Ergotherapeutische zorg aan ouderen, wat is daar bijzonder aan?

● HET VAK • ERGOTHERAPEUTISCHE ZORG AAN OUDEREN
Tekst: Netta van ’t Leven
Ergotherapeutische zorg
aan ouderen, wat is daar
bijzonder aan?
Netta van ’t Leven wil met onderstaande artikel een bijdrage leveren aan de beschrijving van
ergotherapie aan ouderen vanuit de begrippen kwetsbaarheid, comorbiditeit en mantelzorg. Ze gaat
in op oud worden, mantelzorg en een aantal accenten in het werken met ouderen in de ergotherapie
die daaruit voortvloeien. Het artikel is een bewerking van een lezing tijdens het Jaarcongres
Ergotherapie in november 2010.
De ouderenzorg is in de tweede helft
van de vorige eeuw sterk ontwikkeld.
Geriatrie en verpleeghuiszorg
zijn toen als medisch specialisme ontstaan.
Ergotherapeutische zorg aan ouderen is tot
nu toe gebaseerd op bestaande methodieken
en behandelmethodes voor hulpvragen, veelal
ontwikkeld voor volwassenen, en aangepast
aan ouderen. Er is nog geen definitie of
omschrijving van ergotherapeutische zorg
aan ouderen.
In 2006 waren er 3.108 ergotherapeuten
werkzaam, waarvan een derde in verpleegen
verzorgingshuizen (Nivel, 2006). In ziekenhuizen,
vrijgevestigde praktijken en bij
de gemeenten in het kader van de Wet Maatschappelijke
Ondersteuning maken ouderen
ook een groot deel van de doelgroep uit. Op
basis hiervan is een schatting reëel dat zeker
de helft van de ergotherapeuten met ouderen
werkt. Tot 2040 zal het aantal ouderen nog
toenemen.
In dit artikel wil ik een bijdrage leveren
aan de beschrijving van ergotherapie aan
ouderen vanuit de begrippen kwetsbaarheid,
comorbiditeit en mantelzorg. De organisatie
van de ouderenzorg, beleidsinitiatieven en
nieuwe ontwikkelingen bepalen natuurlijk
de mogelijkheden van ergotherapie, maar
voor dit artikel laat ik deze aspecten buiten
beschouwing. Ik ga in op oud worden, mantelzorg
en een aantal accenten in het werken
met ouderen in de ergotherapie die daaruit
voortvloeien. Dit is een bewerking van een
lezing tijdens het Jaarcongres Ergotherapie in
november 2010.
Oud worden
Oud worden gebeurt vanzelf met de jaren,
maar leeftijd is niet de enige reden voor veroudering.
Sociaaleconomische omstandigheden
en leefstijl dragen ook bij aan het proces
van veroudering. Een deel van de grote variatie
in het functioneren van ouderen in relatie
tot de leeftijd is hieruit wellicht verklaarbaar
(Deeg e.a., 2000). De één is al oud bij 75,
de ander nog erg vitaal! Het is de wens van
iedereen om gezond oud te worden maar dat
is juist met elkaar in tegenspraak. Alle ouderen
ervaren vroeger of later beperkingen. De
veel voorkomende ouderdomsklachten worden
geriatric giants genoemd (zie kader). Van
de 70-jarigen heeft circa de helft in lichte
mate met deze giants te maken en rond het
tachtigste levensjaar heeft de helft er in
meerdere mate last van.
Als een oudere meerdere van deze klachten
heeft spreekt men van kwetsbaarheid. Kwets-
2 Ergotherapie | 2 | april 2011

● HET VAK • ERGOTHERAPEUTISCHE ZORG AAN OUDEREN
Geriatric giants:
● doofheid;
● slechtziendheid;
● cognitieve stoornissen;
● mobiliteitsstoornissen;
● verminderde activiteit;
● depressie/ angst;
● eenzaamheid;
● incontinentie;
● ondervoeding.
Geriatic giants volgens Isaacs, 1992; SCP,
2011.
Levenstevredenheid naar leeftijd in 8 EU-landen samen. N=166.500
4.0
3.5
3.0
2.5
2.0
1.5
1.0
18 23 28 33 43 48 53 58 63 68 73 78 83 88 93
Figuur 2. Levenstevredenheid naar leeftijd in acht EU-landen samen (n=166.500)
baarheid is geen vastomlijnd begrip. Er is een
continuüm van vitaliteit via kwetsbaarheid
naar hulpbehoevendheid (zie figuur 1).
zullen dat er naar verwachting in 2050
412.000 zijn. Mensen met dementie wonen na
de diagnose eerst nog een periode in de eigen
woonomgeving met mantelzorg, thuiszorg en
Kwetsbaarheid kan zich uiten op lichamelijk,
psychisch en sociaal vlak, zie de geriatric
giants. Kwetsbaarheid is een voorspeller van
mogelijk functieverlies, ziekte, vergroten van
zorgbehoefte, mogelijke opname en sterfte
(Deeg en Puts, 2008). Het is belangrijk kwetsbaarheid
te onderkennen, omdat goede interventies
de vitaliteit kunnen verbeteren of
zorgbehoefte kunnen uitstellen.
Aan het einde van het continuüm hebben
ouderen vaak meerdere aandoeningen en is
er sprake van multipathologie of comorbiditeit.
Een geriatrische patiënt kan men definiëren
als “iemand met een complex ziektebeeld,
als gevolg van stoornissen op lichamelijk,
eerstelijnszorg. Daarna volgt vaak opname in
een verpleeghuis.
Ouderdom wordt gevreesd, ook wel gerontofobie
genoemd. Maar er is ook een andere
kant. Het blijkt allesbehalve waar te zijn dat
een langer leven een slechter leven is
(Schuurmans, 2004; Veenhoven, 2006). Juist
op de oude dag, zo leert het onderzoek van
Veenhoven, is de levenstevredenheid hoog.
Op de vraag “Alles bij elkaar genomen, hoe
tevreden bent u met het leven dat u leidt?”,
blijken ouderen en hoog bejaarden net zo
tevreden met hun leven als jonge mensen (zie
figuur 2). Het is dus de vraag of de ouderdom
wel gevreesd moet worden.
geestelijk en/of sociaal gebied, waardoor
het zelfstandig functioneren en de kwaliteit Ouderen en mantelzorgers
van leven negatief worden beïnvloed” Veel ouderen hebben vroeg of laat mantelzorg
(Lagaay, 2008, p.138).
Naast deze ouderdomsgebreken, is er één
echte ouderdomsziekte: dementie. Hoe ouder
men wordt, des te groter de kans op de ziekte
van Alzheimer. Door de dubbele vergrijzing
– er komen meer ouderen en ze worden
ouder – neemt het aantal ouderen met
dementie toe. Volgens Alzheimer Nederland
nodig voor ondersteuning in hun dage-
lijks functioneren en voor emotionele steun.
In 2008 waren er 3,5 miljoen mensen die
mantelzorg verleenden, waarvan een groot
deel aan ouderen. Een deel van die mantelzorgers,
ongeveer een van de acht, voelt zich
zwaar- of overbelast (SCP, 2010). Overbelast
wil dan zeggen dat men te veel druk ervaart,
Figuur 1. Stappenmodel van toenemende kwetsbaarheid (SCP, 2011)
Stappenplan van toenemende kwetsbaarheid
Gezond kwetsbaar hulpbehoevend hulpvrager zorggebruiker
niet kwetsbaar < schaal > zeer kwetsbaar
de eigen zelfstandigheid in de knel raakt en
men (meer) gezondheidsproblemen ervaart.
Het begeleiden van mantelzorgers is noodzakelijk
omdat de zorg vaak nadelige gevolgen
met zich meebrengt. Voor die mantelzorgers
die zelf gezondheidsklachten hebben, denk
aan depressie, is voorlichting alleen onvoldoende
(Pot, 2009).
Daarbij zijn veel van de mantelzorgers zelf
ook op leeftijd en zij bevinden zich ook op de
lijn ‘vitaal – kwetsbaar – ziek’. Het Sociaal
Cultureel Planbureau geeft in haar rapport
(2010) een aantal oorzaken voor overbelasting
van mantelzorgers:
● Men is bang de regie te verliezen aan professionele
zorg;
● Men heeft te weinig kennis over het hulpaanbod;
● Het verpleeghuis heeft een negatief imago;
● De zorg is vaak niet goed afgestemd op de
vraag.
Burn-out ligt voor mantelzorgers op de loer,
of wordt soms niet eens herkend.
In een kwalitatieve studie gaven mantelzorgers
van mensen met dementie hun
behoeften ten aanzien van professionele zorg
aan (Leven & De lange, 2008). Daarin waren
drie thema’s te onderscheiden:
Ergotherapie | 2 | april 2011 3

● HET VAK • ERGOTHERAPEUTISCHE ZORG AAN OUDEREN
Behandelend ergotherapeuten zien de oudere niet in hun ‘goede doen’.
Informatie over vroeger geeft een completer beeld van de oudere
1. Proactieve zorg door professionals
Mantelzorgers vragen niet snel om hulp,
deels omdat men het vanzelfsprekend
vindt de zorg te geven “Ja, we hebben het
goed gehad, niets te mopperen. Ieder krijgt
zijn portie”, en deels omdat professionele
hulp inroepen voor hen voelt als ‘tekort
schieten in de zorg’, en deels omdat men er
niet aan toe komt. “Het beheerst je leven en
ja, soms heel erg, want je wordt onmachtig
in bepaalde dingen, je wil er wel wat mee,
maar je kunt er niks mee.”
2. Deskundige en persoonsgerichte zorg
Mantelzorgers verwachten zorg die specifiek
is gericht op de symptomen van het
ziektebeeld van de naaste, maar daarbij
ook dat die aansluit bij de persoonlijke
voorkeuren van de mantelzorger en de
naaste. Standaard oplossingen voldoen
niet “Ze zeggen dat ik briefjes neer moet
leggen… nou, die pakt ze steeds weer weg.”
3. Saamhorigheid ervaren
Dit geldt specifiek voor mantelzorgers van
ouderen met dementie. Het gebrek aan
wederkerigheid is een grote emotionele
belasting voor mantelzorgers. “Hij vraagt
nooit ergens naar. En dan zit hij daar. Hij
doet zijn mond niet open. Dat is iets waar ik
heel slecht tegen kan.” Samen iets doen
helpt hen nog wel gezamenlijkheid te ervaren:
“Groente schoonmaken, dat vindt ze
gezellig. Dan praat je wat, en nou, dan ben
je ergens samen mee bezig.” Vaak lukken
bezigheden niet meer, begeleiding hierbij
kan helpen.
Het SCP-rapport (2010) constateert dat hoogwaardige
zorg nodig is voor de begeleiding
van cliënten en mantelzorg, geen standaard
aanbod, maar toegesneden op de situatie van
de mantelzorger en de oudere.
Ergotherapeutische zorg aan ouderen
In de dagelijkse praktijk vormt een beperking
meestal de concrete aanleiding voor een verwijzing
naar ergotherapie. Het begrip ‘kwetsbaarheid’
zal niet vaak letterlijk zo worden
genoemd, maar anamnese en probleeminventarisatie
kunnen een verband met kwetsbaarheid
aangeven. Het is belangrijk om alert
te zijn op symptomen van kwetsbaarheid
(giants). Het adviseren van hulpmiddelen op
maat voor zelfstandigheid is hierin belangrijk.
Het gaat echter naast veiligheid of een
douchezitje ook om bezigheden en dagbesteding.
Dagelijks fysiek bewegen, gezonde voeding,
cognitieve functies onderhouden,
genieten van kleine dingen en sociale contacten
zijn belangrijke ingrediënten in de kunst
van het ‘goed ouder worden’. Ergotherapeuten
kunnen hun interventies hierop aanpassen
en zo nodig verwijzen naar mogelijkheden
in de omgeving van de cliënt. Hierbij valt
te denken aan programma’s die zelfmanagement
bevorderen, stimuleren tot lichaamsbeweging
en activiteit en het aangaan van sociale
contacten (Steverink, 2006; Daniëls,
2008).
Als de hulpbehoefte toeneemt door multipathologie
en verergering van de ouderdomsklachten,
kunnen strategieën om herstel
te bevorderen door training of interne
compensatie beperkter worden ingezet. Dan
is er extra aandacht nodig voor psychosociale
interventies om een hoger welbevinden te
bereiken.
Effectieve psychosociale interventies hebben
de volgende kenmerken (Vernooij-Dassen,
2008; Robinson e.a., 2010):
● het is een gecombineerde interventie,
gericht op zowel de oudere als de mantelzorger;
● de interventie is intensief;
● de interventie biedt maatwerk, afgestemd
op de situatie van de oudere en de mantelzorger;
● de interventie biedt de gelegenheid tot het
maken van keuzes.
Om het maatwerk te kunnen leveren is veel
informatie nodig van de oudere en de mantelzorger,
en aandacht voor de levensloop. Het
levensverhaal biedt mogelijkheden om de
betekenis te vinden van activiteiten, gewoonten
en rollen (Mies, 2008). Een narratieve
benadering biedt ruimte aan de individuele
ervaringen van de oudere. Ouderen hebben
vaak afscheid genomen van enkele hobby’s
en bezigheden, soms noodgedwongen, soms
is de motivatie ervoor veranderd. Aanwijzingen
voor ‘betekenisvol handelen’ zijn dan
juist uit het verleden te halen, niet direct uit
de huidige dagelijkse bezigheden. Op het
moment dat ouderen in de zorg terechtkomen,
zijn zij ziek en beperkt in hun functioneren.
Behandelend ergotherapeuten zien de
oudere niet in hun ‘goede doen’ maar in hun
’kwade dagen’. Informatie over vroeger geeft
dan een completer beeld van de oudere.
Mantelzorgers moeten actief betrokken
worden bij de oudere cliënt. Dat gebeurt al,
maar vaak worden zij alleen op de rol van
belangenbehartiger en verzorgende aangesproken.
Ze zijn ook partner, dochter, vriend,
hulpvrager of medecliënt (Uden, 2008). Professionele
ondersteuning is noodzakelijk
voor de mantelzorger om het vol te houden,
en voor de cliënt om in de eigen woonsituatie
te kunnen blijven. Proactief doorvragen
naar de situatie van de mantelzorger biedt de
mantelzorger ruimte om zijn of haar kant van
de situatie kenbaar te maken, hoe is het met
zijn of haar gezondheid, bezigheden en
behoeften? Positieve bevestiging van de zorg
die zij geven, is belangrijk. Ergotherapeuten
4 Ergotherapie | 2 | april 2011

● HET VAK • ERGOTHERAPEUTISCHE ZORG AAN OUDEREN
kunnen alert zijn op de behoefte aan saamhorigheid
en mogelijke alternatieven voor
bezigheden voorleggen.
Conclusie
De genoemde accenten in de zorg voor ouderen
leiden tot een aantal uitdagingen voor de
huidige ergotherapeutische zorg:
● Aandacht voor kwetsbaarheid en preventie;
● Een narratieve benadering toepassen;
● Aandacht voor bezigheden, die nog mogelijk
zijn;
● De positie van de mantelzorger als apart
onderdeel in de hulpvraag betrekken. ●
Netta van ’t Leven is docent aan de opleiding Ergotherapie
en onderzoeker Kenniscentrum Zorginnovaties,
Instituut voor Gezondheidszorg, Hogeschool
Rotterdam.
- Isaacs, B., (1992) The giants of geriatrics: the
challenge of geriatric medicine. Oxford: Oxford University
Press, 1-8.
- Lagaay, G., 2008. De geriatrische patiënt: een
kwetsbare oudere. In: Herwaarden, H.van, Leven,
N.van ’t, 2008. Paramedische zorgverlening aan
ouderen. Den Haag: Lemma, p.137-145.
- Leven, N.van ’t, Lange, Jacomine de, 2008. Quality
time- in ondersteuning van mantelzorgers van
thuiswonende ouderen met dementie: een kwalitatief
onderzoek. Wetenschappelijk Tijdschrift voor
Ergotherapie 1, 2008, p.8-13.
- Mies, L. 2008. benaderingswijzen in de ouderenzorg.
In: Herwaarden, H.van, Leven, N.van ’t, 2008.
Paramedische zorgverlening aan ouderen. Den
Haag: Lemma, p.175-188.
- Pot, AM, 2009. Mantelzorger. In: Jonker, C., Slaets,
J.P.J., verhey, F.R.J. 2009. handbeok dementie, Laatste
inzichten in diagnostiek en behandeling. Houten,
Bohn, Stafleu van Loghum, p. 155-160.
- Raad van de Volksgezondheid en Zorg, 2006.
Gezond leven
- Robinson, L., Iliffe, S., brayne, C., Goodman, C.,
Raitz, G., Manthorpe, J., Ashley, P., Moniz-Cook, E.,
2010, Primary care and dementia: 2. Long-term
care at home: psychosocial interventions, information
provision, carer support and case management.
International Journal of Geriatric Psychiatry,
25: 657-664.
- Schuurmans, H., 2004. Promoting well-being in
frail elderly people. Theory and intervention. Proefschrift.
Groningen: Rijksuniversiteit Groningen.
- Sociaal Cultureel Planbureau, 2010. Iemand moet
het doen, Ervaringen van verzorgers van partners.
Judith van Male, Marion Duimel, Alice de Boer, Den
Haag.
- Sociaal Cultureel Planbureau, 2011. Kwetsbare
Ouderen, Cretien van Campen, Den Haag.
- Steverink, N., 2006. Resultaten van drie interventie-studies
over het bevorderen van zelfmanagement-vaardigheden
en wel;bevinden van ouderen.
Tijdschrift voor geriatrie en gerontologie, 37: 17-
18.
- Uden, M.van, 2008. Oog voor de mantelzorger: hij
lijdt eraan en zij heeft het. In: Herwaarden, H.van,
Leven, N.van ’t, 2008. Paramedische zorgverlening
aan ouderen. Den Haag: Lemma, p.209-221.
- Veenhoven, R., 2006. Geluk op leeftijd. GERON,
Tijdschrift over ouder worden en maatschappij.
2006, vol. 8, p 58-61.
- Vernooij-Dassen, M., 2008. ‘Het is zaliger te geven
dan te ontvangen’, Inaugurele rede leerstoel
psychosociale aspecten van zorg voor kwetsbare
ouderen, Nijmegen: UMC St Radboud.
Literatuur
- Alzheimer Nederland, 2010, www.alzheimernederland.nl
- Daniëls, R. Overbeek, R.van, 2008. Zelfmanagement
bij ouderen. In: Herwaarden, H.van, Leven,
N.van ’t, 2008. Paramedische zorgverlening aan
ouderen. Den Haag: Lemma, p.197-207.
- Deeg, D.J.H., Bosscher, R.J., Broese van Groenou,
M.I., Horn, L.M., Jonker, C., 2000. Ouder worden in
Nederland. Tien jaar Longitudinal Aging Study
Amsterdam (LASA). Amsterdam: Thela-Thesis.
- Deeg, D.J.H., Puts, M.T.E., 2008. Kwetsbaarheid bij
ouderen: predictoren en gevolgen. Verpleegkunde
2008, 23: p. 12-23.
Ergotherapie | 2 | april 2011 5