ook. Daar hebben ze iemand in dienst die op ware
grootte die raamprofielen maakt om te kijken wat er dan gebeurt.
CK Ik geef les. Anders kan ik niet overeind blijven, maar ik doe het graag.

Er is een tendens dat er meer goede
architectuur via projectontwikkelaars
gaat. Positief of negatief?
Kunstenaars dan. U werkt vaak met ze
samen. Opdrachtgevers vragen niet
naar kunst, maar u stelt het soms voor?
Maar u komt zelf ook soms in de buurt?
En de kunstscenografieën? Hans Arp in
2004 in Bozar in Brussel , en Besloten
wereld, open boeken in 2002 in Brugge.
En de schoonheid?
De glazen baksteen brique de verts
die u ontwierp in 1995? Esthetisch,
nuchter, weer die aandacht voor het
materiaal?
U bent niet de enige in Vlaanderen
met zoveel aandacht voor materialen.
Robbrecht en Daem of Marie-José
Van Hee bijvoorbeeld hebben dat
ook. Internationaal gezien lijkt dit heel
typisch voor ons.
Een opdracht zoals de woningen in Knokke of Baardegem kan ik niet meer doen.
In Nederland kan je nog winst maken, hoewel het ook niet meer is zoals tien jaar
geleden. Je moet er op je strepen staan om je details te controleren, maar je wint er
nog aan. Hier in Vlaanderen verlies je. Hoe meer je vernieuwend werkt of iets gaat
herdenken, hoe meer dat het je kost.
CK Het is een schaalvergroting. Dan gaan we bijvoorbeeld niet meer bezig zijn
met raamdetails te ontwikkelen. 750 euro per vierkante meter, daar moet je mee
bouwen. Je wilt dan toch nog bepaalde details aanhouden. Als bijvoorbeeld een
natuurstenen plint overgaat in pleisterwerk, daar een klein
profieltje, als een klein kroonlijstje dat die plint draagt. En dat kan nog wel. Net dàt.
(knipt met zijn vingers).
CK Ja, maar ik ga het niet meer doen. Heb ik daar wat aan? Ja, maar het kost
me teveel. Ik heb daar de klanten niet voor. Ze vragen er niet om. Dus doe ik het niet
meer.
CK Ik kom zelf soms ook in de buurt, ja. De vraag in White Out Space in Knokke
was iets samen met Willy de Sauter te doen. Ze vonden de foto’s van de barokke
koepels zo mooi, maar ik vroeg ze of ik iets met architectuur mocht doen. Ik zette een
lijntje op het grondplan van de galerie: daar een muurtje. Wat al tien jaar miserie was,
was meteen opgelost. De galerist was blij en Willy kon er een mooi werk op maken.
Het enige probleem is dat het geld heeft gekost, dat merk je ook aan de afwerking. Ik
kom daar dus inderdaad soms heel dichtbij, maar ik ga nog altijd uit van architectuur.
Je zal me nooit horen zeggen dat dit een kunstinterventie is.
CK Ik probeer het begrip lay out letterlijk “uit te leggen” en te vertalen naar
ruimte.
CK De vraag was: decoratief glas. Doe iets met glas. Ik ben architect, ik bouw
en met wat bouw ik, een baksteen. Een glazen baksteen: Verre is glas, glas is groen,
groen is vert. Woordspeling à la Serge Gainsbourg. Dat heeft niks met esthetiek
maken. En natuurlijk is het een leuk idee om er ooit een heel gebouw mee neer te
zetten. Maar dat zou veel te zwaar en te duur zijn.
CK Bij José zit dat anders. Zij gebruikt voornamelijk dezelfde materialen. Terwijl
wij meer zoeken naar verschillende materialen.
Maar wel dezelfde gedachte: veel
aandacht?
Maar heeft jullie generatie daar ook niet
schuld aan? Die beelden zijn ook altijd
genadeloos perfect?
Is er dan verschil tussen perfecte foto’s
en perfecte computerbeelden? Na tien,
twintig jaar
worden die gebouwen toch ook tot
beelden gereduceerd?
Wie teksten over uw werk leest, krijgt
snel de indruk: Christian Kieckens
is een belezen man. Kent veel van
kunst, kent de geschiedenis van de
architectuur, en is niet bang om er mee
uit te pakken.
De Stichting Architectuurmuseum die
u in 1983 oprichtte als platform voor
jonge architecten: Hoe ver staan we nu?
En de situatie nu?
CK Dat is nu eenmaal zo en ik kan ook niet anders. Ik ben met meubels
begonnen. Die aandacht voor materialen is er ook omdat onze generatie niet anders
kon. Door de economische crisis in de jaren 70 hebben we eerste tien jaar met
andere dingen bezig geweest, er was tijd om iets te onderzoeken, op kleine schaal
te beginnen.De jongere generatie bouwt heel snel. Ze zijn sneller, ze hebben andere
mogelijkheden. Het beeld is tegenwoordig sneller dan het bouwkundig maken.
CK Ja, maar daar zorg ik niet voor. Dat doet mijn vaste fotograaf Reiner
Lautwein.
CK Maar ze zijn wel gebouwd. Er wonen mensen in.
CK Ik heb wat Baudrillard en Deleuze gelezen, ik citeer af en toe uit Gainsbourg,
ik lees waar ik zin in heb en daar doe ik soms iets mee, ja. Maar meestal val ik ‘s
avonds gewoon in slaap.
CK Blijkbaar is dat aanleiding geweest voor heel veel. Aanleiding om het
Jaarboek Architectuur Vlaanderen te maken, aanleiding voor een bouwmeester,
ontwikkelen van een Vlaams bouwmeesterschap, er moet altijd wel ergens iets zijn
dat start en blijkbaar is dat dat geweest. Als ze me vragen wat is het mooiste wat je
gedaan hebt, is het toch wel dat.
CK Ik dacht een jaar of drie geleden, we zijn er, ik zag Paul Robbrecht en Hilde
Daem, M.-José Van Hee, ik zag Stéphane Beel, maar alleen Stéphane Beel is grote
opdrachten blijven binnenhalen. Anderzijds hebben we nu wel een Bouwmeester
en worden er bijvoorbeeld een hoop nieuwe gemeentehuizen gebouwd. Er beweegt
dus wel iets. Intussen moeten we wel praten over een jongere generatie. De Open
Oproep die de Vlaamse Bouwmeester organiseert, bijvoorbeeld, geeft kansen aan
een jongere generatie, maar de oudere generatie moet die nu links laten liggen. In
1991 hebben we 10 architecten op de Biënnale van Venetië internationaal kunnen
promoten, dat is niet niks. Maar sindsdien hebben we zo een internationale push niet
meer gehad. We hadden er vandaag internationaal allang moeten staan.
Lars Kwakkenbos & Véronique Boone, ‘Stiekem mooi’, vertaling ‘Secretly Beautiful’,
A10, september 2006

AVEC
CKRAYMOND BALAU
Actif depuis le milieu des années soixante-dix, Christian Kieckens a ancré
le développement de son architecture dans un champ culturel où se profile
clairement un combat pour l’architecture de création et pour une interférence
exigeante avec le monde de l’art. Ayant longtemps contribué au rayonnement des
architectes flamands hors de Belgique — beaucoup lui sont redevables —, il se
consacre désormais à ses projets devenus plus importants.
Infatigable visiteur, enseignant du projet, passionné d’architecture baroque,
auteur de textes de réflexion, gratifié de nombreux prix, Christian Kieckens diffuse
régulièrement le fruit de son travail au travers d’expositions et de publications. Il
conçoit sa pratique de manière très large, de l’objet au projet urbain, en passant
par le meuble, la scénographie d’exposition et la spéculation sur le paysage. Ce
qu’il construit s’inscrit dans un panorama conceptuel nourri par l’architecture
qu’il apprécie — un intérêt soutenu pour la production la plus avancée en Suisse
alémanique — et par ses affinités électives (et actives) avec des artistes qu’il
associe à ses projets. Pour cerner son propos, il suffit de renvoyer au titre de
son dernier livre : Chercher – Penser – Construire (Zoeken – Denken – Bouwen
en néerlandais, ZDB selon son code graphique personnel). Dans cet ouvrage des
Éditions Ludion (2001), un synopsis détaillé recense plus de six cent références !
Un pointage rapide permet néanmoins de lire l’orientation de la démarche : projets
en association avec Paul Robbrecht & Hilde Daem, Álvaro Siza Vieira ou Jürg
Conzett, fascination pour le potentiel figural du système spatial de Francesco
Borromini, influence de Pieter De Bruyne, production d’objets ou de meubles
à dimension quasi-philosophique, mises en espace d’expositions comme à la
Biennale de Venise (Architetti della Fiandra, 1991) ou régulièrement au Fresnoy,
enseignement à la AA de Londres et complicités avec des artistes comme Marthe
Wéry, Peter Downsbrough, David Claerbout ou Manon de Boer.

Quel est votre premier souvenir
d’architecture ?
Que sont devenus vos rêves
d’étudiant ?
CK … SOUMIS A LA QUESTION
J’avais cinq ans : la basilique de Koeckelberg (arch. A. Van huffel, 1921-1970) et la
Cité moderne (arch. V. Bourgeois, 1922-25), juste à côté.
Je n’ai pas encore construit de tour.
À quoi sert l’architecture ?
Quelle est la qualité essentielle pour
un architecte ?
Construire sert à (se) protéger ; l’architecture, c’est construire de manière
intelligente, en transmettant du savoir. Il y a aussi de l’architecture dans les
bâtiments anonymes.
Pouvoir clarifier les situations. Et être le psychanalyste de ses clients.
Quel est le pire défaut chez un
architecte ?
N’être préoccupé que de soi.
Quel est le vôtre ?
Quel est le pire cauchemar pour un
architecte ?
Quelle est la commande à laquelle vous
rêvez le plus ?
Quel architecte admirez-vous le plus ?
Quelle est l’œuvre construite que vous
préférez ?
Citez un ou plusieurs architectes que
vous trouvez surfaits.
L’impatience, doublée d’une certaine fébrilité. Quand un projet est clair dans la tête,
je voudrais qu’il soit déjà construit.
Les avocats.
Penser, structurer et construire un grand espace collectif (musée, marché,
…), quelque chose qui reste, avec ses qualités de structure, ses proportions, ses
lumières.
Aujourd’hui, Peter Zumthor. Dans l’histoire, Francesco Borromini.
[Après avoir envisagé La Maison Wittgenstein à Vienne , il opte pour une autre
réponse] le Panthéon à Rome.
Ce ne sont pas les architectes qui sont surfaits, mais les revues qui les publient.
Hormis ZDB, les principaux intitulés de ses manifestions publiques circonscrivent
son champ d’investigation: Form is one Fonction too / The place and the
building / Buildingness / Topos Atopos Anatopos. À quoi s’ajoutent d’incessants
jeux sémantiques sur les mots et les choses, de Foucault à Gainsbourg, ou
de Magritte à Godard, avec traductions en schèmes graphiques directement
utiles à la conception des projets. Pour Christian Kieckens, l’architecture prend
corps avec le dépassement d’un acte de bâtir maîtrisé (il insiste sur l’exigence
du bien construire), rationnel mais empreint de subjectivité, assujettissant la
mise en œuvre matérielle à une éthique de l’architecture dans l’espace public.
La sélection qui suit ne compte aucune maison, car l’accent a été mis sur le
développement récent de l’agence. Plusieurs programmes importants sont ainsi
en chantier aux Pays-Bas, des ensembles de logements à Bergen op Zoom et
Maastricht, le réaménagement d’un musée à Middelburg.
Raymond Balau, Chercher Penser Construire, d’A, novembre 2006
Une œuvre d’art a-t-elle influencé votre
travail ?
La démarche de Robert Ryman. Et Serge Gainsbourg !
Quel est le dernier livre qui vous a
marqué ?
Structure as Space, de Jürg Conzett.
Et le dernier film ?
Rien récemment. J’aime le cinéma de Peter Greenaway, de Jean-Luc Godard, de Leni
Riefenstahl. Et Heimat 1.
Votre ville préférée ?
Bâle.
Le métier d’architecte est-il enviable en
2006 ?
Je me pose la question.

IN / FOR / TOWARDS
CKVIOLAINE MEURENS
Le mot pour le mot. Le mot véhiculant l’idée
et non pas l’idée véhiculant le mot. Primordial.
Pas de mot, pas d’idée.
Serge Gainsbourg, Au pays des malices, Le temps singulier, 1980
Quand il qualifie son architecture de baroque, CK s’aventure déjà dans les
profondeurs d’une histoire linguistique multiple et mouvementée 1 . Choix hardi et/
ou stratégique pour déstabiliser son interlocuteur, le pousser au questionnement
d’une architecture au-delà des apparences et à dépasser l’a priori d’un mot pour le
redécouvrir aujourd’hui à travers le point de vue et les langues de l’architecte. CK
conçoit une architecture contemporaine, baroque dans l’art de la dissimulation de
sa pensée complexe, dans l’art de la confusion de l’espace et du temps, baroque
dans la méthode de conception qui va de la nécessité (la sobriété) aux accents
dissonants (le niveau symbolique).
Pour l’écrivain Philippe Beaussant, baroque est « suffisant à faire basculer les
notions, à les faire glisser, comme une sorte de pivot enharmonique où le ré
bémol deviendrait do dièse sans crier gare.» 2 Dès lors que la pensée exacte,
« mathématique », rigoureuse n’exclut pas une démarche plus intuitive à propos de
glissements sémantiques, d’une réflexion dynamique sur la langue, l’architecture
devient, bien plus qu’une manipulation technique, la mise en perspective du
langage comme recherche obstinée qui échappe au regard.
Quand CK isole les mots, c’est pour faire acte de création. Chaque unité, reliée à
la pensée sous forme de concept, d’image mentale, de thème, donne formes au
projet. Ainsi chez lui, il serait réducteur de s’arrêter à un premier niveau de lecture,
celui de la chose tangible ; son écriture est un accès au nombre considérable de
tableaux qui recouvrent son cabinet d’amateur 3 , aux ressources langagières et à
leurs multiples significations (cachées) qui occupent son laboratoire mental 4 . La
tension architecturale ne se situe pas uniquement dans la confrontation de deux
disciplines (une qui traiterait de la langue, l’autre des choses matérielles), mais elle
se révèle, aussi et avant tout, par un entraînement à la curiosité et à l’observation,
dans la conjonction, la liaison des mots, des images et des choses qui sont au
cœur d’une stratégie de conception singulière.

1_PROJET DE TEXTE Les textes appartiennent aux champs pédagogique et critique auxquels s’adonne
CK en marge de l’activité du bureau. Des projets littéraires qui entretiennent
davantage son questionnement et le développement de sa pensée, des extras à
travers lesquels il contribue aussi au « transfert de connaissance », de overdracht
van kennis, à son « accessibilité », parcours van/en toegankelijkheid par des futurs
architectes. Avant d’« entrer en architecture », il faut se rendre disponible à une
ouverture au monde, à tous les champs de connaissances, c’est un entraînement
qui demande, à tout qui pratique le métier, de garder les yeux ouverts, physiquement
et intellectuellement.
In het parcours van/en toegankelijkheid dient niet enkel formeel gedacht te worden, het gaat ook om mentale
terreinen die buiten de wereld van de architectuur zelf liggen.
[Dans le parcours d’accessibilité / dans le parcours et l’accessibilité, il ne suffit pas de penser de façon formelle,
(car) il s’agit aussi de terrains intellectuels qui se trouvent, en réalité, hors du monde de l’architecture.]
LA QUESTION
Il faut puiser dans/épuiser tous les domaines de la connaissance et transférer ce
savoir dans le champ de l’architecture. Parce que leurs questions, essentielles,
sont aussi universelles.
L’enjeu réside toujours dans l’interférence de ces notions intellectuelles (contenu)
avec la réponse architectonique à venir (forme).
La culture de la curiosité et de l’observation fera apparaître les choses sous leurs
différents aspects. Ainsi, si les cours de CK s’intitulent Leerstoel - littéralement
« chaire », en français on dirait « lecture de » ou « conférence » -, c’est parce que
savoir lire ce n’est pas seulement savoir reconnaître et savoir décrire (who, what,
where, when ?), c’est aussi pénétrer la signification (why and how ?).
A la faculté de recevoir un savoir, de « lire », se superpose la maîtrise de la
recherche personnelle, une vision propre pour un parcours spécifique.
met een zelf ontwikkelde VISIE (...) en een eigen parcours op te bouwen
[à l’aide d’une VISION développée par soi-même (…) construire son propre parcours]
la cohérence de leur démarche respective, une opportunité pour élargir le champ
de vision/la profondeur du champ de l’étude consacrée aux densités d’Alost.
Chacun étant capable d’apporter une lecture critique sur le champ d’investigation
de l’autre, un reflet nourrissant. Short Takes : « Frames » from a text in progress
on the work of Peter Downsbrough rend compte de l’apport enrichissant des outils
et du regard extérieur de l’artiste : c’est une porte ouverte sur d’autres modes de
réflexion, un métalangage, une occasion interdisciplinaire révélatrice.
CK et Peter Downsbrough utilisent le langage pour « com-prendre » la raison d’être
des choses. Du point de vue étymologique, en néérlandais et en anglais, verstaan
et understand sont plus adaptés pour relater le rapport CK/langage, car ces formes
verbales désignent une certaine attitude du corps, comme s’il s’agissait de se
tenir sur les choses [« staan » et « to stand »], de s’appliquer aux objets et de les
mesurer à soi.
Le stade de la synthèse est en quelque sorte le point d’orgue de cette méthode
pédagogique et du champ architecture lui-même. Choisir et mettre en œuvre les
savoirs adéquats et leur interdépendance en fonction du projet ; les synthétiser
et les concrétiser de façon à aller à l’essentiel, la clarté formelle. L’architecte doit
être entraîné à tenir un discours pluriel, évolutif et critique, car l’architecture, pour
échapper au non-sens formel, doit transcender toute mode et toute tendance,
développer sa propre force de persuasion, cette qualité intemporelle contenue
dans le néologisme buildingness auquel CK consacre un cours.
L’INDUCTION
CK opère par induction. L’enchaînement des questions qui rythment tous les textes
le démontre. Une occasion supplémentaire sur papier de confronter le particulier
au général, le local au global, « l’envi à l’essence ». En effet, la thématique de
la « raison d’être », le « que signifie » reste toujours l’alpha et l’oméga de son
propos. Penser, c’est faire correspondre/confronter les faits atomiques (la réalité)
au langage cohérent théorique (les mots). L’idée permet d’organiser la matière
sensible, de lui donner une identité à travers le changement.
Les formules écrites ne sont pas économes du point d’interrogation : c’est un
signe. Déjà une sorte d’idéogramme (commun aux langues qu’il maîtrise) qui dans
sa forme et sa répétition concentre toute la valeur et l’infini du questionnement
dans le processus architectural. Dès qu’il y a question, il y a prise de conscience.
La prise de position Densities [Dowtown Aalst] de CK pour la ville industrielle
d’Alost (exposée dans la galerie S65 à Alost en 1996) traduit en terme de réalité
la valeur fondamentale, comme autonome - puisqu’il n’y aura pas de projet - du
questionnement. Tout l’enjeu de cette approche urbaine reposait sur la mémoire
des lieux comme domaine de connaissance indélébile, malgré tout négligée par
la contemporanéité dans le cas d’Alost. Démarche forte parce qu’elle était menée
par deux hommes aux mêmes convictions de rigueur et d’exigence. L’artiste Peter
Downsbrough croisait son regard avec la pensée inductive de CK. Les affinités
de points de vue, la place du langage à l’avant-scène de leur discipline et des
références communes (comme El Lissitzky) sont sans doute des stimulants dans
Rumours est une accumulation d’observations objectives distinctes sur une réalité
qui concerne la grande hauteur bâtie. L’intitulé révèle déjà le caractère diffus du
thème. De l’enchaînement des constats, extraits tel quel d’articles initiaux et sans
ajout de commentaire personnel, il va dégager une question à laquelle on ne peut
échapper :
What is the highest situated living space on earth ?
[Quelle est le plus haut espace de vie sur terre ?]
CK se met rarement en scène de manière directe (pas de je), mais on perçoit son
point de vue à travers la question - car qui d’autre que lui peut poser, formuler cette
question ?

LA CONFRONTATION ET LA FUSION
Quels procédés linguistiques CK utilise-t-il pour rendre simultanément des
rapports à la fois alternatifs et additionnés entre des concepts ? Dans un premier
temps, les rapports s’expriment de manière simple et forte, économe du point de
vue du texte : le slash [ / ] entre des substantifs [substance/surface] ou des adjectifs
[interior/exterior], entre un même concept exprimé dans deux langues différentes
[Haus/house], entre des conjonctions de coordination et des prépositions [et/ou ;
en/of ; and/or ; van/en]. Cette liberté de lecture et d’interprétation, il la formule
explicitement dans le texte « Festival » : l’astérisque à la suite de chaque axiome
renvoie à la note en bas de page *Point ou point d’interrogation selon le choix du
lecteur qui garde ainsi ouverte la réflexion.
En quelques phrases, il condense tout le problème de l’architecture
contemporaine où langage et attitude sont faux. Trois scénarios sont possibles
dans cette logique de raisonnement : premier cas de figure, avoir les mots justes
et une architecture cohérente, c’est-à-dire conciliable avec les mots ; deuxième
cas de figure, avoir les mots justes et une architecture incohérente parce que pas
en rapport, incompatible avec les mots - c’est le fait des charlatans ; troisième cas
de figure, avoir les mots faux et une architecture fausse, et malgré tout croire à
ce discours ; le dernier cas de figure paraît impossible, c’est-à-dire avoir les mots
faux et une architecture juste.
Ainsi, la justesse du langage ne devrait pas démentir la cohérence de l’attitude. Il
faut cultiver une écriture où « la pensée est la forme et la forme est la pensée », de
même qu’il faut « apprendre à penser comme il faut qu’on écrive et à écrire comme
il faut que l’on pense. ». 5
CK a mis en relief ce raisonnement logique à travers le chiasme, figure de style
où les mêmes termes sont repris dans un ordre inverse, et qui rend compte de ce
bouleversement des valeurs.
Het hedendaagse bouwen vervalt, in tegenstelling tot het evenwicht van regel en uitzondering,
in een verhaal waarbij regel uitzondering is geworden en uitzondering regel.
[La construction contemporaine tombe, contrairement à l’équilibre de la règle et de l’exception,
dans un scénario où la règle est devenue l’exception et l’exception la règle.]
Woorden geven aanleiding tot dingen in tegenstelling tot elke actuele interpretatie waarbij
dingen aanleiding geven tot woorden.
[Des mots donnent lieu à des choses en contradiction avec toutes les interprétations actuelles
où ce sont les choses qui donnent lieu à des mots.]
Elk gebouw is geen architectuur, elke architectuur heeft wel met bouwen te maken.
[Chaque bâtiment n’est pas de l’architecture, mais chaque architecture a bien à voir avec le
fait de bâtir.]
De l’exercice de la confrontation des mots découle un « tour de force » linguistique
où le slash disparaît pour donner place à la création d’un concept, une forme
concentrée. Troisième niveau de lecture et/ou d’écriture : la fusion. CK dépasse le
niveau de l’alternative, de la distinction ou de la subordination pour aboutir au stade
de la réconciliation, c’est-à-dire créer un ensemble verbal unique via un système
de contraction de deux éléments auparavant distincts. Il atteint une nouvelle notion
composée d’un substantif et d’un adjectif qualificatif : substance / surface en
substantial surface. Une qualité nouvelle qui, d’un point de vue architectonique,
devient essentielle car elle introduit de manière équivalente dans le concept bâti les
deux « antagonistes » de l’architecture contemporaine : la structure et la surface.
Variants de la dichotomie (qui coupe en deux une notion pour opposer en elle un
aspect apparent et un aspect réel), les mots avec tirets ou parenthèses dissocient
deux aspects différents à l’intérieur d’une notion. Il s’agit de montrer qu’ils sont
des ellipses à double foyer. Les indications graphiques que sont les slash, tiret
et parenthèses, rendent possible le système d’emboîtement et de stratification,
sorte de dédoublement perspectif. Stratégie écrite qui participe aussi à la partie
visible de l’attitude. Derrière un mot est caché un autre mot, sorte de substrat, de
mémoire du mot. Il y a à la fois infrastructure et totalité d’une notion.
Dé-finition, [re]localisation, re-présentation, [uit]vinden, [her]vinden, bewust-zijn, voort-durendheid, etc
Ainsi, dans le cas de l’intervention à Rekem pour la construction de l’imprimerie
Salto (1995-1996), CK met en œuvre les notions de mémoire, d’emboîtement et
de reflet. Il conserve un bâtiment ancien, une boîte de briques, qu’il empaquète
dans une nouvelle boîte de verre, laissant place à une zone technique dans l’entredeux.
The dual volume of the old building remains visible, but is transformed into
a new presence. 6 La réponse architecturale fait jouer le système ambivalent de la
présence/absence ou réfraction spatio-temporelle, ainsi que l’élément dissonant
par l’apport de béton armé pour les entrées et le bandeau métallique pour
dissimuler les gaines techniques de la toiture.
CK peut à l’inverse partir de la notion dans sa forme contractée, entière urban
dwelling et la (re)décomposer, pour en redécouvrir et en requestionner le sens
des éléments englobés house/city. C’est dans la même idée qu’il recommande de
se ré-organiser dans les étapes de l’apprentissage, the only thing that has to be
learnt now is unlearning, à cause des certitudes formalistes ambiantes. Comme
Christo et Jeanne-Claude dont l’œuvre est de dés-emballer, après avoir emballé,
pour régénérer, faire de nouveau frémir l’objet et le spectateur.
What are the implication or possibilities of the confrontation between « home » and « city » ?
Ces procédés d’écriture de dialectique et de dichotomie ne sont pas seulement le
fait d’une réflexion logique, mais ils reposent aussi sur une analyse de la réalité et
véhiculent une vision tacite du monde.

LA DEFINITION
LA CONSISION
Dans la série d’axiomes du texte De plaats en het gebouw (The place and the
building) les propositions sont construites, selon la logique aristotélicienne,
sous forme de syllogismes qui respectent des règles précises quant au nombre
de termes utilisés ; ce qui leur donne une cohérence formelle, voire un idéal
d’intelligibilité scientifique. Précédés de leur développement analytique, ces
axiomes sont à l’image de l’architecture de CK, contenue dans la notion de
présence absente : les axiomes peuvent sur-vivre de manière autonome, comme
un « lay-out par surimpression » 7 .
Leur forme synthétique reflète la simplicité de son architecture sur fond de
complexité (le développement textuel). « Sa complexité relevait du contenu du
projet mais n’affectait pas son apparence » 8 .
Ces axiomes, pris individuellement, induisent presque une portée (musicale) dans
leur saisie visuelle, et un rythme ternaire dans leur lecture. La partition complète
retrace, à cause de la répétition, l’effet d’une grille.
L’addition des troisièmes propositions de chaque axiome donne finalement le
catalogue des traits spécifiques de l’Architecture, soit la définition de CK. Définir
une notion, c’est analyser sa compréhension.
Architecture means the building of a necessity and a protection.
Without and explicit request for the protection of, there is no reason to.
Architecture deals with acceptance and/or rejection.
Architecture must deal with conditions in a proper manner :
the place where, the material with which and the time at which.
In contrast with other disciplines, it is its conditions that give architecture its form.
Architecture is part of the collective heritage.
Architecture does not concern itself with superfluity.
Every stipulation is a limitation.
Architecture condenses on the basis of de-finition.
Architecture always gives cause for.
A (re)location is a mental image.
Architecture contains within it the transformation from necessity to cause.
2_LES MOTS DU PROJET
Le buildingness apparaît comme l’ultime étape ou la forme ultime de la contraction
de l’idée. Néologisme qui révèle à la fois les capacités de créer avec le langage et
ses limites. Pour transcrire en un mot la notion de « bâtir intemporel », het tijdloos
gebouw, la seule issue de CK est le recours au matériau « langue anglaise ». Le
mot est alors riche des deux aspects, matériel et immatériel, du terme « to build »,
« bouwen », construire.
Ce concept d’intemporalité, l’architecte le poursuit à travers différentes formes
écrites. On le comprend dans la formule française dépasser le passage : le passage
étant le signe de la temporalité incarnée par les matériaux qui ont une durée de vie
limitée, et le « dépasser » qui devrait être l’attitude de l’architecte/architecture, le
« ce à partir de quoi quelque chose commence à être » 9 .
Dans le projet de bâtiment K pour la KUB 10 à Tilburg (1996-1998), CK enfreint la règle
de clarté de son architecture en introduisant des éléments perturbateurs : deux
grands carrés rouges qui débordent de leurs cages d’escalier et qui interviennent
dans la dés-organisation du bâtiment, plagiant d’une certaine manière le joyeux
désordre des étudiants et contrecarrant la rigidité institutionnelle. Dans ses
textes, CK casse l’ordonnancement naturel des phrases et des mots : le recours
fréquents à des langues différentes, l’usage du slash et du tiret dans des mots
qui entraînent des lectures ambivalentes, les néologismes, la ponctuation, etc.
Accents, dissonances mis en exergue parce qu’ils contrastent avec la rigueur
initiale du texte et du propos.
ZDB « Zoeken - Denken - Bouwen », c’est le nom d’une monographie qui lui
est consacrée. CK place l’ensemble de son travail architectural sous le signe/
sigle du langage, un premier condensé de sa pensée, un travelling verbal. Cette
transformation de la langue en un système de signaux, en une forme d’abréviation
incantatoire possède d’emblée une force argumentative très grande.
Voici quelques portraits de mots, de concepts, de thèmes qui semblent éclairer à
la fois l’espace et le temps de CK. Tous extraits du texte buildingness. Les deux
premières séries de six thèmes sont elles-mêmes tirées des réflexions d’Italo
Calvino et de Juhani Pallasmaa. Tableau dans le tableau et tableau du tableau.
Vibrent en eux les harmoniques du sens premier et des sens latéraux.
Architecture is about re-presentation.
Without building there is no material dimension.
Architecture is the essential being of building.
La légèreté / La rapidité / La justesse
La visibilité / L’universalité / La durabilité
La lenteur / La plasticité / La raison
L’authenticité / L’idéalisation / Le silence
BUILDINGNESS
TEMPORALITE
ETERNITE
LIBERATION et IDEALISATION de l’INTELLECTUEL
PENSER et AGIR de la CONSTRUCTION

Ils trouvent tous résonance dans le credo de CK :
To return to the essence : creating space to answer a need, with a simplicity of expression, the
poetry of the material and the logic of the construction, in buildings which find their place in a
collective reality.
[Pour retourner à l’essence : concevoir l’espace pour répondre à un besoin, avec une simplicité
d’expression, la poésie du matériau et la logique de construction, dans des bâtiments qui
trouvent leur place au sein d’une réalité collective.]
La pesanteur I La résistance I La dissimulation I La durabilité I Le retard I
La stratification
Des mots qui, dans les mains de l’architecte, sont devenus fondement et horizon
de projets architecturaux :
INSCRIPTION (as) history competition project Waterloo 1989
FILLING (as) attitude renovation Fondation pour l’Architecture, Brussels 1991
RECONSTRUCTION (as) identity conversion of a shipyard into a room, Tielrode 1992
EXTENSION (as) building extension of a rustic terraced house, Geraardsbergen 1993
IDENTIFICATION (as) memory police commissioner’s office, Aalst 1994
HAVING A VIEW (as) working method Les Sitelles (82 houses), Woluwé-Saint-Pierre 1995
DE-FINER (as) data extension to a home, Sint-Martens Latem 1995
IMPRESSION/EXPRESSION (as) ideogram Sanderus, printers, Oudenaarde 1996
SE FORMER (as) materialization Student Center at the University of Brabant, Tilburg 1996
Des mots qui deviennent thèmes pour des « recherches appliquées » :
TO BUILD : words and/or things (alterations)
Brique de verts 1995
DE-FINITION : internal logic and external resonance (developments)
Coincidences (for Bruce Nauman) 1992
IDENTITY : the point of view as a place for thought (dissociations)
Onofre (brasserie table for one person) 1990
MATERIALS : the voyage as history and geography (translations)
Architetti (della fiandra), installation 1991
METHOD : furniture dimensions/urban organization (expansions)
Einraümen, installation 1993
ATTITUDE : architecture within architecture (navigations)
Stone-Wall-Room-House-Street-Town 1993
MEMORY (intersections)
L’art et le 7ème Art 1995
HISTORY : métaphors and/or transpositions (interpretations)
Framework 1993
SIGNATURE : “Architects must once more build landscapes” (translations)
Forêt desCartes 1995
Bibliographie
Jacob BAAL-TESHUVA, Christo and Jeanne-Claude, Editions Taschen, 2001
Philippe BEAUSSANT, Vous avez dit baroque?, Babel, Editions Actes Sud, 1994
Sous la direction de M-Th CHAMPESME, C. ROBBERECHTS, F. VANHAECKE,
Peter Downsbrough. Position, Editions Argos, 2003
Georges PEREC, Un cabinet d’amateur, Editions du Seuil, 1994
Paul WILLEMS, Lire, écrire, Editions Fata Morgana, 2005
Bibliographie spécialisée
Christian Kieckens. De plaats en het gebouw. The place and the building, de Singel, 1997
Christian Kieckens. Zoeken-Denken-Bouwen, Editions Ludion, Gent-Amsterdam, 2001
Articles spécialisés
R.&m’ BALAU, « Christian Kieckens : Einraümen », in A+, n°125 décembre-janvier 1993,
pp.40-43
Michel De Visscher, « Intérieur 94* : la part de Christian Kieckens », in A+, n°133 avril-mai
1995, pp.48-49
R.&m’ BALAU, « (*) Lay-out CK», in A+, n°133 avril-mai 1995, pp.50-53
R.&m’ BALAU, « DENSITIES (Dowtown Aalst)», in A+, n°141 août-septembre 1996, pp.65-67
[Footnotes]
1
« voilà un mot qui a fait couler beaucoup plus d’encre qu’il n’en faut pour l’écrire. (…) mot
qui ne voulait que désigner une perle irrégulière : barrueco… » Philippe Beaussant, Vous
avez dit baroque ?, Babel pour les éditions Acte Sud, 1994, p.93 et 102
2
Philippe Beaussant, Vous avez dit baroque?, p.101
3
« un nombre considérable de tableaux, sinon tous, ne prennent leur signification véritable
qu’en fonction d’œuvres antérieures qui y sont reproduites d’une manière allusive,
encryptées.(…) le principe initial des « cabinets d’amateur » fondait l’acte de peindre sur
une « dynamique réflexive » puisant ses forces dans la peinture d’autrui. »
Georges Perec, Un cabinet d’amateur, Editions du Seuil, 1994, pp.24-25
4
Expression magrittienne
5
Paul Willems, Lire, écrire, Editions Fata Morgana, 2005, p.26
6
Christian Kieckens. De plaats en het gebouw. The place and the building , Editions Ludion,
Gent-Amsterdam, 2001, p.92
7
R.&m’ BALAU, (*) Lay-out CK, in A+ 133, avril-mai 1995, p.52
8
R.&m’ BALAU in A+ 133, p.50
9
R.&m’ BALAU, Christian Kieckens : Einraümen, in A+ 125, décembre-janvier 1993, p.43
10
Katholieke Universiteit Brabant
Le réalisme de CK respecte à la fois l’originalité de la démarche intellectuelle de
l’esprit et l’intelligibilité foncière du réel. La connaissance est un travail infini,
toujours à re-commencer, Sisyphe roulant sa pierre. Par ces mots, CK libère en
quelque sorte l’intelligibilité muette du réel et lui prête sa voix.
“The more you see, the less you know” [U2]

SHORT TAKES:
‘FRAMES’ FROM A TEXT IN PROGRESS ON THE
WORK OF PETER DOWNSBROUGH, TITLED
“LIFE. LETTERS. CONTEXT.”
ON
CKPETER DOWNSBROUGH
The intention is not to decorate life but
to organize it.
El Lissitzky
Since the mid-‘60s, Peter Downsbrough has created a multi-faceted body of work
encompassing sculpture, books, films, architectural maquettes, photographs,
collages, sound pieces and, since the early ‘80s, wall pieces and room pieces that
engage viewers in an ambulatory reading of space. The restrained vocabulary used
in the wall and room pieces is nearly the same as that employed in the books:
straight black lines made from tape or tubular pipes, single words occasionally
sliced down the middle vertically or horizontally or with the spacing of their letters
opened up; volumes or surfaces left unmarked or used as supports for letters and
lines. The lines can serve as the visual equivalents of the pipes, and vice-versa.
There’s a porousness between the room pieces and the wall pieces, the books and
the photographs—a filtering of ideas from one form into another. 1
Downsbrough’s work questions the conditions of contemporary public and private
space. His interventions employ written language and emphasize the complex
operations involved in experiencing space—operations that entail both dividing and
assembling the parts of the space perceived. Translating facts, at each time linking
fragments in a new and different way, time and again. Words transmuted into objects
acquire new meanings and function as signs in the space.
Precise divisions of lines, letters and words – with obvious links to historic proportion
systems such as the Golden Section or the Fibonacci-series – reveal new meanings:
distances between words and/or objects or significance through the sign of the
word. The work is carried by the simplicity of the words and lines and the complexity
of the meanings they generate. Individual “readers” select their own intonation and
absorb the work in their own way.
Initially Downsbrough worked in a purely formal way in private and semi-private
spaces, always extending his gallery and museum projects into the spaces of books,
objects invented as carriers of language. Recently he has been involved increasingly
in urban interventions, transposing his ongoing concern with the dialogue between
public space and individual consciousness to the space of the city itself.
Here as elsewhere over the past 30 years, Downsbrough wrests new meaning from
the context of this public space, or rather, discloses content that has been ignored

ROLES / ARCHITECTONICS
DENSITIES [DOWNTOWN AALST]
or gone unnoticed. Objects such as words, whole or cut apart, and the frames,
broken or not, displaced or not, are silhouetted within open square or rectangular
frames that also frame views of the urban scene beyond. Thus the word is literally
interpenetrated by the urban context. It is seen, read and interpreted within and
against the background of a particular cityscape which inflects the word’s meaning
as it, in its turn, addresses/annotates the environment in which it is immersed. This
conceptual aggregate gives rise to new views that demand attention.
Of the 50 books that Downsbrough has published in over 30 years, the one that
most fascinates the architect is ROLES / ARCHITECTONICS (Internationaal Centrum
voor Structuuranalyse en Constructivisme, Brussels, 1983). It contains a text by
Downsbrough interspersed with quotes by the writers A. Choisy, Alois Hirt, Andrzej
Turowski and Paul Scheerbarts, and with photographs and montages by the artist.
This book is remarkable not only for being the first one that Downsbrough published
in Belgium but also because the text was originally presented as a conference
and especially as it concerns a series of reflections which go beyond the purely
architectural. The interplay between word and image, between language and (in)sight
plays the role of the architectonic, here.
Like so many provincial towns which in recent times have transformed their historic
hearts to satisfy current interests, Aalst tends to disregard its origins. A case in point:
Amylum, an industrial glucose manufacturer that occupies a site between a filled-in
bend in the Dender River and the river’s canalized segment. Over time, awareness of
and opposition to the factory’s problematical presence in the town center has grown,
and this against the dramatic and familiar leitmotif of demolishing built heritage that
no longer serves or pleases.
Architecture deals with accepting and/or rejecting (in the attitude and thoughts:
a state of doing and making ) as well as with considering conditions – the place
where, the material used and the time when. It densifies and is consequential.
Thus, architecture is distinguished from mere building and transforms necessity to
occasion.
It follows that the authenticity of the industrial image—Amylum’s included—
countermands esthetic purification. Along with the rest of the town’s industrial
legacy, which dates back to the early days of printing, it is a part of the local
collective memory.
The significance of this contested place is questioned in Downsbrough’s work
“Here.” Moreover, “here”—Aalst and its essence— is considered not only as abstract
subject but also as concrete place. The gallery space in which the piece was shown
belongs to the town’s industrial heritage and served as a veritable embodiment of
the exhibition’s theme.
Densifying as a principle of architecture was demonstrated in a dual way. Whereas
the artist Downsbrough employs his hybrid language of text and image to examine
and elucidate the city’s raison d’être, the architect questions the sense of the abrupt
stop of each city fragment which is loaded with a certain collectivity and that is
paired with a notion of personal acceptance and/or rejection of the present densities
of the contemporary industrial heritage.
Downsbrough’s room piece in Aalst’s Gallery S 65 (1996) presents a position that can
AND / MAAR, OP
AND / POUR, ET
OCCUPIED
be considered as a guide towards developing an actual meta-architectural project
involving architecture, city planning and art. In the book Densities (Downtown Aalst),
2
Raymond Balau writes: The haphazardness of the urban policies of the second part
of the twentieth century lead to the reflection that the opening toward other logics is
desirable and maybe indispensable. This said, instigating an artist’s intervention a
posteriori is one thing; the pre-requisition of a critical look, even before engaging in
the logistics of the project, is another thing. Without concessions, Downsbrough’s
work reveals that which happens from architecture as discipline, and that by which
it is overlapped; he also shows to what extent the urban world is made of these
peripheral, terribly peremptory proliferations, and hence reveals the restraints of
architectural habits. The work on the urban theme is not uniquely an aspect of his
preoccupations. On the contrary, it is a conduct that crisscrosses the essence of his
production with an architectonic character, from the books to the projects for public
spaces, by declaring context the essential question. …. The connections between
levels of significances, as between reference regions, give a disenclosed resonance
to the underlying themes of his numerous sketches to the projects he distills from
them. The genius loci in this part of Aalst, is not understandable without a very open
perception of its spatio-temporal densities: Aalst is both the historical city of the
book as well a support city of modern industry. This composite memory invokes the
capacity of deciphering these diverse inscriptions, before any position is taken, for
instance within the limits of zoning regulations.
“As a sound, the letter is a function of time, as a representation it is a function of
space.“ (El Lissitzky).
Commissioned by the City of Brussels and realized in 2003, Downsbrough’s twopart
piece bracketing Boulevard Emile Jacqmain frames the artifacts along that
urban span, most of which are recent buildings pretending to be architecture. This
is a perspectival work in which seeing is linked with understanding and the second
dimension is linked to the third.
This is exactly what this work is about: uniting essential things. Urban sounds are
reflected in the letters, in the frames and the words, whether split or not. Reading
the words, we read the surroundings for clues to their meanings, scrutinizing the
buildings, traffic, people—all of the urban fabric that comes within the visual scope of
the piece. A liberating force in the context of a twisted urban context, Downsbrough’s
work points to content where none was noticed or thought to exist.
The title of Downsbrough’s film Occupied contains a key to understanding the work
itself. The word “occupied” is defined as “engaged,” “a place that is taken” and
“inhabited.” This three-pronged single word fits in numerically with the film’s trio of
plan developments and levels of mental research. First, there is the direct meaning:
the static formal character of the proximity of the image itself: the frame in which the
subject appears : entre parenthèses / SET.
Next, there is the second layer, comprising the photographic/filmic aspect versus the
mobility of the image: going thuds from still to moving. This movement manifests
itself through a series of unfolding split images which undo this inherently static
character: in addition to the symmetric plan – designated as the classic lay out by
architectural history -, and the vertical symmetry – translated by exposures and made
visible in reflecting images – the unfolding mainly occurs in depth. And here lies the

HERE / AND, AND
HERE / AND, AND
(Two room pieces)
AS] THEN
FROM [TO]
essence of Downsbrough’s work: the direct distance between the very subject and
seeing this subject / HERE, AND.
Yet it is especially the third meaning which moves as an underlying layer throughout
the entire film: the reflective contextual character of the place of occurrence and the
cognitive which can be observed and stored : TO CONTAIN / AS.
And, no less than these three levels of readings, a role has been assigned to the
texts, the three voices and the three visual rhythms which each coincide at specific
moments, and which only then reveal the essential actual theme in this work, and
that is that the meanings of the words haven’t been assigned.
Considering all this, “OCCUPIED” deals with the ultimate of a neutral empty space,
Brussels’ Administrative Center, an urban non-place occupied by a significant
massive emptiness, in which modernist-inspired buildings form a reflective frame
for a space which once formally occupied a part of the city, but which here has been
transformed (by the film into the mind) into a thought pattern which each user leaves
behind as s/he confronts her/his own consciousness.
Even if they share the same title, these two room pieces in private settings generate
a totally different use. The first piece (2001) encompasses the entire space of an
apartment with a view to the horizon line of the sea. The interior contains a number of
sliding walls and for this reason the space is variable and the piece itself participates
in its changing character. Moving the walls causes lines to split, words to find their
meanings in the adjacent space, and supplementary spaces in between to become
available. This interior, designed by Claire Bataille and Paul Ibens, is, in fact, a
piece of general architecture in which main spaces and pocket spaces are linked
to one another. It is the old principle of a space that serves and is being served.
Downsbrough takes advantage of this situation by using specific relationships to
give the walls as planes and the space in its third dimension a different system than
simply intervening on the surface. Because of the piece, all verbs relating to the
interior, such as “to sit,” for instance, are assigned their own “place”: HERE.
A second room piece (2001) is situated in the back room of an apartment on the
eighth floor with an urban view. Here, the space -- an average room with a window
and a door -- has been taken for the work in its totality. Splitting the word HERE
between the glass door and window leads to a double relationship: looking outside
from inside, the city is taken into the HERE as an event, while light and sun project
its shadow towards the room’s interior. Here the room is important: the inhabitant
is literally in the middle of the work and participates integrally. Lines with tape,
letters and a metal pipe are, here, too, part of the work, thus questioning the basic
dimensions and proportions of the room as a standard container for living.
The works raise questions not only about form and meaning, but also about about
the ownership of art. While the concept of these pieces remains the artist’s property,
Here can’t actually be possessed or “collected,” only experienced and lived with.
Unlike a painting one can take along or a book that goes in any library, it is a
specifically conceived piece that can be adapted to another space.
Recently, Downsbrough has been making videos in which he articulates the world
of the movements between several cities. AS] THEN (2003) is about a site wedged
between Brussels’ South Station and the future Arts Center Wielemans-Ceuppens.
Moving trains alternate with views of the intersection below, with its busy vehicular
traffic. Contrasting with the compactness of the trains are fleets of trucks shot in
Las Vegas. The busy traffic positions itself against the meaninglessness and the
emptiness of the landscape.
In FROM [TO] (2003) there are rows and rows of trucks moving as a landscape-like
wall on the right lane of a highway with the necessary slowness. In an interview with
Sarah McFadden, 3 Downsbrough tells about this particular video:
That film is very much about the passing of time, but it’s also the journey “From/To”,
and the traffic and merchandise moving by truck. It all came about from driving on
the highway between Lille and Ghent, and encountering those solid walls of trucks
where the road narrows to two lanes. Of course it’s ultimately boring to film just that,
so I shot part of it in a container park and located some other truck situations: Volvo
cabs parked in neat rows for the weekend before going out again. Movement and the
passage of time.
… It’s about the economy -- its structure, organization and architectonics. I’m
working on a trilogy based loosely around architecture, transportation, highways
and the movement of goods. Railroads, the highway system, shopping areas,
administration buildings ...
It’s a necessary situation, that flow. Without it, what would we do? How to get those
materials distributed without disrupting the planet that we’re trying to inhabit? Man
is a peculiar animal. He can’t live off the land without building a house. Most types
of animals group together, but man does so even more, in cities. The city to him is
much more natural than the forest. There’s nothing unnatural about cities. I don’t live
in agrarian nature, I live in 21st -century urban nature. I think we have to stop saying
that it’s not natural. The nature of that nature has to be articulated -- we can’t refuse
it out of hand.
As to how cities are configured and governed, why and by whom -- we have to
recognize it and talk about it openly.
And thus the place of the event tells about a non-place. Therefore, Peter
Downsbrough’s work can be called atopic: it can be placed but not seized in a
determined fixed place, it always relates to a specific architectural context and is
linked with the social circumstances of the “place,” always at a distance, as an act
both away and dispersed as well as close and connected. Brussels, New York, Lille
in one mutual contextual occurrence/ event, in which the satisfaction of possession
is manifested in the very work through non-possession. Art as a sign of meaning.
(ed. Sarah McFadden)
The title is a reworking of the title of Sophie Lissitzky-Küppers “LIFE. LETTERS. TEXTS.”
on the occasion of a discussion about the work of El Lissitzky.
ENDNOTES
1
Sarah McFadden, from an interview with Peter Downsbrough commissioned by FRAC
Bourgogne for the catalogue 1:1 x temps, quantités, proportions et fuites, Dijon, 2004,
excerpts of which have been published in Espace de Libertés, nr 319, Brussels University
(ULB) , 2004.
2
Raymond Balau, Densities, Imschoot, uitgevers, Ghent, 1996.
3
Peter Downsbrough in conversation with Sarah McFadden, loc. cit.

CKWILLY DE SAUTER
EN
De White-out Studio in Knokke liet zich recent nog opmerken met een uiterst
geslaagd tweeluik van de Nederlander Niek Kemps. De kunstruimte viel weliswaar
uit de Vlaamse subsidieboot maar blijft op kruissnelheid met puntgave projecten.
Momenteel loopt een tentoonstelling van Willy De Sauter, die gevat reageerde
op de ruimtemijke ingrepen van Christian Kieckens, een van onze rigoureuste
architecten.
Kieckens veranderde de problematische White-Out-vitrineruimte (DM 27/1/2005)
grondig van uitzicht. Hij hertekende die, niet met maquettes of nauwelijks
verstaanbare technische tekeningen, hij trok gewoon (amper) twee nieuwe muren
op. De balie verdween achter zo’n wand. De andere muur maakt nu een verbinding
in de ietwat verloren ruimte tussen twee betonnen zuilen. Op die manier wordt die
intiemer. Artistiek leider Freddy Van Parijs kan zo voortaan gemakkelijker sterkere
accrochages bedenken.
De Sauters oeuvre krijgt de laatste tijd heel veel aandacht. Subtiel en tactiel
becommentarieert hij daarin de begrippen architectuur, ruimte en plaats. Deze
kunstenaar is een purist. Met engelengeduld maakt hij geo-abstract werk waarin hij
bijvoorbeeld krijtlaag na krijtlaag afschuurt tot er slechts grenzelose schoonheid
rest. In Knokke schittert hij vooral met drie muur- en vloertekeningen, als het ware
herinneringen van de stukken lege ruimte die Kieckens opvulde met muur. De kleur
van de muurvlakken contrasteert lichtjes met de witte omgeving, hun textuur is een
streling voor het oog, wisselend naargelang je standpunt en de lichtinval.
Tegelijk maakt De Sauter arbeidsintensieve beeldvlakken te realiseren met een
haast poëtische kracht. Tegen de centrale buitenmuur plaatste hij ook talrijke
perfect afgewerkte volumes uit vederlicht isolatiemateriaal. De vormen zijn
allemaal heel letterlijk uit het leven gegrepen: ze zijn de strakke afgeleide van
kastjes, een cd-rekje of een ijskast. Die zien er echter eerder uit als modellen van
een futuristische omgeving.
En vanaf het trottoir is de expo eigenlijk altijd open. Zo is ze ook een loeiharde
kritiek op de walgelijke architectuur van het mondaine, peperdure Knokke.
Luk Lambrecht, ‘IJskast voor de toekomst’, De Morgen, 10 februari 2005

MET
CKJAN MOT
Toen ik je contacteerde met het verzoek de
gevel van de nieuwe galerieruimte te ontwerpen,
confronteerde ik je met het volgende probleem: in
de nieuwe situatie moest er iets gevonden worden
dat vergelijkbaar was met de gang tussen de
straat en de oude galerie, een bufferzone, opdat
je niet meteen met de deur in huis zou vallen.
Tegelijkertijd wou ik zoveel mogelijk natuurlijk licht
in de galerie. Kan je kort reconstrueren hoe we
tewerk zijn gegaan?
CK Voor zover ik me nog herinner zijn er een paar ideeën
geformuleerd waarbij steeds een zone van ongeveer iets meer dan één
meter afstand werd uitgewerkt, maar in het begin lag dat voornamelijk in
het gebied, of in de ruimte van de galerie zelf. Voor mij was een directe
toegang evenmin wenselijk. In alle geval, het lag voor de hand dat er een
“zone” van enkele seconden diende te worden geschapen. Die zone wou
ik uitwerken samen met een asymmetrische blik, zowel van binnen als
van buiten. Maar het is me nooit te doen is geweest om een esthetische
gevel te maken. De schetsen die ik tijdens onze eerste gesprekken
maakte, toonden één of twee muurtjes in de galerieruimte, en een
inkomdeur die geen directe toegang gaf en waardoor de galeriebezoeker
een soort “bocht” moest maken... Om met architecturale termen te
zeggen: een “approach”, een tussengebied, een “in-between space” ...
Maar zoals je zelf ook al zei, die muurtjes waren langs de ene kant goed
omdat ze de ruimte afsloten, maar hadden het nadeel dat ze vrij veel licht
zouden weggenomen hebben. Dus werd er weer een probleem gecreëerd
door een oplossing te geven ... Dus was het duidelijk: zoveel mogelijk
licht, zoveel mogelijk mogelijkheden en zo weinig mogelijk iets doen...
Vandaar die grote “vitrine” en die verplaatsing van die vitrine naar binnen
toe. Hoewel we eerst ook gesproken hebben over het opofferen van die
anderhalve meter als tentoonstellingsruimte, maar daar kwamen we toch
sowieso al op uit.

Het klopt dat het resultaat van al onze
discussies is dat de gevel een enorme vitrine is
geworden en de galerie een kijkdoos, weliswaar
met die ene ruime meter bufferzone ertussen, maar
toch precies dat wat ik aanvankelijk niet wilde.
Het was simpelweg de meest logische oplossing
als je niet op natuurlijk licht wilt besparen. Ik
was in het begin zeer begaan met de condities
waaronder een bezoeker de galerie bezoekt, ik
wou graag zijn intimiteit garanderen, kijken zonder
gezien te worden, en ik wou dat zijn concentratie
niet te veel gestoord zou worden door dingen
die op straat gebeuren. Ondertussen heb ik me
meer dan verzoend met die open gevel: ik heb
niet het gevoel dat de concentratie erg onder die
gevel te lijden heeft, en het gevoel van intimiteit is
vervangen door een nieuw element van ‘staging’,
iets wat in de tentoonstelling van Tino Sehgal,
maar ook van Dora Garcia, sterk naar boven kwam.
Ik zie de tentoonstellingen nu meer in relatie tot
wat er zich buiten afspeelt en omgekeerd wordt er
ook, en voor het eerst, gereageerd van buitenaf.
Je grandioze idee om in de gevel een horizont te
laten lopen had als voordeel dat ik de helft ervan
op een logische manier met filters kan afdekken
en zo belichting en doorzichtigheid aangepast
konden worden. Maar tot nu toe heeft geen enkele
kunstenaar dat nodig geacht.
CK Nee, da’s juist, ik sta daar ook van versteld. Maar goed, je
bedenkt iets en je levert het af en vanaf dan wordt het “ingenomen” door
de gebruiker, of bezoeker, of toeschouwer. Los daarvan, die horizontale
lijn kwam er dan misschien ook weer om net een scheiding, een
onderbreking te geven. Je ziet een gans beeld van binnen naar buiten en
omgekeerd, en toch is er één lijn die je enigszins belemmert maar waar
je niet door gestoord wordt. Maar boeiender voor mij was het verhaal van
de kleur van het raamwerk aan de binnenkant: wit of grijs! Wit betekende
dat de galerieruimte als één geheel afgesloten werd, grijs leidde ertoe dat
het raam ten opzichte van het buitenbeeld meer verdween. Ik denk dat
ook hierin dus opnieuw verschillende opties mogelijk zijn. En da’s nu het
boeiendste aan die ganse ruimte, inclusief die 1,20 meter afstand en dat
raam: het gaat over “over-leven”, mogelijks telkens anders. Het wordt
een soort herkenningsbeeld, hoe simpel het ook is. Trouwens, wat in de
ruimte, of jouw ruimte, te zien is, is belangrijk, niet dat frame en zeker
niet ik als architect. Daarom ook die betrachting om een afstandelijk
beeld te creëren, iets dat zo lang mogelijk overeind blijft, steeds herinterpreteerbaar.
Ik heb je destijds niet verzocht om de
gevel zo te ontwerpen dat de ruimte meteen als
een galerieruimte herkend kon worden. Maar ik ben
wel benieuwd in hoeverre je zelf ontwerpt vanuit
typologieën. Is dat belangrijk voor je?
Om budgettaire redenen is de gevel
in glas en hout opgetrokken en niet in glas en
metaal. Het resultaat is een gevel die er mogelijk
minder modern uit ziet maar het voordeel is dat
hij in ieder geval veel flexibeler is wat betreft de
kleurtoepassing. In het kader van ‘The gallery
show’ heb ik aan Joe Scanlan gevraagd om een
nieuwe kleur te bedenken, ter vervanging van het
neutrale grijs waarin het nu is geschilderd.
CK In principe wel, maar hier wou ik duidelijk af van de gekende
stereotypische beelden van een galeriegevel zoals het grote glas, de
ondoorzichtbare deur of de garagepoort. Wat me meer interesseerde
was hoe de ruimte via dit verticale, open vlak een interactie kon geven
met de stad, met het stedelijk gebeuren zoals je dat ook hebt met cafés
en bars. Om die reden vond ik het noodzakelijk om een “afstandelijk”,
“neutraal” beeld te geven, iets waar je dus alle kanten mee op kan en dat
geen direct stigma geeft naar een zogenaamde “moderne” oplossing,
maar eerder iets dat er is alsof het er altijd al is geweest. Zo kon voor mij
de ruimte op zich interessant worden, door wat er zich in die ruimte zou
gaan afspelen en doordat iedereen op zijn eigen manier met die ruimte
zou omgaan, zonder dat die gevel enige aandacht zou gaan opeisen. De
verdeling in gelijke stukken is louter van pragmatische aard, een maat die
net voldoende is om ook als deur te functioneren en een horizontale lijn
om een soort van afbakening te geven tegenover tussen stad en interieur
... in feite een soort “spel”, belangeloos, fragiel maar wel betekenisvol.
CK Het probleem met een niet-natuurkleurig aluminiumprofiel is dat
het op voorhand gemoffeld wordt en dat bijgevolg de kleur vastgelegd
is voor lange tijd. Hout heeft inderdaad het voordeel dat er verschillende
opties mogelijk zijn en blijven. Het neutrale grijs heeft meer te maken met
onopzichtigheid om de ruimte meer te laten spreken. Een kleurtoepassing
gaat een eigen autonomie opeisen, het bezit een eigen “laag”, het laat de
dingen op een andere manier werken of functioneren, iets waar ik voor
mezelf ook vanuit een andere invalshoek zou over redeneren. In feite gaat
het hier ook over een verschillende houding om met architectuur of om
met kunst om te gaan. Elke supplementaire inbreng aan de architectuur
moet ook een bijkomende inhoud geven, anders zou er sprake kunnen
zijn van overbodigheid, of zelfs van een zekere gratuitheid ... Tot nu
toe heb ik hier steeds als architect geredeneerd maar voor mij is het
nu duidelijk dat die rol “voorbij” is, in die zin dat het gebouw aan de
gebruiker is overgedragen, anderen hebben het in bezit genomen. Ik heb
geen probleem met een supplementaire laag, als die er enige betekenis
aan toevoegt, iets in vraag stelt, of een eigen verhaal geeft. Op die wijze is
het werk van de architect een soort sokkel, zij het hier een verticale wand,
een dorpel en een afstand van 1,20 meter.

(5.25 x 6.00)
(11.25 x 6.00)
(4.13 x 6.00)
(4.13 x 6.00)
(9.00 x 7.50)
ECRAN
(C) #7
(C) #6
(C) #4
(C) #3
(C) #2
(C) #8
RIDEAU
(C) #9
(C) #5
(C) #10
RIDEAU
(4.50 x 6.00)
(4.50 x 12.00)
CABINE TECHNIQUE
(17.25 x 9.00)
ENTREE DE L'EXPOSITION
H.S.L. 3.00
PORTE
(C) #12
LE FRESNOY, RUE DU FRESNOY 22, FR-57002 TOURCOING
(24.75 x 4.50)
CABINE TECHNIQUE
MARCHES
PORTE
ECRAN
(C) #13
(C) #14
CKLE FRESNOY
IN
PROJECTIONS, LES TRANSPORTS DE L’IMAGE
LUMIERES DU TEMPS / THIERRY KUNTZEL
#7
VENISES
#8
RETOUR
BANC
#9
DESSERTE
1998 Dominique Païni, commissaire
Atom Egoyan, Alain Fleischer, Michael Snow,
Bill Seamen, Anne-Marie Jugnet, Jean-Pierre Bertrand,
Patrick Bokanowski, Jozef Robakowski, Henri Foucault
2006 Raymond Bellour, commissaire
PANORAMA 7
2006 Philippe Dagen, commissaire
#1
UNE LETTRE
#6
TIME SMOKING
#4
NOSTOS 3
#3
NOSTOS 2
#2
NOSTOS 1
BANC BANC
BANC BANC BANC
#10
TOMBEAUX
#5
TU
#11
EDGAR POE
THIERRY KUNTZEL / EXPOSITION
#12
THE WAVES
#13
W
PROJET
PLAN D'AMENAGEMENT RDC: PN / GN 01 01
EXPOSITION “LUMIERES DU TEMPS / THIERRY KUNTZEL”, 2006
VOICES / LA VOIX
2000 Pascale Pronnier, commissaire
Gary Hill, Jochen Gerz, Vito Acconci, Yugi Oshima,
Pierre Huyghe, Judith Barry, Moniek Toebosch,
Janet Cardiff, Georges Bures Miller, Sarkis,
Kristin Oppenheim
FABLES DU LIEU
2001 Georges Didi-Huberman, commissaire
James Turell, Claudio Parmiggiani, Pascal Convert,
Giuseppe Pennone, Hantaï
SANS COMMUNE MESURE
2002 Régis Durand, commissaire
Gary Hill, Robert Filliou, Pierre Giner, William Klein,
Patrick Corrillon, Chris Marker, Valérie Merjen,
Peter Rose
LONDRES/BOMBAY / PATRICK KEILLER
2006 Pascale Pronnier, commissaire
HISTOIRES ANIMEES
2007 Antonio Juan Alvarez, Laurence Dreyfus,
Marta Gili, Neus Miro, commissaires
Carlos Amorales, Lars Arrhenius, Benoit Broisat, Shelly Eshkar
& Paul Kaesar, Kota Ezawa, William Kentridge, Cristina Lucas,
Cecilia Lundqvist, Hans Op de Beeck, Sven Pahlsson,
Arthur De Pins, Miguel Soares, Magnus Wallin, e.a.
PANORAMA 8
2007 Dominique Païni, commissaire

SUITE EXPOSITION
SORTIE DE SECOURS
3
SORTIE DE SECOURS
MARCHES SUPPLEMENTAIRES
AF
TOILES ARENA
LE FRESNOY, RUE DU FRESNOY 22, FR-57002 TOURCOING
0 1 2
5
KH
10
LB
GS
OP
9
12
EV 8
LB
6
11
AG
7 TB
AM
13
BG
14
INSTALLATIONS PANORAMA 7
COMMISSAIRE PHILIPPE DAGEN
NR I I NOM
REZ
1 BE BRUNO ELISABETH
2 KH KURT HENTSCHLEGER
3 CP CYPRIEN DEDEURWAERDER
4 BR BERTRAND RIGAUX
5 EM ERIC MUTEL
6 LB LOIC BONTEMS
7 TB TORSTEN BRUCH
8 EV EMMANUEL VA NTILLARD
9 GS GUILLAUME SEGUR
10 LB LESLIE BLOQUERT
11 OP OLIVIER PERRIQUET
12 AG AURELIE GARON
13 AM ALEJANDRO MONCADA
14 BG BENJAMIN GOULON
15 CH CELINE HUYGHEBAERT
16 TN TAMI NOTSANI
17 CI CATHERINE IKAM
18 JT JULIEN TARRIDE
19 AF ANTONIA FRITCHE
20 HB HAKEEM B
21 ZI ZOE INCH
N1
22 FR FRANCOIS ROUAN
23 AP ALTINA Ï PETROVICH
24 JB JOHAN BERARD
25 EA EMILIE AUSSEL
26 CC CLEA COUDSI
27 PP PAOLO PACHINI
EXT
28 FG FABIEN GIRAUD
2
17
EM
5
BR
4
CI
15
CH
ZI
21
BE
1
CD
3
18
JT
16
TN
19
20
HB
PANORAMA #7 / EXPOSITION
PLAN DEFINITIF
PLAN D'AMENAGEMENT RDC: PN / GN 01 02
EXPOSITION “PANORAMA 7”, 2006 EXPOSITION “LONDRES/BOMBAY / PATRICK KEILLER”, 2006

WC
WC
COURSIVE OUEST GRANDE NEF
COURSIVE OUEST GRANDE NEF
ISSUE DE SECOURS
DD
ISSUE DE SECOURS
CB
CH
MH
LB
KE
ATELIER DE DECOR
ATELIER DE DECOR
CA
BB
MW
AG
YL
AMG
LA CL SJ CHL
HODB
RI
ES
DS
COURSIVE
PETITE NEF
PETITE NEF
COURSIVE
SUD
GRANDE NEF
MS
GRANDE NEF
FM
COURSIVE
NORD
GRANDE NEF
SP
COURSIVE
PETITE NEF
PETITE NEF
COURSIVE
SUD
GRANDE NEF
BG
GRANDE NEF
COURSIVE
NORD
GRANDE NEF
TB
DB
SE/PK
SDS
ADP
WK
SS
BR
SC
DD
ACCEUIL
ACCEUIL
HALL D'ENTREE
ACCES PUBLIC
GRANDE GALERIE
BAR
HALL D'ENTREE
ACCES PUBLIC
GRANDE GALERIE
BAR
ACCES CAFETARIA
0 1 2
5
ACCES CAFETARIA
0 1 2
5
EXPOSITION “HISTOIRES ANIMEES”, 2007 EXPOSITION “PANORAMA 8 / PRESUMES COUPABLES”, 2007

ALTINA Ï PETROVICH
JOHAN BERARD
EMILIE AUSSEL
CINEMA
BANYA SIM
ZDB
[6]
_
foto’s Reiner Lautwein
FLORENT TROCHEL
LESLIE BLOQUERT
DAAN SPRUYT
DELPHINE DE BLIC
OLIVIER PERRIQUET
HELENE IRATCHET
PANORAMA
NOTRE MEILLEUR MONDE
GUILLAUME SEGUR
AURELIE GARON
DMITRI MAKHOMET
BENOIT BOURREAU
JULIEN ROBY
TORSTEN BRUCH
CLEA COUDSI
ANA MARIA GOMES
FRANÇOIS ROUAN
EMMANUEL VANTILLARD
LOIC BONTEMS
ALEJANDRO
MONCADA
BENJAMIN
GOULON
MARIE HENDRIKS
DANIEL BROWNE
SHALIMAR PREUSS
KURT
HENTSCHLEGER
ERIC MUTEL
CATHERINE IKAM
CELINE
HUYGHEBAERT
TEBOHO EDKINS
OLEG TCHERNY
LAURA GOZLAN
ZOE INCH
BERTRAND RIGAUX
MICKAEL KUMMER
PROJECTIONS
NICOLAS GIRAUD
FANNY DOUARCHE
CYPRIEN DEDEURWAERDER
JULIEN TARRIDE
TAMI NOTSANI
PAOLO PACHINI
ALAIN PUEL
SEBASTIEN CAILLAT
FABIEN GIRAUD
N1
BRUNO ELISABETH
HAKEEM B
ANTONIA FRITCHE
ZHENCHEN LIU
MICHELA FRANZOSCO
DAVID BURROWS
REZ
CINEMA
“PLAN METRO”, EXPOSITION “PANORAMA 7”, 2006

- Zoeken Denken Bouwen, tentoonstellingsconcept Stedelijk Museum, Aalst, 2001

- Mutations, tentoonstellingsconcept La Raffinerie, Brussel, 2001

- Besloten Wereld Open Boeken, tentoonstellingsconcept Groot-Seminarie, Brugge, 2002

# VII
D7-16
DOSSIER 7
KANTOORGEBOUW CARACTERE
DOSSIER 13
APPARTEMENTEN
DOSSIER 8
APOTHEEK EN APPARTEMENTEN
DOSSIER 14
WOONCOMPLEX
DOSSIER 9
ESCADA HUIS
DOSSIER 15
WOONCOMPLEX
DOSSIER 10
HERENHUIS
DOSSIER 16
WOONCOMPLEX
DOSSIER 11
KANTOORGEBOUW
DOSSIER 12
PARKEERPLATEAUS
- Zoeken Denken Bouwen, tentoonstellingsconcept Stedelijk Museum, Aalst, 2001