(On)toegankelijkheid van de jeugdhulp - Steunpunt Jeugd

de slimste jeugdwerker
(ON)TOEGANKELIJK-
HEID VAN DE
JEUGDHULP
ANALYSE VAN EEN
COMPLEX CONCEPT
Rudi Roose, Vakgroep Sociale Agogiek, UGent
13 I KRAX

In de discussies over jeugdhulpverlening
is de toegankelijkheid
van de jeugdzorg
één van de centrale thema’s.
Het onderwerp is ook voor
jeugd(welzijns)werkers belangrijk!
Zij ervaren mogelijk
dat de jongeren waarmee ze
omgaan niet genoeg aansluiting
vinden bij de zorg, op het
moment dat ze die nodig
hebben. Toegankelijkheid is
dan ook een essentieel werkingsprincipe
in de integrale
jeugdhulpverlening.
Het draaiboek ‘Brede
instap op basis van een
cliëntperspectief’
Om die toegankelijkheid mogelijk te
maken en te verhogen, werden binnen
de integrale jeugdhulp diverse beleidsinstrumenten
ontwikkeld, waaronder
de modulering, het onderscheid tussen
de rechtstreeks en de niet rechtstreeks
toegankelijke jeugdhulp en de netwerkvorming
in de rechtstreeks toegankelijke
jeugdhulp. Sinds 2007 werd
de opdracht rond toegang steeds concreter
ingevuld. Drie sectoren kregen
een vooraanstaande rol toebedeeld in
het vervullen van deze opdracht: Kind
& Gezin, de Centra voor Leerlingenbegeleiding
en de Centra voor Algemeen
Welzijnswerk. Er is tevens een lijst
opgesteld met typemodules om dit
concreet in te vullen.
Elk netwerk in Vlaanderen maakte een
stand van zaken op met betrekking tot
de toegang. Grote aandacht ging uit
naar de instapprocedure en zijn verschillende
stappen: de toegangsdeur,
het onthaal, de vraagverheldering, de
aanbodsverheldering, het formuleren
van een hulpverleningsvoorstel en de
dispatching. Deze stappen werden
opgenomen in een draaiboek, en
werden aangevuld met de acties die
hulpverleners, organisaties en netwerken
in elke fase kunnen ondernemen.
Het draaiboek ‘Brede instap op basis
van een cliëntperspectief’ werd eind
2007 afgeleverd. De idee voor de ontwikkeling
ervan ontstond ongeveer een
jaar eerder, toen de algemene ‘Richtlijn
toegang’ werd opgesteld. In die
richtlijn wordt onder andere verwezen
naar kwaliteitseisen met betrekking tot
toegankelijkheid, maar de eisen zijn
erg algemeen. Het draaiboek maakte
die kwaliteitseisen heel concreet en ze
werden gekaderd in de concrete werking
van de voorzieningen die een rol
spelen in de rechtstreekse toegang.
Bovendien heeft men geprobeerd om
die kwaliteitseisen te benaderen vanuit
het perspectief van de cliënt.
Het instrument is ontwikkeld door
stafmedewerkers integrale jeugdhulpverlening,
in samenwerking met de
administraties van de sectoren en in
contact met de hulpverleners uit de
netwerken. De Vakgroep Sociale Agogiek
van de Universiteit Gent kreeg de
opdracht om dit draaiboek te evalueren
en te valideren. We stootten daarbij
onder andere op de complexiteit van
het concept toegankelijkheid. Ons
onderzoek (zie kader) lichten we hier
kort toe.
Toegankelijkheid ≠ toegang
In de discussie voor een betere toegankelijkheid
van de jeugdzorg of het
jeugdwerk wordt vaak gepleit voor een
betere toegang. Hoe sneller, makkelijker…
iemand van het aanbod gebruik
kan maken, hoe beter en hoe toegankelijker
de zorg zou zijn. Toegankelijkheid
is echter niet hetzelfde als toegang.
Het is niet omdat iemand ‘binnen
geraakt’ in een organisatie dat dit per
definitie positief is. Ook de betekenis
van het aanbod zelf moet bekeken
worden. Zo weten we dat het zelfs
negatief kan zijn dat mensen gebruik
maken van een bepaald aanbod. De
interventie kan hen beletten om eigen
draagkracht te ontwikkelen om met de
situatie om te gaan. Of door het insluiten
in de hulpverlening dreigt het probleem
verengd te worden tot een hulpverleningsprobleem.
De toegankelijkheid
zou dus ook ‘te groot’ kunnen zijn
in een aantal gevallen.
Toegankelijkheid is een
complex begrip
Toegankelijkheid is ook niet zomaar te
organiseren: een aanbod is niet de
facto toegankelijk of ontoegankelijk.
Problemen van (on)toegankelijkheid
situeren zich op meerdere niveaus:
• het individuele niveau (hulp krijgen
en vragen kan bijvoorbeeld sterk
beïnvloed worden door de socioeconomische
status van de hulpvrager)
• het niveau van de interactie tussen
hulpverleners en cliënten (zo kan het
ideaal van de bewust kiezende
cliënt in een vraaggestuurde hulpverlening
niet afgestemd zijn op de
KRAX I 14
Wat vanuit het perspectief
van de zorgorganisatie
een heel
logische procedure
lijkt, is dat niet per
definitie in de ogen
van een hulpvrager
of cliënt.

concrete context en verwachtingen
van cliënten)
• factoren van zorgorganisatie (bijvoorbeeld
de lacunes tussen zorgorganisaties
of een te strakke afstemming
van de zorg zodat de cliënt
niet meer kan ontsnappen).
We stellen echter een grote diversiteit
vast in de wijze waarop kinderen en
jongeren, en andere gebruikers, alle
aspecten van de hulpverlening beleven
en waarderen, en dus ook in de verwachtingen
die ze hebben ten aanzien
van hulpverlening. Er bestaat geen
uniforme groep die er dezelfde beleving
en waardering op na houdt. Wat
voor de ene persoon een toegankelijk
en zinvol aanbod is, is dat niet persé
voor de andere. Sommige mensen
verkiezen bijvoorbeeld een dialogische
aanpak, andere een meer directieve.
Voor de ene persoon is de bekendmaking
van het aanbod via brochures en
websites heel effectief; anderen
worden via die kanalen nooit bereikt.
En goedbedoelde initiatieven kunnen
zelfs een contraproductief effect
hebben. Ons onderzoek wees uit dat
toegankelijkheid niet vast te leggen is
in procedures. Toegankelijkheid moet
steeds opnieuw uitgedacht worden.
Een beperkte benadering
Een belangrijk effect van de doorgedreven
aandacht voor toegankelijkheid
in het kader van de integrale jeugdhulp
is dat instap, onthaal en toegang van
de hulpverlening meer in de kijker
staan. Toch zijn er een aantal risico’s
verbonden aan de opbouw van het
werken aan toegankelijkheid in de
integrale jeugdhulp. We stellen vast
dat het probleem van de toegankelijkheid
afgebakend en versmald wordt.
Een eerste versmalling situeert zich in
de nadruk op toegang. In de integrale
jeugdhulp lijkt toegankelijkheid vooral
opgevat te worden als een kwestie van
rechtvaardige toegang. De aandacht
lijkt minder te gaan naar de vraag of
toegang tot de hulpverlening per definitie
ook bijdraagt tot meer welzijn. Er
worden ook voornamelijk initiatieven
op het niveau van zorgorganisatie genomen.
In die organisatie wordt telkens
meer gespecificeerd welk deel
van de integrale jeugdhulp aangesproken
wordt op toegankelijkheid en toegang.
Het is vooral een opdracht voor
de rechtstreeks toegankelijke jeugdhulpverlening,
meer bepaald voor de
drie sectoren met een sleutelrol in die
rechtstreekse toegang. Nog meer
specifiek worden enkele modules van
die sectoren op onthaal en vraagverheldering
ingezet. Ook de ‘Richtlijn
toegang’ en het draaiboek zelf zijn
expliciet gericht op de instapprocedure
in de integrale jeugdhulp. Dit is een
versmalling, omdat er een verschuiving
is van toegankelijkheid van de
integrale jeugdhulpverlening naar
toegang en instap. Als we uitgaan van
een gezamenlijke verantwoordelijkheid
ten opzichte van cliënten, vragen we
ons af welk effect de modulering en
het naar voor schuiven van sectoren in
de instapprocedure in een netwerkstructuur
teweeg brengen. Bestaat het
gevaar niet dat organisaties die niet
specifiek aangesproken worden op toegankelijkheid
de verantwoordelijkheid
om hierover na te denken van zich af
gaan schuiven? Een laatste versmalling
is het cliëntbeeld dat opgeroepen
wordt door de manier waarop toegankelijkheid
vorm krijgt. De integrale
jeugdhulp gaat uit van een rationeel
doorstromingmodel: de idee is dat
mensen de paden (moeten) volgen die
de hulpverlening voor hen uitzet. We
weten echter dat mensen deze hulpverleningsrationaliteit
vaak niet
(kunnen) volgen en dat hulpverlening
veel meer onvoorspelbaar verloopt en
moet kunnen verlopen. Wat vanuit het
perspectief van de zorgorganisatie een
heel logische procedure lijkt, is dat niet
per definitie in de ogen van een hulpvrager
of cliënt.
Praktijken van
toegankelijkheid
Het is dus belangrijk om toegankelijkheid
niet te verengen tot een kwestie
van ‘toegang’ en van ‘organisatie’,
waarbij men met checklists gaat evalueren
of men voldoende toegankelijk
is of waarin het bereiken van meer
mensen per definitie als een betere
toegankelijkheid wordt gezien. In het
denken over de toegankelijkheid
moeten de ‘praktijken van toegankelijkheid’
een centrale plaats krijgen.
Toegankelijkheid moet telkens opnieuw
in praktijken gerealiseerd
worden én we moeten elke keer opnieuw
de vraag stellen of hetgeen we
doen wel effectief de toegankelijkheid
verhoogt, voor wie en op welke wijze.
Toegankelijkheid is nooit af. Werken
aan toegankelijkheid houdt bijvoorbeeld
de inschatting en verantwoording
van keuzen in om een toegankelijk
aanbod te realiseren, maar het houdt
tevens in dat er aandacht is voor de
inschatting van mogelijke gevolgen van
die keuzes. Het betekent ook dat we
verantwoordelijkheid nemen voor mogelijke
onvoorziene en/of ongewenste
gevolgen van het streven naar toegankelijkheid.
Uiteindelijk roept werken
aan toegankelijkheid voortdurend de
vraag op of er een bijdrage geleverd
werd aan een betere toegankelijkheid.
En dat leidt dan weer tot de vraag op
basis van welke argumenten hulpverleners
en jeugdwerkers, organisaties
en een netwerk verantwoorden dat ze
een bijdrage geleverd hebben tot een
betere toegankelijkheid. ×
Vorig jaar verscheen bij Uitgeverij
Politeia het Handboek
Integrale Jeugdhulp (redactie:
Katrien De Koster, Luc De
Man, Karel De Vos, Denoix
Kerger en Rudi Roose), een
losbladige publicatie die een
forum wil bieden voor discussie
over de ontwikkeling van
de integrale jeugdhulp en van
andere betrokken domeinen,
zoals het jeugd(welzijns)werk.
In één van de rubrieken wordt
aandacht geschonken aan
onderzoek met betrekking tot
jeugdhulp en jeugdwelzijnswerk.
Dit artikel is een bewerkt
uittreksel uit het artikel
‘Toegankelijkheid in de integrale
jeugdhulp: never-ending
stories’ van An Piessens, Leen
Lauwers en Rudi Roose.
De redactie van het Handboek
nodigt jeugd(welzijns)werkers
uit om te participeren aan het
debat.
15 I KRAX