Hardwerken 10

HARD
WERKEN
The New Director Of The Rotterdam Art Foundation Is The
Former Director Of A Laboratory Of Space Research
COLOPHON
Medewerkers:
Shelagh Alexander (Impulse-magazine)
Noorman; Spacemanagement & Kunststichting; pagina 4
de n ieu w ste R .K .S . direkteur g eïn terv iew d
Casper van den Berg
Jacobus Bos
Peter Bulthuis
Jules Deelder
Ben van Duin
Victor Grashof
Helen van Hogerhuis
Ins & Outs Bookstore
Susan Janssen
OMA (Rem Koolhaas, Kees Christiaanse)
Willem Oorebeek
Kees de Gruiter
& Ben van Duin
The Mag That D idn’t Turn Up
Metropool & de gure wind in Rotterdam; pagina 8
E en B lad D at N iet K w am
Helen van Hogerhuis & Hans Sleutelaar
Pore-Know-Graphics
Patrick Roques (Vacation-magazine)
Hans Sleutelaar
Ineke Smits
Wet Mag. /Hard Werken L.A. desk: L fuckin’ A. pagina 12
Bill Womack .& Henk Remt Elenga
Pieter Vandermeer
Sander Wissing
B ukowsky’s Women
Bill Womack (WET-magazine)
Redaktie:
Kees de Gruiter
Gerard Hadders
Vrouwen van Charles Bukowsky; pagina 16
Vertaling: Susan Janssen
Rien Vroegindeweij
Redaktie-sekretariaat:
Joke Davids
Vormgeving:
Henk Remt Elenga (L.A. desk)
Gerard Hadders
Tom van den Haspel
Bulthuis Translates Poetry Anyhow
Bulthuis vertaalt toch poezie: W. H. A ud en ’s Memorial for the city; pagina 2 2
Peter Bulthuis
Helen Howard
Willem Kars
Janwillem de Kok
Rick Vermeulen
Adverteerders:
Art Unlimited (affiches)
Art Wave (kunst)
Bert Bakker (uitgeven)
Bébert (mooie boeken)
Schwitters Translated
P o lip h ilo ’s Hypnerotomachia; pagina 36
De Kaas is de neef van de Jam; pagina 2 6
Poezie van K u rt S chw itters & C asper van den B erg
Vertaling: Hans Sleutelaar
Bezige Bij (uitgeven)
Boekenbeurs(boeken)
Delta (galerie)
Downtown (magazine)
Willem Oorebeek
The Residents: The theory of Obscurity;
pagina
van Gennep R’dam (boeken)
Patrick R o q u e s / V a c a t i o n Magazine & Pore Know Graphi
van Gennep Grimburgwal (boeken)
Goudsbloem (drinken)
Groeneveld (brillen)
Hoi (zetten)
Hard Werken (tijdschrift)
Ins & Outs Book Store (boeken)
O. M.A. = Office of Metropolitan Architecture; pagina 42
E en voorstel
Rem Koolhaas & Stefano de Martino & Kees Christiaanse & Sander Wissing
Krokus (kleding)
Louise’s Dance Factory (dansen)
Oogappelboetiek (brillen)
Overheid (literair drinken)
Platenmanneke (platen)
Pui (drinken)
Stoep (drinken)
Tuchovsky Continues His Ordeal
Dichters & Openers, Het Feuilleton deel VII; pagina 48
'Victor Grashof
Joop Stoop (lijsten)
’t Venster (galerie)
Verfbar (artiestenbenodigdheden)
Vrije Volk (nieuws)
Zaza (knippen)
Abonnementen en
correspondentie:
Dog Story & Shadowplay by Shelagh Alexander; pagina 5 0
P ictures from T o ro n to
Shelagh Alexander/Impulse Magazine
Hard Werken
postbus 25058
3001 HB Rotterdam
giro 4091334
4 nummers ƒ 25,—
Oplage: 10.000
Poetry with Scissors
Cendrars: Dichten met een schaar; pagina 56
Jacobus Bos
Dutch Writer Saved By German Police
Laurie Anderson, september 1981
omslag fotografie: Hard W e r k e n / P i e t e r Vandermeer
Schone Welt: Deelder gered door de KriPo; pagina 6 0
Jules Deelder
HARD
WERKEN

corps 18
0 ^ r . H o i
U u n it a l k m u m y m
_idtentypt dainof) dct m rn n t bekijkt, qenkiki U uoo'i aw oide/i.
k d
Fotografische Zetterij. Hoi Studio bv
postbus 2449,3000 CK rotterdam
witte de withstraat 92, tel. 010-140323
telecopier 010-14 04 93

^ v '4
^ V i ï
fc- * '4 > V ^ V
t ' m * *
/ ü k>s . *
> - v > V l V
~ . A v ^ ' / ii
< v: . .. V -ê
Ik stop deze kaart m et een gï
in een envelop en stuur die zonder postzege
3000 VB Rotterdam (alleen voor Nederland)
Ik doe deze kaart op de bus en verw acht een acceptgirokaart (alleen
voor Nederland)
Put this card in an envelope and enclose a bank cheque or postal order
in hard Dutch currency, (put stamps on th e envelope in your o w n currency)
and send to Hard W erken, Postbus 25058, 3001 HB Rotterdam , Nederland.
abonnem en t/su b scrip tio n □
4 num m ers voor 30,—gulden
VOOR NEDERLAND GEEN POSTZEGEL. NODIG
4 issues fo r HFL 52,50 (foreign)
A lle voorgaande num m ers (behalve 3, 6 en 9) 35,— gulden
A ll back issues (excep t 3, 6 and 9) HFL 60,—
laats / city
REEDS VERSCHENEN 7,50/BACK ISSUES 12,00
H ARD WERKEN T-shirts (2 5 .- gulden/HFL 30 - fo reign)
Z w art/B lack
W it/W h ite
M aat/S ize S M L XL
H ARD WERKEN RECORDS
10 O IX h e Presidents (u itverko ch t/so ld out)
1002 Ich w ill ein Junge sein/V ienna
M o rtal is/D eocide
45 R PM /7 inch 6 ,- gulden/H FL 1 0 ,- fo reig n
1003 M u z ie k van H enk van der M eulen voor
„E ven " (van D ansproduktie) op cassette
10,— gulden
On cassette H enk van der M eulen's
„E ven" (D ansproduktie) HFL 16,—fo reig n
postkode / Zip
State / Country
BON/REPLY
WtKKtN
' ü
Antwoordnummer 5034

De Rotterdamse Kunststichting
staat aan de rand van de ondergang.
Een stuurloze, gedesillusioneerde
klub waarin ieder voor zich probeert het
hoofd boven water te houden. Overgeleverd
aan de willekeur van bezuinigingsoperaties.
Voor de stervensbegeleiding
werd zelfs een organisatiebureau ingeschakeld.
Het duidelijkste bewijs van een
ontbrekend management, maar vooral
van het ontbreken van de kreativiteit om
op een nieuwe situatie in te spelen.
De kuhststichting die ooit door politici
met zelfkennis in het leven is geroepen
om afstand te scheppen tussen de politiek
en de kunst, is overgeleverd aan de
politici van nu, die het wat dat betreft aan
zelfkennis lijkt te ontbreken.
Daar kon maar één ding uit voortkomen:
de roep om de sterke man.
Die komt. De gemeente en de Kunststichting
hebben zich Paul Noorman
op de hals gehaald die van plan is
beiden stevig aan te pakken. Hebben ze
dat gedaan uit masochisme? Of heeft
dezelfde zelfkennis zich van hen meester
gemaakt die lang geleden de politici
bewoog iets in het leven te roepen om de
eigen bemoeizucht in te dammen?
Hard Werken heeft in het verleden
veel aandacht besteed aan de rol van
de Rotterdamse Kunststichting en de
relatie met het gemeentebestuur.
En de komst van een nieuwe direkteur
was een goede aanleiding om die traditie
voort te zetten.
We stuurden Paul Noorman,
direkteur van het Laboratorium
/oor Ruimteonderzoek in
Utrecht wat exemplaren van ons blad en
reisden af met een cassetterecorder
(Kees de Gruiter) en een
fototoestel (Ben van D u y n).
... toch vind ik die vormgeving een heel
belangrijk aspekt van zo’n blad. Ik had
daar hele rare gevoelens bij. Ik had zelfs op
een gegeven moment het gevoel dat ik
weer in m’n kindertijd zat. Een heel mooi
blad, waar je echt heel prettige gevoelens
bij kreeg...”
G: Als je iemand vertelt dat de nieuwe direkteur
van de kunststichting in het ruimte-onderzoek zit,
ontstaat er altijd iets lacherigs met flauwe grapjes.
Je hebt hier een managersbaan en daarvoor heb je
iets bestuurlijks met de universiteit te maken
gehad en dan nu de kunst. Als ik dat zo zie dan
denk ik: het is in de eerste plaats een manager die
zich pas in de tweede plaats afvraagt wat er te
managen valt.
N: Ja, dat is een profiel hè. Dat was ook het
profiel dat de kunststichting in die advertentie
had gezet: iemand met duidelijke ervaring op het
gebied van het management in ingewikkelde
organisaties en met affiniteit voor de kunst. Ik
kreeg die advertentie bij toeval onder ogen, van
iemand die hem gezien had en er zelf ook belangstelling
voor had. Ik zit hier pas vier jaar en dat is
eigenlijk niet het moment waarop je kapt. Het is
hier een moeilijke periode, dus op zichzelf is er
geen enkele aanleiding om te vertrekken. De
advertentie vond ik zo aantrekkelijk en bij mij
passen, dat ik toch op een gegeven moment de
knoop heb doorgehakt en heb gezegd, ik laat het
persoonlijke belang prevaleren en ik ga het proberen.
Nou, toen bleek in alle gesprekken die ik heb
gehad, dat dat profiel niet voor niks is opgesteld.
Dit is wat ze willen.
G: Het profiel van je voorganger was omgekeerd:
een kunstenaar die ook nog belangstelling heeft
voor management.
N: Precies, ja. En ik weet zelfs niet of bij Hans
Keiler dat laatste nou echt zo was. Ik denk zelf dat
de keuze die ze gemaakt hebben voor het profiel,
de goeie is. Dat je voor zo’n stichting met al z’n
ingewikkelde relatiepatronen naar het bestuurlijke
toe, de bureaukratie, de politiek, enfin hoe je
het verder wilt noemen, dat je daar iemand moet
hebben die op dat terrein de nodige frustratiedrempels
heeft opgebouwd, of van nature heeft.
G: Toen je merkte dat het zo’n rotzooi is in
Rotterdam, werd het toen meer of minder aantrekkelijk?
N: Juist voor mensen die het managementaspekt
leuk vinden, is een krisis-situatie veel uitdagender
dan een stabiele. Maar stabiele situaties
heb je natuurlijk niet zoveel hè. De kunststichting
heeft in de zestiger jaren een enorme groei gehad.
Wat dat betreft is het ontzettend parallel aan een
heleboel andere dingen. Neem nou de universiteiten.
Die hebben precies dezelfde problemen.
Toen had je meer de charismatische leider nodig
die gigantische ideeën heeft en bij bestuurders
aanklopt en zegt: die volgende miljoen die je gaat
geven, die moet je daaraan uitgeven. Dat type
loopt dan vaak stuk. je ziet het hier aan huis. We
hebben hier professor De Jager, een wereldbefaamd
astronoom, als wetenschappelijk direkteur.
Ik ben hier de technisch-zakelijk direkteur.
Die man heeft deze tent grootgemaakt en ik ben
hier vier jaar geleden ingehaald toen het in snel
tempo naar de knoppen ging. Omdat hij gewoon
absoluut niet opgewassen was tegen een kampsituatie.
G: De boekhouders nemen over?
N: Het zijn natuurlijk geen boekhouders die het
overnemen. Die zijn juist alleen maar geschikt
voor een stabiele situatie. Die kunnen registreren
wat er gebeurt.
G: Maar het zijn toch de mensen die vroeger
geruisloos achter de direkter de zakelijke kant
afwikkelden...
N: Nou, zakelijk is al wat anders dan een boekhouder.
Maar ik denk dat je niet het element
kreativiteit in dat soort aktiviteiten moet onderschatten.
Ik denk dat dat een heel belangrijk
aspekt van goed management is. Een krimpsituatie
vereist natuurlijk helemaal geen boekhoudersmentaliteit.
Een boekhouder zegt op een gegeven
moment dat er nu écht geen geld meer
uitgegeven mag worden en blij is met ieder dubbeltje
dat ie kan uitsparen. Nou, dan breek je de
boel echt af. Je moet tegelijkertijd kunnen vernieuwen.
In een krimpsituatie moetje oude taken
kunnen afstoten en nieuwe beginnen. En dat moet
je doen met de mensen die je hebt. Het is heel
ingewikkeld om dat in de rails te krijgen, want die
mensen zijn nu eenmaal gewend aan een heel
andere situatie. Dat vereist een hoop inventiviteit.
G: Waarschijnlijk is er meer inventiviteit nodig
voor het afstoten van oude taken, dan voor het
realiseren van nieuwe ideeën.
N: Ja, precies. Nieuwe ideeën zijn er natuurlijk
wel. Hoe stoot je de oude taken af. Dat is een
geweldig probleem.
Die wisseling van de wacht, die zie je overal. Dat is
heel interessant bij NASA. NASA heeft een
‘matrix-organisatie’ van afdelingen en projekten.
De afdelingen zijn de funktionele poten. De projekten
staan er dwars overheen en in een projekt
heb je tijdelijk mensen uit alle afdelingen. Met
golven zie je dat nü weer eens de macht ligt bij de
projektleiders en dan weer bij de afdelingsleiders.
In tijden van stabiliteit krijgen de afdelingsleiders
groot gezag. In tijden van dynamiek, van krisisverschijnselen,
dan krijgen die projektleiders ineens
weer grote macht. Nou, ik denk dat er bij de
kunststichting, in een veel kleinere organisatie iets
van het zelfde aan de hand is. Golven met een heel
ander type mens.
G: Je hebt in de universiteitswereld de golf
meegemaakt waarin de projektleiders aan de
macht kwamen.
N: Ik ben in 1959 naar d« universiteit teruggekomen.
Daarvoor ben ik een paar jaar in Frankrijk
geweest en een paar jaar bij de Shell. Ik ben dus
eigenlijk in de beginperiode van de groei de universiteit
weer binnengekomen, in het begin van de
jaren zestig. In 1965 ben ik gepromoveerd. Toen
had je al een studenten-vakbond en toen begon al
de oppositiebeweging binnen de universiteit,
zowel van studenten als van de jongere Wetenschappelijke
staf Die rebelleerden tegen het
gevestigde gezag van de toenmalige hoogleraren,
die toen nog allemaal koninkjes waren van een
klein rijkje. Ik ben daar vrij snel bij betrokken
geraakt met de Vereniging Wetenschappelijke
Staf. Ik heb daar ook, eerst in de faculteit en later
op universiteitsniveau, altijd in het bestuur
gefunktioneerd. Dat betekende voortdurend een
samenwerking, soms konflikterend, met de studentenbeweging.
Want je probeerde natuurlijk
gelijk op te trekken, gemeenschappelijke belangen
te hebben, en dat heeft ook geleid, in de
spannende tijd na 68 tot een hele eigen ontwikkeling
in Amsterdam. We hebben daar een hele
interessante episode gehad waarin we de gemeenteraad
een model hebben voorgelegd voor
een bestuursstruktuur van de universiteit, en dat
heeft de gemeenteraad in de opwinding van die
dagen toen ook aanvaard. Maar Samkalden heeft
het voor vernietiging bij de kroon voorgedragen.
Daar hadden we dus bijna... Dat was schitterend...
Nou, dat was natuurlijk wel de tijd waarin je
geloofde dat alles anders kon en alles anders
moest, en daar ben ik geleidelijk aan weer aardig
van teruggekomen...
Maar het heeft er in iedergeval in geresulteerd dat
toen de WUB definitief tot stand was gebracht en
het eerste College van Bestuur werd gekozen, dat
ik toen lid werd vanuit de oppositionele beweging.
G: Ging het in die tijd om mooie principes van
demokratie, of was het gewoon een middel om
de zaak over te nemen van de professoren.
N: Zeker achteraf kun je dat natuurlijk niet
scheiden. Natuurlijk, we dreven op de golven van
de demokratlseringsbeweging, maar ondertussen
was het ook een keiharde poging om een nieuwe
machtsbasis op te bouwen.
G: Maar de resultaten zijn wel anders dan je toen
voor ogen stonden.
N: Ja, daar denk ik nu heel anders over. Wat het
geworden is, en dat hadden wij toen zeker niet
voor mogelijk gehouden, dat het ontaard is in een
belangendemokratie en dat daar geen sprake
HARD r
WERKEN D

.
meer is van demokratische besluitvorming. Bijvoorbeeld
op het niveau van een subfakulteit. Het
zijn de vakgroepen die allemaal hun pionnen naar
voren bregen om het belang van een hele vakgroep
te verdedigen. En daardoor (maar dat zie je
natuurlijk veel vaker) is er sinds de demokratiseringsbeweging
een veel grotere status quo ingebouwd
dan daarvoor ooit het geval was. Vroeger
ging een hoogleraar dood en dan kon je nog eens
met een nieuw vakgebied beginnen. Maar nu gaat
dre hoogleraar nog wel dood, maar dan bestaat de
hele Vikgroep nog en die schuiven onmiddellijk
nummer twee naar voren als de toekomstige
hoogleraar en als dat niet lukt dan proberen ze
toch iemand binnen te krijgen die bij dat vakgebied
past. En nog afgezien daarvan, die vakgroep
bestaat uit twintig man en die kun je niet zomaar
op straat zetten. Het is een vreselijk verschijnsel.
De hele diskussie daarover is nu weer losgebarsten.
Peter Vuren schrijft daar uitstekend over in
de NRC.
G: Met het duo Heertje en Peper...
N: Hou op over Heertje en Peper kan wat mij
betreft ook vergeten worden.
Er zou een veel sterkere professionalisering van
het universitaire bedrijf moeten komen.
G: Met het terugdraaien van de WUB?
N: Ja. Een moderne universiteit moet in de eerste
plaats goed gemanaged worden. Al die vrijetijdsamateurs
die lopen te besturen. Eigenlijk is dat
ook niet verenigbaar; het zijn heel andere dingen.
G: Welke funktie vervulde je zelf als bestuurder?
N: Het College van Bestuur bestaat uit vijf man.
je moet dat zien als Burgemeester en Wethouders.
Ik had daar onderwijs en onderzoek, personeelsbeleid
en planning. Er zijn twee gekozen
leden, een rector magnificus en twee door de
kroon aangewezen leden. Ik was dus een van de
gekozen leden.
G: Moet je er moeite voordoen om herkozen te
worden?
N: Nou, zeker in Amsterdam, primair politieke

spelletjes spelen. Je moet er voor zorgen dat je
geen maatregelen neemt die tegen de haren
instrijken. En dat is in een tijd waarin bezuinigd
moet worden, waarin keuzen moeten worden
gemaakt, is dat een geweldig probleem. Hét grote
gevaar is dat bij bezuinigingen alles ponds-ponds
verdeeld wordt, met andere woorden: iedereen
moet armoe leiden. Dat holt alles uit. En men
deinst er voor terug om die en die tent te sluiten.
Als je herverkozen wilt worden, kom je in een
moeilijke positie terecht als je een zakelijk beleid
probeert te voeren. En dat is een van mijn persoonlijke
frustraties. De hele demokratiseringsbeweging
waaruit je bent voortgekomen is een
farce geworden...
Het bestuur moet in handen liggen van mensen die
daar professioneel mee bezig zijn, die de kapaciteiten
hebben om de wetenschappers en onderwijsmensen
tijdig te konfronteren met randvoorwaarden
die er onvermijdelijk zijn. En die ook de
kapaciteiten hebben, deze mensen tot uitspraken
te dwingen. Er moeten veel sneller besluiten
genomen kunnen worden dan nu gebeurt.
G: Maar dan zou de benoeming niet meer vanuit
de organisatie moeten gebeuren.
N: Ja. Niet uitsluitend in elk geval. Bij de kunststichting
is het ook niet zo gebeurd dat de nieuwe
direkteur door het kollektief van medewerkers is
aangesteld. Daar is een soort dialektische relatie
waarbij uiteindelijk het bestuurde verantwoordelijkheid
heeft, maar daarbij natuurlijk wel de mensen
betrekt.
Juist het gekombineerde aspekt van de inspraak
van de mensen die er zelf mee te maken hebben
en van een buitenliggende instantie die het algemeen
belang dient, ook de afstand heeft om
dingen wat van verre te kunnen bekijken, dat is
denk ik wezenlijk. Neem het maar heel kapitalistisch.
In het bedrijfsleven, daar heb je tenslotte
ook een Raad van Bestuur en een Raad van
Commissarissen, en de Raad van Commissarissen
heeft alleen maar de taak om de Raad van Bestuur
op z’n vingers te tikken als ze het verkeerd doen.
G: Zijn die ervaringen uit de wetenschap nu
zonder meer op een organisatie als de kunststichting
toe te passen?
N: Een belangrijk aspekt in het sollicitatiegesprek
is geweest, en dat heb ik eigenlijk zelf ingébracht,
dat ik denk dat qua management er helemaal
niet zo’n groot verschil ligt tussen een
laboratorium en een kunststichting.
Het is ook interessant dat Hans Keiler voortdurend
spreekt over de kunststichting als een laboratorium,
als een research-instituut. De problemen
die je tegenkomt als je praat over
wetenschapsbeleid zijn vrijwel identiek aan de
problemen van kunstbeleid.
G: Het tweede deel van de advertentie was de
affiniteit met de kunst. Hoe zit het daar mee?
N: Nou ja, ik ben wel een beetje opgevoed, zij
het eenzijdig, vooral in de muzikale sektor, met
kunst en ik heb er ook altijd veel emoties liggen.
Van jongs af aan. Ik heb steeds kantje boord m’n
studie afgemaakt. Paar keer toch bijna naar het
konservatorium overgelopen en ik ben dat gevoel
van ambivalentie nooit kwijtgeraakt. Af en toe
heb ik spijt dat ik het toch niet gedaan heb. Ik kan
in muziek een aantal emoties kwijt die ik nooit
ergens anders in kwijt heb gekund, en ik heb altijd
het gevoel gehad: op een gegeven moment ga ik
de stap maken. Ik weet nog niet wanneer, maar ik
ga uit de fysika en ik wil die andere kant toch ook
nog een kans geven.
G: En dat gaat nu gebeuren?
N: Nou, kijk, toen ik met B&W kennismaakte,
toen begon één van de wethouders onmiddellijk
angstig te piepen: U denkt toch niet dat het léük is
bij de kunststichting? U weet toch wel dat het een
zware managementsbaan is? U zult toch niet gefrustreerd
weglopen? Want we hebben al zo’n
ervaring. Dus ik heb echt niet het gevoel dat ik de
kunst in ga. Maar ik heb wel het gevoel dat ik op
deze manier toch ergens bezig kan zijn waar ik
leuk aan m’n trekken kan komen en ik vind dat ik
op een leeftijd ben, waarop dat best mag.
G: Hoe oud?
N: Eénenvijftig.
G: Doe je het uit egoïstische overwegingen, het
leuke van een krisisklus, of offer je je op voor een
maatschappelijk doel.
N: O, uit egoïstische overwegingen. Heel duidelijk.
Ik geloof trouwens niet in die andere motivatie,
van wie dan ook. Ik heb er nog nooit iets van
gezien.
G: Maar wat is het maatschappelijke nut van de
kunststichting? Breng je ook nog iets zinvols tot
stand?
N: Wat heeft het voor zin voor de samenleving.
Ik kom heel dicht bij Keiler uit hoor. Ik heb ook
primair de neiging om te zeggen KUNST IS GOED.
Alleen je hebt wel een ontzettend belangrijke
taak, juist in zo’n stichting die voor 100% door de
overheid wordt gefinancierd, om daarvan iets
zichtbaar te maken en daarvoor de diskussie met
de politiek aan te gaan.
Een van de dilemma’s waar de kunststichting voor
komt te staan is, dat het grootste deel van de
begroting uit personeelslasten bestaat. Uit oogpunt
van flexibiliteit zou je geld moeten vrij maken
om dingen te kunnen doen, maar dan moet je
minder personeel hebben en meer uitbesteden.
Wij merken hier dat je steeds beperkter wordt
naarmate de mensen ouder worden. Die blijven
op paadjes lopen, hebben hun eigen specialisme.
Die kunnen niet meer overstappen en dat kan je
eigenlijk ook niet meer van ze vragen.
G: Maar de grote zwakte van de kunststichting
is dat er niets nieuws meer uitkomt.
N: Precies, precies. Als je in de defensie gaat
zitten, dan kun je er zeker van zijn dat het over
een paar jaar afgelopen is. Je kunt een diskussie
met de gemeente veel gemakkelijker aan als je zélf
een aantal programmatische wensen en verlangens
hebt, dan wanneer je in de defensiehouding
moet. Als je op een nieuw terrein probeert je
eigen voorwaarden te kreëren, en je eigen mogelijkheden
goed te benutten, dan kunnen ze op een
gegeven moment niet meer om je heen en ik denk
dat dat een heel belangrijk punt is.
Het is belangrijk iedereen eraan te herinneren dat
er niet voor niets een stichting is. Want die
stichting is nou juist daar om een zekere afstand
tot de dagelijkse politiek te hebben. Je moet
natuurlijk met de politiek in gesprek zijn, maar je
moet proberen dat te richten op een lange termijn
beleid. En je moet je er voor hoeden om voor
alle mogelijke wissewassen op het matje geroepen
te worden, je hebt ook niet voor niks een
eigen bestuur; dat moet ook een heel eigen
gezicht hebben.
G: Het streven van kunstzaken om die taak over
te nemen is toch niet van de lucht...
N: Maar goed, daarom komt er dan ook binnenkort
een nieuwe direkteur.
De verhoudingen zijn op het ogenblik slecht gedefinieerd.
Het bestuur houdt zich veel te veel met
kleine detailzaken bezig binnen de stichting. Dat
moet zich met de grote lijnen bemoeien en moet
wat dat betreft fungeren als afscherming naar de
gemeente. Niet om de politiek buiten de deur te
houden, maar er moet een soort bufferzone zijn
waarbinnen je kunt funktioneren zonder voortdurend
lastig gevallen te worden.
G: Maar de gemeente zal toch wel wat over de
bezuinigingen te zeggen willen hebben.
N: De bezuinigingen zijn onvermijdelijk en die
worden volgens mij ook eerlijk over de verschillende
sektoren verdeeld. Maar je moet zorgen dat
je als stichting je eigen keuzen maakt.
G: Maar bezuinigingen zullen toch gauw ten
koste gaan van het vrij besteedbare budget omdat
je geen mensen op straat wilt zetten, en de paradepaardjes
zullen wel gespaard blijven omdat die
het' zo lekker doen bij de gemeente. Juist de
laboratoriumfunktie met z’n duistere praktijken
zou daar het slachtoffer van worden.
N: Je kunt je alleen op een goede manier te weer
stellen door goed te besturen. Dus ook op een
gegeven moment je nek uitsteken en niet de
gemakkelijkste weg nemen. Want het is ö zo
gemakkelijk om toe te geven aan geluiden intern:
het tot elke prijs handhaven van de werkgelegenheid
of extern van: dat publiekstrekkertje moeten
we in stand houden.
In de tweede plaats, probeer overeenstemming te
krijgen overeen overall-beleid en sta d’rop datje
binnen dat overall-beleid je eigen keuzes maakt.
Die konflikten en dilemma’s die liggen overal.
Er moet mankracht vrijkomen die overal inzetbaar
is in de hele stichting. Een ontwikkeling meer
in de richting van projekten. Je moet af van dat
idee van iedereen z n eigen winkel. Ook de begroting
is heel ouderwets.
Allemaal winkels die hun eigen geld krijgen. Als je
naar een projektbegroting toekan, dan kan je veel
meer prioriteit geven aan een projekt dat je op
dat moment wilt doen.
De winkeltjes hebben hun tijd gehad. Als je de
kunststichting ziet als een verzameling eilanden,
dan heb je geen direkteur nodig; dan is het afgelopen.
Je moet weer mensen vrijmaken voor andere
aktiviteiten en daar moet je dan een projekt van
maken om te voorkomen dat het weer een
nieuwe winkel wordt.
G: Denk je dat voor zo’n operatie de kwaliteit
binnen de kunststichting aanwezig is?
N: Ik denk dat je weer een paar kreatieve jonge
honden moet hebben rondlopen. Maar daarover
krijg je me verder niet over de brug. Ik moet daar
eerst maar eens een tijdje rondlopen.
G: Wat is je planning. Hans Keiler heeft gezegd
dat hij het eerste jaar z’n mond niet open zou
doen en toen vertrok hij.
N: Ik denk dat ik een halfjaar nodig heb. Eerst
eens overal rondlopen, intensief met de mensen
praten.
G: De golfbeweging van de NASA gaat dus nu de
projektmanagers in het zadel helpen. Loop je met
dat idee voor of achter.
N: Ik denk dat het een ontwikkeling is die misschien
wat vooruitloopt op ontwikkelingen elders.
HARD 7
WERKEN /

Inleiding tot de formule van Metropool door
Hans Sleutelaar.
Als één trek het artistieke klimaat in Rotterdam
de laatste jaren kenmerkt, is dat het gebruik van
ironie. Ironie, iets beweren om het tegendeel te
zeggen, is een geliefkoosd stijlmiddel van het
creatieve talent dat de stad rijk is.
Dit is geen toeval of modeverschijnsel. Hun ironie
wortelt dieper; hij dient als panacee voor de
grote kwaal van het naoorlogse Rotterdam.
Die kwaal heet provincialisme.
Provincialisme bestaat in het behoren to t een
cultuur zonder deel te hebben aan de hogere
ontwikkeling daarvan. De provinciaal herkent
men aan zijn onvermogen tot ironie; hij is niet in
staat tot wat de Engelsen noemen "detachment".
Hij volgt kritiekloos wat de grote wereld voorschrijft;
voor alles wat modern is, koestert hij
bewondering. Zijn ondergeschikte rol deert hem
niet, integendeel, hij is er mee ingenomen.
Dit geestelijke provincialisme voerde na '45 in
Rotterdam meer dan een kwart eeuw de boventoon.
De oorzaken zijn bekend. Voorop de ontzieling
van de stad door het bombardement, gevolgd
door de expansie tot grootste haven van
de wereld, waarvoor alles moest wijken.
Andere dan louter economische krachten wonnen
veld in de jaren zeventig. Dat het budget van
de RKS in de afgelopen tien jaar verdertigvoudigde,
illustreert hoe graag de Rotterdammers hun
schade wilden inhalen.
Sinds Rotterdam daadwerkelijk begon zich uit
zijn isolement te bevrijden, voltrokken zich in
het culturele landschap, langzaam maar zeker,
blijvende veranderingen. Het publiek stroomde
toe; er konden nieuwe tradities ontstaan.
Vandaag lijken de stereotiepen die het beeld van
de Maasstad decennia achtereen hebben bepaald,
hun langste tijd te hebben gehad.
Ik waag de voorspelling dat in de jaren '80 in Rotterdam
een grotestadscultuur zal ontluiken,
waarvoor nieuwe maatstaven moeten worden
aangelegd.
Het proces van culturele bewustwording gaat nu
nog aan bredere lagen van de bevolking voorbij.
De plaatselijke media geven weinig stimulansen.
Het enige periodiek dat probeert een wezenlijke
bijdrage te leveren aan de ideevorming over de
stad, Hard Werken, is inhoudelijk en exploitatief
gebonden aan het alternatieve circuit; Magazijn
is gebonden aan de beperkingen van een programmablad;
en in de Rotterdamse dagbladen
beweegt de culturele opiniëring zich sinds jaar
en dag beneden het niveau van het aanbod.
Om van Magazijn het blad te maken dat in deze
leemte kan voorzien, moet een aantal maatregelen
worden getroffen,
Een dergelijk blad moet meer bieden dan voorlichting
over de programmering van de gemeentelijke
kunstinstellingen; het moet een spiegel
zijn van het gistende stadsleven in de metropool
die Rotterdam heet.
Laat ik het kind bij de naam noemen - Metropool.
M E T R O P O O L
Cultureel stadsblad voor groot-rotterdam
Nu ongeveer twee jaar geleden kreeg Hans Sleutelaar (ex-redaktie Haagse Post,
Hollands Diep) van de RKS de opdracht een onderzoek in te stellen naar de
mogelijkheden (en de wenselijkheid) om een cultureel stadsblad voor Rotterdam en
omstreken te maken. Ter vervanging, dan wel verbetering van het bestaande Magazijn.
H et idee, en de opdracht, kwam van Hans Keiler, maar het was niet nieuw. H et leefde
al lang bij verschillende groepen en individuen, het kreeg echter geen vorm, geen
gestalte. W aarom zo’n idee dan toch niet oprijst, kunnen we moeilijk toeschrijven aan
het door Keiler vaak aangevoerde ontbreken van de zogenaamde ’’humtislaag”, want
die is er wel degelijk. Dat blijkt ook, niet voor het eerst, uit het onderzoek dat Sleutelaar
verrichtte. Hij praatte gedurende een halfjaar m et mensen en groepen, schrijvers
en dichters, vormgevers, galeriehouders, theatermensen, schilders, journalisten, kortom
m et potentiële medewerkers over het hoe en het waarom van het blad. Hij discussieerde;
een verschijnsel dat we gevoeglijk als nieuw kunnen bestempelen van
iemand die, weliswaar in commissie, de RKS vertegenwoordigde. Er kwam een rapport
op tafel, daarna een formule voor het blad, waarvoor inmiddels de naam Metropool
was bedacht en een lay-out was gemaakt. Dat stond allemaal nog niet vast, het was een
begin. H et was een begrijpelijke, want professionele, maar wel w at ongelukkige keuze
van Sleutelaar om het blad in eerste instantie met ’’Am sterdamm ers” te willen maken.
Maar ook dat was een begin. H et is geen slechte zaak om m et beroepsmensen te w erken.
De redaktie van Magazijn voelde zich gepasseerd en speelde ’’geheime” stukken
door naar Het Vrije Volk. Stemming maken dus. H et Vrije Volk schreeuwde moord en
brand. Maar het is de taak van het lokale volksdagblad om moord en brand te schreeuwen.
Je kan een waakhond ook niet verbieden bij onraad te blaffen. H et blad kwam er
dus niet. Hard W erken vroeg zich af waarom niet. Helen van Hogerhuis ging op onderzoek
uit.
In een poging te achterhalen wie en wat de oorzaak
is van het feit dat Rotterdam nog steeds zit
opgescheept met een looiig, saai en weinig informatief
blad als Magazijn, werden gesprekken gevoerd
met Frank Visbeen, eind-redakteur van Magazijn,
Hans Sleutelaar, die de plannen voor Metropool
maakte, Hans Keiler, vroeger direkteur
van de Rotterdamse Kunststichting en Paul
Mentzel, lid van de redaktieraad van Magazijn. Een
deel van de informatie die zij gaven had twee pagina's
STORY kunnen vullen. Iedereen geeft iedereen
de schuld van het verdrinken, voordat het
kon zwemmen, van Metropool. De smeuiigste
details zijn hier maar weggelaten.
Over een andere opzet van Magazijn werd voor
het eerst serieus gepraat toen Hans Keller in 1978
naar Rotterdam kwam. Keiler hoort van zijn
voorganger van der Staay én van Henk Malie, direkteur
Musische Vorming en Hofman van de
Dienst Kunstgebouwen, die op dat moment beiden
nog in de redaktieraad van Magazijn zitten,
dat er problemen met Magazijn zijn. Niet alleen
de redaktieraad is ontevreden over het blad; uit
de gestadig dalende oplage van Magazijn blijkt
dat ook de lezers niet erg enthousiast zijn. Keiler
bekijkt een paar jaargangen en begrijpt wat er
bedoeld wordt: "Dat blad is zo saai. Op het moment
dat ik het doorkeek, realiseerde ik me dat
er veel meer uit zo’n blad te halen moest zijn,
met zo’n oplage, in zo’n stad, handelend over wat
er op kultureel gebied gebeurt."
De ideeën van Keiler resulteren later in een plan
voor een nieuw kultureel stadsblad, dat de naam
Metropool krijgt. Metropool zou een veel ambitieuzer
blad worden dan Magazijn, levendiger,
uitgebreider; alles wat in de stad gebeurt moet
aan de orde komen. Keiler hoopte dat het blad
een warme kachelfunktie zou krijgen.
Het moest een diskussie-platform worden, waarhet
p u in aan de potte

ij iedereen zijn kritiek, ongenoegen of juist loftuitingen
kwijt kon.
Keiler begint kort na zijn komst een aantal bij Magazijn-betrokkenen
aan hun jasje te trekken. Ook
Frank Visbeen, eind-redakteur, zegt over een
andere opzet na te zullen denken. Hij denkt, maar
niets schijnt hem te binnen te schieten. Hans
Keiler: ” lk geloof dat die man er eigenlijk niets
voor voelde om Magazijn te veranderen. Hij zit al
zo lang op die plek, vond het prima om het zo te
laten.” Niemand heeft verfrissende ideeën en als
een kort daarvoor gedaan lezersonderzoek is
kwijtgeraakt, uit een auto gestolen, zegt men,
begint Keiler nattigheid te voelen en gaat zelf
stappen ondernemen. Hij betrekt Hans Sleutelaar,
vroeger werkzaam bij de Haagse Post en
Hollands Diep én van oorsprong Rotterdammer,
bij zijn plannen.
Sleutelaar gaat in opdracht van de redaktieraad
van Magazijn, daar zit Keiler intussen ook in, onderzoeken
aan wat voor soort blad in Rotterdam
behoefte is. Wat moet er in staan, hoe moet het
er uit zien en wie gaan het maken? Hans Sleutelaar:
’’Metropool zou niet alleen een programmablad
worden, het moest levendig zijn en om die
cliché-uitspraak maar weer eens te gebruiken,
een spiegel van het kulturele leven. Verhalen over
gewone mensen, over ideeën, of die nou van binnen
of buiten het officiële circuit komen. Er zouden
kunstenaars in gaan schrijven, Mathieu Ficheroux
bijvoorbeeld had daar wel belangstelling
voor. Want op kunstzinnig gebied zijn de Rotterdamse
kranten erbarmelijk slecht. Weet je waar
die stad aan lijdt? Aan kulturele armoe.”
Iets konkreters over Metropool; wat zie je in de
"spiegel yan het kulturele stadsleven?” Sleutelaar:
"Het blad moest een soort kroniek worden,
juist die volkse mentaliteit moest er goed in naar
voren komen. De prostitutie bijvoorbeeld zou je
eens heel anders moeten belichten, niet zo saai,
zo vlak, interviews met hoeren. Of een artikel
over oude Rotterdamse bioskopen. Iedereen is
daar nieuwsgierig naar, want dat is voorbij, dat is
niet meer.”
Hans Sleutelaar was van mening dat Metropool
niet gemaakt kon worden door de voorlichters
van de diverse kunstinstellingen die nu de redaktie
van Magazijn vormen: "Metropool moet een
sterke redaktie krijgen, zegt hij, het moet door
goede journalisten in de rails worden gezet. Kijk,
Magazijn is toendertijd opgezet om een aantal
kulturele gebeurtenissen in één blad te krijgen,
musea, toneel, orkesten enz. Maar het publiek
was blijkbaar niet tevreden, want al heel snel verschenen
er weer allerlei periodieken.
Ik denk dat de huidige redaktie, die een blad in
elkaar zet, dat aan heel veel eisen niet voldoet,
zeker niet in staat is een blad als Metropool, dat
veel meer pretenties heeft dan Magazijn, te maken.
Want wat doet de Magazijnredaktie nou? Ze
maken een agenda en dat zouden ze trouwens
ook binnen Metropool blijven doen. Daarnaast
zou een redaktie worden toegevoegd die over de
rest van de inhoud, dus alles wat ik daarnet heb
genoemd, zou waken.”
Die tweede redaktie zou bestaan uit Hans Sleutelaar,
Max van Rooy, K. Schippers en Hans Keiler.
Dat waren allemaal leuke plannen, maar ondertussen
wist de Magazijnredaktie nergens van. Die
redaktie schrikt zich rot van de uitkomst van
Sleutelaars ideeën. Visbeen geen eind-redakteur
meer en zijzelf op het tweede plan.
Terstond wordt Het Vrije Volk ingelicht door de
boze voorlichters. De journaliste van Het Vrije
Volk, zeeralert, ruikt nieuws en spreekt af met de
Magazijn-redaktie. En ja hoor, het is nieuws. Kop
van het artikel: "Rotterdam sleutelt in het geheim
aan kultureel stadsblad". Dat sleutelen is in dit
verband heel spitsvondig. Het onderschrift bij
een foto: "Magazijn dreigt onder te gaan. Metropool,
een kultureel stadsblad". Hebben die arme
redaktieleden straks niets meer te doen? Nee, zo
ligt het niet. Me dunkt dat je als voorlichter van
een kunstinstelling ook nog wel wat andere bezigheden
hebt.
Paul Mentzel, de huidige direkteur van de Dienst
Kunstgebouwen en lid van de redaktieraad kortgeleden:
"De voorlichters hebben nog zo veel
andere dingen te doen, dat naar mijn idee Magazijn
een ondergeschoven kindje is. Als Magazijn
een andere opzet krijgt is het noodzakelijk dat
er een paar journalisten fulltime aan gaan werken.”
Na de nogal negatieve publiciteit rond Metropool
worden de plannen nog eens besproken. Samen
met de Magazijn-redaktie. Die redaktie
voelt zich gepasseerd, is boos. De plannen van
Sleutelaar worden dan ook regelrecht de grond
in geboord.
"Metropool wordt een elitair blad” , vinden zij.
Ook de vormgeving, een beetje Nieuwe Revuachtig,
zien ze niet zitten. Door de opstelling van
de redaktie loopt de zaakvast. Keller’svertrekals
direkteur van de Rotterdamse Kunststichting
zorgt ervoor dat de plannen definitief de kast ingaan.
Magazijn blijft wat het is, voorlopig.
Hans Keiler hoopte, dat na zijn ontslag één van
de andere leden van de redaktieraad, Henk Malie
of Paul Mentzel, Metropool zou pushen. Dat
gebeurt niet, ook Hans Sleutelaar verdwijnt
van het toneel.
Paul Mentzel: "Tja, ik voelde er niet veel voor om
Metropool door te drukken, als je weet dat een
groot deel van de mensen die er aan moeten gaan
meewerken er tegen zijn. Ikzelf vond het een leuk
plan.”
Nou dan?
”Ja maar, als ik het vanuit mijn dienst bekijk
(Kunstgebouwen), hebben wij vooral behoefte
aan een goede agenda en als die agenda in een
leuk blad zit dan is dat meegenomen.”
Dus u zit alleen maar in de redaktieraad om te
zorgen dat de Dienst Kunstgebouwen aan zijn
trekken komt?
” Nee, kijk, het is niet zo dat ik helemaal niks heb
gedaan. Wij, de redaktieraad, hebben er bij de
redaktie van Magazijn op aangedrongen toch
over een andere opzet van het blad na te denken,
en dat zijn ze nu ook aan het doen."
Hopelijk is die redaktie nu helderder van geest
dan drie jaar geleden toen hen hetzelfde werd
gevraagd door Hans Keiler.
Sleutelaar en Keiler hebben een beetje vieze
smaak overgehouden aan de manier waarop Metropool
vorig jaar gedumpt is.
Sleutelaar: ” lk neem het niemand persoonlijk
kwalijk, maar het was natuurlijk wel-een teleurstelling.
Je windt je op over dat blad, je warmt je
op om er aan te beginnen en dan zoiets.
Maar het rare is, en dat kan ik met m’n boereverstand
niet begrijpen, dat men niet inziet dat een
blad veel meer voor een stad kan doen, dan
wat dan ook aan public-relations. Dat is van vitaal
belang, niet alleen voor de stad zelf, maar
ook naar buiten toe. Het is me een raadsel en dat
schrijf ik toe aan een gebrek aan visie.” Van wie?
"Nou, uh van de beleidsmakers op het gebied van
kunst.” Lange stilte. "Het ontbreekt in Rotterdam
niet zozeer aan kreatief dan aan zakelijk
talent.”
Vond Hans Keiler het jammer dat Metropool niet
doorging? ”Ja, natuurlijk, het was leuk geweest
om iets konkreets achter te laten in die stad.
Zeker als je weet dat datgene wat je wilt aan een
behoefte voldoet. Een blad met boekbesprekingen,
meer over de kulturele geschiedenis van de
stad, literair nieuws, en dan bedoel ik niet zomaar
een aankondiging van ’t één of ander. Magazijn
was na tien jaar aan vernieuwing toe. Ik heb altijd
gezegd, Magazijn is de humuslaag, daar komt de
energie vandaan en nu planten we er wat nieuws
in."
Een andere formule, Metropool naast Magazijn?
Keiler: "Magazijn was een schitterend startpunt,
je hebt meteen een abonneebestand dat niet misselijk
is, er ligt een begroting met bijbehorend
geld. Je hebt iets dat tien jaar bestaat en dat toe is
aan een nieuwe ontwikkeling. Het zou onzin zijn
om het naast Magazijn te doen. Dan begin je weer
bij nul, ergens anders. Dan heb je twee blaadjes die
mekaar voortdurend in de haren vlie- gen en ha
anderhalve maand weet geen enkele Rotterdammer
die niet bij die vergaderingen zit waar het
over gaat.”
Waarom is het volgens Kellerfout gelopen? ” Tja,
ik weet niet wat dat is in die stad. Het is met meer
dingen zo gegaan. Er is geen milieu waarin bepaalde
aktiviteiten op een vanzelfsprekende manier
wortelen. Als iets niet meteen lukt, dan moetje
het ook maar meteen verbranden, weg ermee.
Waarom dat maar niet wil lukken in Rotterdam?
Ja, je staat bij alles wat je doet in een ontzettend
gure wind."
Waar komt die gure wind vandaan? ” Uh,... van de
omstanders, die de kat uit de boom kijken en
weleens willen zien wat er nou gebeurt, hé? Hij
staat nu 10 minuten op de punt van een potlood,
'ns kijken of het ook 20 minuten lukt.”
Tot slot de reaktie van Frank Visbeen, die weinig
toeschietelijk was: ”Ja, ja, je hebt ook met Keiler
en Sleutelaar gepraat, hm, ja die hadden wel leuke
plannetjes, maar of ze uitvoerbaar waren?
Waarom zouden ze onuitvoerbaar zijn dan? Visbeen:
"Nou, uh de redaktie was het er niet mee
eens, ze vonden de lay-out niet zo geweldig en de
naam Metropool is natuurlijk ook niks bijzonders.”
Dat zijn details. ’’Vind je?”
Gaat er nog wat gebeuren met Magazijn? Visbeen:
"jazeker, we zijn al een tijd aan het praten
overeen nieuwe formule;”
Hoe gaat het er uit zien? "Dat is nog geheim."
Lijkt het op wat Metropool zou worden? "Nee,
zeker niet, kijk, met Metropool of bijvoorbeeld
Hollands Diep, Hard Werken, daar kun je leuke
dingen mee doen, maar met Magazijn ligt dat anders.”
Eén ding is dus al bekend, léuk wordt het "vernieuwde
Magazijn" niet.
Tijdens de voorbereiding van deze dubbeldikke Hard Werken, lezen wij in Vrij
binnenkort met een extra katern zal verschijnendat... M etropool gaat heten. Hoofdredakteur
hevig tekeerging tegen de plannen voor Metropool, heeft deze naam tegen de wil van zijn redaktie
Gewoon gejat dus! En nog bedrog ook: want het is de bedoeling dat u straks het idee heeft dat u twee kranten voor
de prijs van één krijgt.
Waar een 'socialistisch' dagblad groot in kan zijn.
HARD C )
WERKEN /

PANNEKOEKSTRAAT
ROTTERDAM
Hr 41 i
M**▼ «M1 *

ARTWAVE
UITGEVERIJ BÉBERT
Nederlandse literatuur en grafiek, in gecombineerde bibliofiele
prachtedities.
Uitverkocht:
Maarten Biesheuvel, „ D e m erel en andere verhalen”
Gerrit Komrij, „ D e B ibliofiel”
Lévi Weemoedt, „ V an D a n sen en Z in gen & Treuriger D ingen ”
Maarten Biesheuvel, „ E e n gelukkige oude aag”
DE GOUDSBLOEM
Nog enkele exemplaren leverbaar: K. Schippers en Klaas Gubbels,
„ Verlegen schaduw en
Oplaee 155 genummerde en gesigneerde exemplaren, gedrukt in rood en zwart, bevat negen twee en
driekleuren zeefdrukken van Klaas Gubbels eveneens gen. en gesig. (beeldformaat 30.5 cm x 46.5 cm.)
Verhaal van K. Schippers in negen hoofdstukken speciaal voor deze porto-folio geschreven, gedrukt op 200
grms koperdiepdruk. In linnen doos met een formaat van 56 cm x 38 cm. prijs f 350,— plus f 15,— aangetekende,
verzendkosten.
In voorbereiding, nog enkele exemplaren leverbaar:
Jeroen Brouwers, „ E t in A rcadia ego, Z a n g voor m ijn haan die dood is. ”
1
I
*
5
Oplage 155 genummerde en gesigneerde exemplaren, dagboekbladen, gedrukt in twee kleuren. Gebonden in
rood ballonlinnen, in linnen foudraal cahierformaat. Elk exemplaar bevat een gen. en gesig. fotomultipel van
John van ’t Slot. Prijs f 110,— , na verschijnen f 160,—.
Bob den Uyl, „volledig dichtw erk 1 9 6 0 -1 9 8 0 ”
Oplage 111 genummerde en gesigneerde exemplaren, ongeveer 112 pagina’s, gebonden in linnen. Elk
exemplaar bevat een gen. en gesig. litho van Hans Verwey. Intekenprijs f 85,— , na verschijnen f 125,—.
Uitgeverij Bébert
Willem Buytewechstraat 111b
3024 XB Rotterdam,
tel. 010-258659

.. ............ . fc* #•***•
..........• ; , 7 . . » * -
• r ; r r : / . v . -. ....................
.......... * ; ; ; ; ;
.....«•
**»*»!»** H»*>kltWlk *"■•«.*, .
% i. *, “''
• * * . * „
* #■ *
' t
- V . 7 ;
S l J S l *

1
for Bob & Bob
J
Lewis MacAdams is a Texas-born, Los Angeles-based
poet. L Fuckin' A is from a new
book to be published in January by Little
Caeser Press in L.A. - Africa, and The Marriage
of Walt Whitman and Marilyn Monroe.
He is the former d irector of The Poetry Center
in San Francisco and for the past eighteen
months has been editor of WET Magazine. He
performed at the One World Poetry Festival in
A'dam in 1978 and 1979.
souvenir stalls. In a filthy display window a dummy
modeled a dusty bathing suit next to a deflated
beachball.
Ten minutes. At the back of the bus station was a
taxi rack. The cabbies were snoozing in the heat,
their visors turned down with their "off-duty" signs
to shield their eyes from the light. I kept walking.
1
"This is biologically the most austere ■
and seismically the most stable place
on the face of the globe," Schneider said.
''Wastes here ca n truly be placed i
out of sight and out of mind."
1
J
On the south side of the station I was drawn to a
postcard stand. I looked through the cards for a few
minutes until I found some great ones, then took
them inside to pay. Five minutes.
Once inside, I realised this was more than a souvenir
stand. Suspended from the old-fashioned high
ceiling as scrolls, pinned to all the walls, and draped
over work tables and display counters were many
dozens, perhaps hundreds of beautifully brushed
calligraphy, exquisitely-painted hermit-sages in
bamboo, roaring tigers, homes at the bases of waterfalls
beneath mountains that seemed to disappear
into the mists. One particular tiger was so
beautifully rendered that each brush stroke seemed
to transcend the roaring tiger's rage. There was a
large work area near the back of the shop where
several assistants looked busily at work turning out
new calligraphies, and several portraits were in various
steps toward completion. The old proprieter
put down his work and came toward the counter. I
handed him my quarter. He reached out for the
money with his right hand while taking hold of my
hand with his left. He held my hand and looked at
me.
"You make very beautiful calligraphy here," I told
him.
"Oh, you know calligraphy?"
"A little. Not really."
"I'm glad you like it. Would you like to try some?"
D R I N K
She was still a great actress
0 yeah %
She was still some woman
What do you mean?
1 mean, you don't seem to be
a friendly fellow
I am sorry, I didn't mean to
give that impression.
''How about a drink."
Okay, only this time don't
add so much ice
By the way what do you do?
What do I do? Right now
I'm drinking.
The barkeeper leaned back
a little from the bar.
Hey FELLOWS! he yelled to four other white T-shirts
I ask this man what he did
and you know what he told me?
The bus depot lobby clock told me I had twenty-five
minutes to wait, so I walked outside and picked up a
Newsweek at the newsstand. The newsboy eyed
me from his stool. I turned to page 2, and the newsboy
approached me with his hands bunched into
his change apron, jingling his coins. He walked up
to me so close I could smell his breath. "Yessir," he
said, "Can I help you?" I put the Newsweek back on
the rack and picked up a Wall Street Journal. "Will
this newspaper help me get rich?" I asked. "Alot of
people swear by it," said the newsboy. "How much
is it?" "Twenty-five cents." "If I don't buy it, then I'll
already be richer by a quarter," I concluded, replacing
the paper. "Very funny," said the newsboy, as
his eyes narrowed. There was an arcade round the
bus station and I decided to explore. Twenty minutes
until rendezvous.
Fifteen minutes. Flies and bees buzzed in and out of
open garbage cans strewn at the entrance to the
I felt pressed. I was looking for the exit, but he was
holding all the cards. I thought Paul might be outside
already, circling the block.
"Would you like to try?"
"Uh, well. OK."
The man went and fetched some thin pieces of
paper and a slender brush, which he dipped into a
bottle of ink.
"What is your name?"
I told him.
He painted a pair of characters. "That is your
name," he said, continuing to draw. "This is your
life," he continued, without looking up. "This is
your house.” He nodded. "It will be found, because
it is not entirely lost." He looked up at me above his
glasses. "But this time you will have to work at it
much harder." He finished painting and smile up at
me. "This is the Japanese character for the home.
I'm putting it next to your name. OK?" "Absolutely,”
I replied, and he rang up the sale.
Dazed, I pocketed my cards and went outside to look
for Paul. "What the fuck? What the fuck?" I kept saying
to myself, "Who was that guy, and how did he
know who I was? I this really Los Angeles?" I asked
myself. "It sure is," I answered, looking 6th Street
up and down. "And it's high noon."
HARD H
WERKEN \D

Lydia en ik waren altijd aan het bakkeleien. Ze was een flirt en het irriteerde me. Wanneer we uit
gingen eten was ik er zeker van dat ze naar de een of andere man aan de andere kant van het
restaurant zat te ogen. Wanneer mijn vrienden langs kwamen en Lydia was er, hoorde ik haar
conversatie intiem en sexueel worden. Ze zat altijd zowat bovenop mijn vrienden, ze plaatste zich zo
dicht mogelijk bij hen. Mijn drinken was wat Lydia irriteerde. Zie hield vansex enmijngezuip kwam
ons vrijen in de weg. ’je bent of te dronken om het ’s avonds te doen of te ziek om het ’s morgens te
doen,” zei ze. Lydia werd ziedend wanneer ik zelfs maar een fles bier dronk waar zij bij stond.
Minstens een keer per week gingen we uit elkaar - ’’Voor eeuwig en altijd” - maar slaagde er altijd
in om het weer bij te leggen, op de een of andere manier. Ze was klaar met het beeldhouwen van mijn
hoofd en had het ding aan mij gegeven. Wanneer we uit elkaar gegaan waren, zette ik het hoofd in
mijn auto naast me op de voorbank, reed naar haar huis en liet het ding achter voor haar deur op de
veranda. Dan ging ik naar een telefooncel, belde haar op en zei, ”Dat klotehoofd van je staat buiten
voor de deur!” Dat hoofd ging heen en weer....
We waren juist weer uit elkaar gegaan en ik had het hoofd weggebracht. Weer een vrij man had ik
het op een drinken gezet. Ik had een jonge vriend. Bobby, een nogal minzaam joch die in een porno
boekenwinkel werkte en daarnaast aan fotografie deed. Hij woonde een paar blokken van mij
vandaan. Bobby had moeilijkheden met zichzelf en met zijn vrouw, Valerie. Hij belde op een avond
op en zei dat hij Valerie langs kwam brengen om die nacht bij mij te logeren. Dat klonk prima.
Valerie was 22, beeldschoon, met lang blond haar, waanzinnige blauwe ogen en een mooi lichaam.
Net zoals Lydia had ook zij enige tijd doorgebracht in een gekkenhuis. Na een tijdje hoorde ik hen het
grasveld oprijden aan de voorkant van de binnenplaats waar ik woonde. Valerie stapte uit. Ik herinnerde
me Bobby’s verhaal dat toen hij Valerie de eerste keer aan zijn ouders voorstelde zij een
opmerking gemaakt hadden over haar jurk - dat ze het een erg leuke jurk vonden - en zij had
gezegd, ”0 ja, en wat vind je dan wel van de rest?” Ze had haar jurk opgetild tot over haar heupen.
En had geen slipje aan.
Valerie klopte aan. Ik hoorde Bobby wegrijden. Ik liet haar binnen. Ze zag er goed uit. Ik schonk
twee whiskeys met water in. Geen van ons beiden zei een woord. We dronken ons glas leeg en ik
schonk er nog twee in. Daarna zei ik, "Kom op, laten we een bar pikken. ” We stapten mijn auto in.
The Glue Machine was vlak om de hoek. Eerder die week hadden ze geweigerd me nog verder te
bedienen en me er tenslotte uitgekeild maar er werd niets gezegd toen we binnenkwamen. We
kregen een tafel en bestelden een borrel. We zeiden nog steeds niets tegen elkaar. Ik keek alleen in die
waanzinnige blauwe ogen. We zaten zij aan zij en ik kuste haar. Haar mond was koel en open. Ik
kuste haar opnieuw en onze benen drukten zich tegen elkaar aan. Bobby had een aardige vrouw.
Bobby was gek om haar de ronde te laten gaan.
We besloten wat te eten. We bestelden ieder een biefstuk en we dronken en kusten elkaar terwijl
we op onze bestelling wachtten. Het meisje achter de bar zei, ”Oh, jullie zijn verliefd!” en we
lachten alle twee. Toen de biefstukken kwamen zei Valerie, ”Ik wil de mijne niet eten.” ”Ik wil de
mijne ook niet eten,” zei ik.
We dronken nog een uur of wat en besloten toen terug naar mijn huis te gaan. Toen ik de auto het
grasveld voor opreed, zag ik een vrouw in de oprit staan. Het was Lydia. Ze had een envelop in haar
hand. Ik kwam de auto uit met Valerie en Lydia keek ons aan. ”Wie is dat?” vroeg Valerie. ”De
vrouw van wie ik hou,” zei ik haar.
”Wie is die teef?” schreeuwde Lydia.
Valerie draaide zich om en rende weg over het trottoir. Ik hoorde haar hoge hakken op de tegels
tikken. ”Kom binnen,” zei ik tegen Lydia. Ze volgde me naar binnen.
”Ik kwam langs om je deze brief te geven en het ziet er naar uit dat ik precies op tijd kwam. Wie
was ze?”
’’Bobby’s vrouw. We zijn gewoon goeie vrienden.”
”Je was van plan om met haar te neuken, of niet soms?”
”Hé hoor ’s even, ik heb haar gezegd dat ik van jou hou.”
”Je was van plan om met haar te neuken, of niet soms?”
’’Hoor ’s, liefje...”
Plotseling gaf ze me een duw. Ik stond voor het lage tafeltje dat voor de bank stond. Ik viel
achterover over het tafeltje en in de ruimte tussen het tafeltje en de bank. Ik hoorde de deur hard
dichtslaan. En terwijl ik overeind kwam hoordé ik de motor van Lydia’s auto starten. Toen reed ze
weg. J if ✓
Klootzak, dacht ik, het ene npoment heb^fiwee vrouwen en het volgende moment heb ik er geen
een.

Ik was verbaasd de volgende morgen toen April op
die op Harry Ascot’s feestje was geweest en die met die speed freak meegegaan ^as. Het was 11 uur
’s morgens. April kwam binnen en ging zitten.
”Ik ben altijd een bewonderaarster van je werk geweest,” zei ze.
Ik haalde een biertje voor haar eft haalde er een voor mijzelf.
”God is een haak in de lucht,” zei zei,
”Je haalt me de woorden uit de mond, ” zei ik.
April was aan de zware kant maar niet te dik. Ze had grote heupen en een royale kont en haar haar
hing stijl naar beneden. Door haar omvang had ze iets - ruigs en robuusts, alsof ze een gorilla zou
aankunnen. Haar mentale tekortkomingen waren aantrekkelijk voor mij ömdat ze geen spelletjes
speelde. Ze sloeg haar benen over elkaar en toonde me een stel kolossale witte dijen.
'Ik heb tomaten zaadjes geplant in de kelder van het flatgebouw waar ik woon,” zei ze.
”Ik wil er wel wat van wanneer ze opkomen,” zei ik.
”Ik heb nooit een rijbewijs gehad,” zei April. ’’Mijn moeder woont in New Jersey.”
Mijn moeder is dood, ” zei ik. Ik liep naar de bank toe en ging naast haar zitten. Ik greep haar beet
en kuste haar. Terwijl ik haar kuste keek ze recht in mijn ogen. Ik brak af. ’’Laten we neuken,” zei ik.
’Ik heb een ontsteking,” zei April.
” Wat?”
’’Het is een soort van schimmel. Niks ernstig.”
”Zou ik het kunnen oplopen?”
’’Het is een soort van melkachtige afscheiding.”
’’Zou ik het kunnen oplopen?”
"Ik geloof van niet.”
’Laten we neuken.”
”Ik weet niet of ik wel wil neuken. ”
'je zult je heel lekker voelen. Kom mee naar de slaapkamer.”
April liep de slaapkamer in en begon haar kleren uit te trekken. Ik trok de mijne uit. We kropen
onder de lakens. Ik begon haar te kussen en met haar poes te spelen. Ik ging op haar liggen en stak hem
erin. Het was heel vreemd. Alsof haar kut dwars liep. Ik wist dat ik erin zat, het voelde alsof ik erin
zat, maar ik bleef maar zijwaarts glijden, naar links. Ik bleef pompen. Het was best opwindend zo. Ik
kwam klaar en rolde van haar af.
Later reed ik haar naar huis en we gingen naar boven. We praatten een-hele tijd en ik ging pas weg
nadat ik nota genomen had van het huisnummer van haar flat en het adres. Toen ik door de hal liep
herkende ik de met sloten uitgeruste brievenbussen. Ik had daar heel wat keren post bezorgd toen ik
postbode was. Ik liep naar mijn auto en reed weg.
Lydia had twee kinderen; Tonto, een jongetje van 8, en Lisa, die kleine meid van 5 die onze eerste
neukpartij verstoord had. Op een avond zaten we allemaal samen aan tafel te eten. Het ging heel goed
tussen Lydia en mij en ik bleef haast iedere avond eten, sliep dan met Lydia en ging de volgende
morgen om een uur of 11 terug naar huis om de post door te nemen en te schrijven. De kinderen
sliepen in de kamer daarnaast op een waterbed. Het was een oud klein huis dat Lydia van een
voormalige Japanse worstelaar huurde die nu in onroerend goed deed. Hij was duidelijk in Lydia
geïnteresseerd. Dat gaf niet. Het was een fijn oud huis.
’’Tonto,” zei ik onder het eten, ”je weet dat wanneer je moeder ’s nachts schreeuwt ik haar niet
aan het slaan ben. Je weet wie er echt in moeilijkheden zit.”
”Ja, dat weet ik.”
"Waarom kom je me dan niet helpen?”
”Uh-uh. Ik ken haar.”
’’Hoor ’s, Hank,” zei Lydia, ”jut mijn kinderen niet tegen me op.”
”Hij is de lelijkste man van de w ereld,” zei Lisa.
Ik mocht Lisa wel.. Ze zou eens een sexy stuk zijn, een sexy stuk met persoonlijkheid.
Na het eten gingen Lydia en ik naar onze slaapkamer en strekten ons op bed uit. Lydia deed aan
meeëters en puisten. Ik had een slechte huid. Ze duwde de lamp naar beneden tot vlak bij mijn gezicht
en begon. Ik vond het lekker. Alles begon te tintelen en soms kreeg ik een stijve. Heel intiem. Soms
gaf Lydia me tussen het uitknijpen door een kus. Ze deed altijd eerst mijn gezicht en ging dan verder
met mijn rug en borst.
”Hou je van me?”
’’Ja.”
’’Ooooh, moetje deze zien!”
Het was een meeëter met een lange gele staart.
’’Leuk,” zei ik.
Ze lag plat bovenop me. Ze hield op met knijpen en keek me aan. ’’Ikzal je het graf injagen, ouwe
papzak!”
Ik lachte. Toen kuste Lydia me.
”Ik zal je weer het gekkenhuis injagen,” zei ik haar.
’’Draai je ’s om. Ik wil je rug doen. ”
Ik draaide me om. Ze kneep in mijn nek. ”Oooh, dat was een goeie! Het spoot eruit! Zo in m ’n
oog!”

”Je zou ten duikbril motten dragen.' ,1
’’Laten wc ten kleine Henry maken!,’T ’Srei je s voor, een kleine Henry Chinaskif”
’’Laten we nog even wachten.” |
”Ik wil nu een baby!” 1
' ? "Laten we wachten.”
"Het enige dat we doen is slapen en etcri.cn rondhangen en vrijen. We zijn net slakken. Ik noem het
slakken-lietde.”
”Ik vind liet fijn zo.” \
’’Vroeger schreefje hier. Je was bezig'. Je bracht inkt mee en maakte je tekeningen. Nu ga je naar
huis en doe je alle interessante dingen daar. Je eet en slaapt hier alleen en gaat dan direct weer ’s
morgens wjg. Het is sagi. ” ,
"Jkvitfd het fijji zo,
‘ W e zijn m geep>mafnden naar een teest geweest! Ik vind het tijn om mensen te zien! Ik verveel
m ejlk VefveÖ mfjwn stierlijk dat ik op het punt sta om gek te worden! Ik wil dingen doen!
Ik wil UAN5ÊN7 Ik wil leven!”
|a j P h .”
- ’Je bent te oud. Je wilt alleen maar op je reet zitten en op alles en iedereen aanmerkingen maken. Je
wilt helemaal niets dtjen. Niets is goed genoeg voorjou!”
Ik rolde me orp en'stond op. Ik begon mijn overhemd aan te trekken.
”Wat ben jeaanjiet doen?” vroeg ze.
”Ik ga er whdoór.”
"Daar g ||e weer! Zo gauw de zaken even niet naar je zin zijn spring je op en rent de deur uit. Je
wilt er nooibovjfr praten. Je gaat naar huis en wordt stomdronken en dan ben je zo ziek als een hond
de volgende dag datje denkt datje de pijp uit zult gaan. En dan bel je me op!”
’Ik ga er als de wiedeweerga vandoor!”
"Maar waarom?”
”Ik wil niet ergens blijven waar ik ongewenst ben. Ik wil niet ergens blijven waar ik niet op prijs
gesteld word.”
Lydia wachtte. Toen zei ze, ”O.K. Kom nou, ga’s liggen. We zullen het licht uitdoen en gewoon
stil bij mekaar zijn.”
Ik wachtte. Toen zei ik, ’’Goed, vooruit dan.”
Ik kleedde me helemaal uit en klom onder de dekens en lakens. Ik drukte mijn zij tegen Lydia’s zij.
We lagen alle twee op onze rug. Ik kon de krekels horen. Het was een aardige buurt. Enkele minuten
verstreken. Toen zei Lydia, ”Ik ga het helemaal maken.” *
Ik gaf geen antwoord. Weer verstreken er enkele minuten. Toen sprong Lydia het bed uit. Ze stak
haar beide armen omhoog naar het plafond toe en zei met luide stem: ”IK GA HET HELEIylAAL
MAKEN! IK GA HET ECHT HELEMAAL MAKEN! NIEMAND WEET HOE SCHITTEREND
IK FIGUUR ZAL MAKEN!”
”O.K.,” zei ik.
Toen zei ze met zachtere stem, ”Je begrijpt het met. Ik ga het maken. Ik heb meer potentieel dan
jij!”
’’Potentieel,” zei ik, ’’heeft geen moer te betekenen. Je moet het doen. Bijna iedere baby in de
wieg heeft meer potentieel dan ik.”
’’Maar ik GA het doen! IK GA HET ECHT HELEMAAL MAKEN!”
”O.K.,” zei ik. "Maar kom ondertussen weer terug naar bed.”
Lydia kwam terug naar bed. We kusten elkaar niet. We zouden niet vrijen, dat was duidelijk. Ik
voelde me moe en was het zat. Ik luisterde naar de krekels. Ik weet niet hoeveel tijd er voorbijging. Ik
was bijna in slaap, niet helemaal, toen Lydia plotseling rechtop in bed ging zitten. En ze schreeuwde.
Het was een harde schreeuw.
”Wat is er?” vroeg ik.
’’Stil. ”
Ik wachtte. Lydia zat daar wat ongeveer een minuut of tien scheen zonder zich te bewegen. Toen
viel ze terug in de kussens.
”Ik heb God gezien,” zei ze, ”ik heb net God gezien.”
’’Hoor ’s, kreng, je zult me stapelgek maken!”
Ik stond op en begon me aan te kleden. Ik was kwaad. Ik kon mijn onderbroek niet vinden. Hij kan
de pot op, dacht ik. Ik liet hem waar hij dan ook mocht zijn. Ik had al mijn kleren aan en zat op een
stoel mijn blote voeten in mijn schoenen te duwen.
”Wat doe je?” vroeg Lydia.
Ik kon geen antwoord geven. Ik ging naar de voorkamer. Mijn jas had ik over een stoel geslingerd
en ik pakte hem op en deed hem aan. Lydia rende de voorkamer in. Ze had haar blauwe negligé aangedaan
en een slipje. Ze was op blote voeten. Lydia had dikke enkels. Ze droeg meestal laarzen om ze
te verbergen.
”JIJ GAAT HELEMAAL NERGENS NAAR TOE!” schreeuwde ze tegen me.
’’Shit,” zei ik, ”ik ga ’m smeren.”
Ze stoof op me af. Ze ging me gewoonlijk te lijf als ik dronken was. Nu was ik nuchter. Ik deed een
stap opzij en ze viel op de grond, rolde om en lag op haar rug. Ik stapte over haar heen op weg naar de
voordeur. Ze spuugde vuur en vlam, gromde, haar lippen naar achter getrokken. Ze was >als éen
luipaard. Ik keek op haar neer. Ik voelde me veilig met haar op de vloer. Ze gromde en 'toen ik
aanstalten maakte om weg te gaan, stak ze haar handen omhoog eji porde haar nagels in de mouw van
mijn jas, trok en scheurde de mouw van mijn arm. Hij was bij de schouder van de jas afgescheurd.
’Jezus Christus,” zei ik, "moetje kijken w atje met mijn nieuwe jas hebt gedaan! Ik heb hem net
gekocht!”
Ik opende de voordeur en sprong naar buiten met één blote arm.
Ik had net de deur van mijn auto van het slot gehaald toen ik haar blote voeten achter me op het
asfalt hoorde. Ik dook de auto in en deed de deur op slot. Ik gaf een stomp op de startknop.
”lk vermoord deze auto!” schreeuwde ze. ”Ik vermoord deze auto!”
Haar vuisten beukten op de kap, op het dak, tegen de voorruit. Ik reed heel langzaam vooruit om
haar geen pijn te doen. Mijn Mercury Comet uit ’62 was uit elkaar gevallen en ik had onlangs een
Volkswagen uit ’67 aangeschaft. Ik poetste hemenzettehemgeregeldindewas.Ikhadzelfseenstoffer
in het handschoenenvakje. Terwijl ikoptrok bleef Lydia met haar vuisten op de auto hameren. Toenik
vrij van haar was, zette ik hem in zijn tweede. Ik keek in het achteruitkijkspiegeltje en zag haar staan,
helemaal alleen in het maanlicht, roerloos in haar blauwe negligé en slipje. Ik kreeg steken in mijn maag
en mijn hart keerde in mijn lijf. Ik voelde me ziek, nutteloos, triest. Ik was verliefd op haar.
vertaling: Sus^n Janssen
Vrouwen van Charles Bukowski
verschijnt voorjaar ’82 bij
De Bezige Bij, Amsterdam.

Rotterdam se Kunststichting
Afdeling Tentoonstellingen.
GALERIE ’T VENSTER / 1981-1982
Josef Felix Müller
Peter Angerman
Georg Doukoupil
Walter Dahm
Karei Blotkamp
Leendert Stokman
Jonge Nederlandse Kunstenaars (groep)
Tekenaars U.S.A. (groep)
O ude B inn en w eg 113, R o tte rd am , te l. 010-124118, Open m a t / m za van 1 2 ,0 0 - 1 7 ,0 0 uur, vrijdag van 1 2 .0 0 - 1 8 . 0 0 uur.

eneden oost'zeedijk 221 telefoon 010-134349

OVER HET VERTALEN VAN GEDICHTEN
i.
Je hoort wel eens, datje een verhaal wel zou kunnen
vertalen, maar een gedicht niet. Een vertaald
gedicht, heet het dan, is op z ’n best een aftreksel;
een surrogaat dat niet bij machte is om emoties
op te roepen als het origineel. Met andere woorden:
in een vertaling verliest een gedicht zijn
magie en is geen gedicht meer. Ergo het vertalen
van gedichten (en het lezen van vertaalde gedichten)
is een bezigheid van de tweede rang.
Ik ben het daar niet mee eens, geloof daarentegen
dat proza onvertaalbaar is en poëzie juist niet, en
vertaal om die stelling te bewijzen regelmatig
gedichten; bij voorkeur wanneer het te vroeg is
om te gaan slapen en te laat om naar bed te gaan.
Het misverstand, datje gedichten niet zou kunnen
vertalen, is overigens best te begrijpen. Het
komt voort uit een halfzacht begrip van poëzie,
waarbij het etaleren van woordkunst, gevoelens,
en meer van dat fraais, hardnekkig voorop worden
gesteld. Maar daar gaat het bij poëzie niet
om.
Een gedicht is een constructie waarbij van taal
wordt gebruik gemaakt op ongeveer dezelfde
manier als van electronica in een computer en
van radertjes in een machine. Die poëtische machine
wordt gebruikt om iets met de werkelijkheid,
liefst met veel werkelijkheid, te doen - ordenen,
verkennen, ontsluiten, afsluiten. Die machine,
vind ik, kan net zo goed met de ene taal,
als met de andere taal worden gebouwd. Een machine
uit de ene taal kan worden vervangen door
een machine uit de andere taal. Gedichten kun je
dus vertalen.
Met het etaleren van woordkunst, emoties en
wat al niet, heeft dit weinig te maken. Daar gaat
het bij proza om. Reden waarom verhalen ’’eigenlijk”
niet vertaald kunnen worden. Want dan
raakt het ’’eigenlijke” in het verhaal zoek: de
Italiaan, Engelsman, de Fransoos en hun entourage,
manier van kijken, voelen en denken, die in
de landsaard en dus in de taal ingebakken zijn. In
gedichten gaat het om zaken die boven de landsaard
en boven de taal uitstijgen. Om universele
zaken.
II
In het gedicht ’’Memorial for the City” wordt
weinig woordkunst, bedreven en worden weinig
emoties ten toon gesteld. Dat het wel degelijk, in
elk geval bij mij, veel emoties oproept, is van andere
orde. Dat komt omdat het een prachtig, ingehouden,
sober en goed geconstrueerd gedicht
is.
’’Memorial for the City” is geschreven door de
Engelse dichter Wystan Hugh Auden (1907-
1973), verscheen in de bundel ’’Nones” (1952),
en later in de ’’Collected Shorter Poems” (1966).
Kennelijk beschouwde Auden het als een kort gedicht,
al heeft het wel de lengte van een kloeke
moderne bundel.
moderne heilige ontdekt, en daarna Hitler, vormen
de directe aanleiding voor Auden’s terugkeer
tot de Anglicaanse moederkerk in 1940.
Daar gaat het gedicht over. Maar het gaat over
veel meer. In het eerste deel worden de implicaties
aan de orde gesteld van een beleving van de
wereld uit onmenselijk, historisch perspectiet in
vogelvlucht, versus de implicaties van een beleving
van de wereld met beide benen op de grond.
Dat wordt gekoppeld, in deel twee, aan een samenvatting
van de Europese geschiedenis vanaf
paus Gregorius VII (1015-1085), via scholastiek,
reformatie, contra-reformatie, rationalisme en
romantiek, tot aan het heden. Dan volgt, in deel
drie, een impressie van het heden waarin het gedicht
werd geschreven (rond 1950), waarbij het
uit de romantiek bekende dubbelgangersmotief
.opduikt en het gedicht een Rilkiaanse moraal
krijgt (te vergelijken met Rilke’s bekende regels
”Wer spricht von Siegen? Überstehn ist alles”).
Tenslotte wordt grand-guignol bedreven met zo
ongeveer alle bekende motieven en gegevens uit
de wereldliteratuur.
Dat wil zeggen: dat zijn een paar voetnoten, die
ik nu bij dit gedicht bedenk. Dat zouden heel gemakkelijk
ook andere voetnoten kunnen zijn. Je
zou een boek over dit gedicht kunnen volschrijven,
maar dan wasje er nog niet.
Hoe komt dat? Dat komt door de schitterende
manier, waarop deze taalmachine in elkaar zit -
niet door de tranen, emoties of kunstjes van de
schrijver die er voor gaat staan. Want bekijk
maar eens, regel voor regel, hoe sober dit gedicht
in elkaar zit. Als je die soberheid van taal
vergelijkt met het effect dat dit gedicht bereikt,
is er maar één conclusie mogelijk: namelijk dat
er veel meer gebeurt in dit gedicht, dan er met
letters op papier staat. En inderdaad, dat is ook
zo. Dat is de magie van deze poëzie.
Het gedicht is een triomf van techniek. Er is nergens
een hinderlijke gast die ons komt voorschrijven
wat wij denken moeten of voelen mogen.
Dat wordt, in deze magnifieke poëtische machine,
helemaal aan ons overgelaten.
III
Tenslotte was het bij het vertalen een tamelijk
lastige kwestie, dat er twee versies zijn van dit
gedicht. Versie één staat in ’’Nones” (1952), versie
twéé staat in de ’’Collected Shorter Poems”
(1966): daar is, aan één van de laatste regels van
deel I, het woord ”not” toegevoegd. Het kan
zijn, dat het hier om een op zijn staart getrapt
zetduiveltje gaat, maar dat geloof ik niet. Je kunt
lang nadenken over zo’n verandering die een
dichter na een jaar of vijftien in een gedicht aanbrengt.
In de ’’Collected Shorter Poems” staat
nu:
”We know without knowing there is a reason
for what we bear, That our hurt is not a desertion”.
W.H. AUDEN
PETER BULTHUIS
Ik heb geprobeerd het gedicht te vertalen, omdat
er zo bijzonder veel in gebeurt; omdat het duidelijk
maakt wat er allemaal met een taalconstructie
mogelijk is, wanneer een grootmeester aan de
slag gaat.
In een prachtig boek, samengesteld door Stephen
Spender, dat in 1975 ter nagedachtenis aan Auden
verscheen, lezen we iets over de achtergrond
van het gedicht. Wanneer Auden in 1937 in Barcelona
arriveert, waar hij tijdens de Spaanse burgeroorlog
radiopropaganda verzorgt voor de Republikeinen,
merkt hij (let wel: dit is Spanje!) dat
alle kerken in de stad zijn gesloten en dat er geen
priester te zien is. Tot zijn verbazing brengt dat
hem, de Britse socialist met anarchistische en
communistische sympathieën, in verwarring.
Die ervaring, en een ontmoeting korte tijd later
met Charles Williams, een schrijver die hij bewondert,
aan wie ’’Memorial for the City” is
opgedragen, en in wie hij eigenschappen van een
HARD
WERKEN
Het is alsof Auden wilde aangeven dat onze situatie
niet helemaal hopeloos is. Je zou ook kunnen
zeggen dat, te elfder ure, na ongeveer vijftien
jaar, de bekeerling Auden Sr. de hulp inroept
van de agnotisticus Auden Jr., met het verzoek
om te-proberen er samen toch nog iets van te maken.
Zo ontstaat een merkwaardige synthese van
christendom en heidendom, een monsterverbond,
met de heiden als de meest willige partij;
en dat is precies de situatie waarin we ons nog
steeds bevinden. Het is niet de laatste reden
waarom Auden’s poëzie, en niet alleen in dit gedicht,
nog altijd bijzonder actueel is, en waarom
ik heb geprobeerd om ’’Memorial for the City”
te vertalen. Enige duidelijkheid over onze situatie
kan geen kwaad! Aan de esthetische genoegens,
die men aan dit gedicht, hopelijk ook in vertaling,
kan beleven, doet dit overigens niets af of
toe.
Peter Bulthuis
Oktober 1981
POEZI E
»

GEDENKTEKEN VOOR DE STAD
M
I P
J L .
M O
M
X
M l
wmb mmmmm
ÏL
mmmmmmm■■
F
O
F
T
H
E

II
Gregorius fluisterde zijn naam door een lege kamer
Terwijl de Keizer excentrisch boven de wereld troonde
In z’n toevallige standplaats; de Nieuwe Stad gedijde
Uit de tegenspraak der heren, het ja en het nee
Van innige rivalen; het zwaard en de slotheer
Waren ook niet alles; je had thuis en je had Rome;
De angst voor vreemden verloor je op weg naar het altaar.
Woorden en daden van de Stad droegen een dubbele betekenis:
Ledematen werden psalmen; vrolijke omhelzingen
Tendeerden naar een permanente band; ongelovige grijnzers
Hielden families in toom ten tijde van de pest;
Ongelukkige kinderen parodieerden met hun gebaren
Het oneindige geduld van de hemel;
Wie onder Saturnus was geboren voorvoelde het laatste gericht.
Klerken en kroegbazen deden zaken; wantrouwig volk liep te hoop
Om Jeruzalem te verlossen van een saaie god,
En logische denkers probeerden uit de kluwen
Van eigenzinnigheden gedachten te ontwarren
Van Gezond Verstand; en een milde Madonna
In haar glas-in-lood ramen keek uit over
Boomgaarden, havens, golven, diepe rivieren en droge rotsen
Toegedekt onder de deken van haar glimlach.
In zijn zandige provincie veroordeelde Luther
De machine die vlot vergaf en redde wanneer maar
Betaald werd; hij opende een ravijn in de Zondige Stad
Dat geen ritueel kon overbruggen; hij sloeg Genade met schande:
Voortaan zou verdeeldheid haar deel zijn;
Twijfel werd iets waarmee je rekening moest houden,
Minnaars leerden wat angst was; het bestaan werd onzeker.
Heiligen temden, dichters bejubelden de stormloop van de wil;
Het schellinkje snikte toen op een werelds schouwtoneel
Heren en schelmen in donderende versvoet ondergingen;
Verscheurd door beraad en verraad vond de Stad
Een onzichtbare grond voor eenheid in afgemeten klanken,
Terwijl hout en steen met de schaamteloze spelen
Van mensen kennismaakten: gevlei, gepronk, gepraal, gestoei.
De natuur werd onderworpen aan een kruisverhoor
In naam van de Prins, en zij bekende, zoals hij horen wilde,
Dat zij geen ziel had. Tussen zijn schavot en haar kilheid
Werden ingetogenheid en ironie de attributen
Van vromen en voornamen; - beschaving van een rijkgeworden stad:
Het betere publiek eiste parmantig de rol voor zich op
Van rechter over haar kinderen, vader over haar wouden.
In een nationale hoofdstad vielen Mirabeau en zijn club
De raadsels aan; de volgepakte tribunes juichten
En de geschiedenis marcheerde voort op maat van een duidelijk idee,
Het doel van de Rationele Stad, die vlug bewondert
En zich vlug. verveelt: Napoleon werd opgebruikt en weggegooid;
Haar bleke, aangeslagen helden
Gingen koortsachtig op zoek naar de mens van voor de zondeval.
Woestijnen waren gevaarlijk, zeeën wild, hun kleren
absurd. Maar tussen de ene en de andere Beatrijs
En zonder veel slaap, duwden ze door. En plaatsten de vlag van het Woord
In het niemandsland aan gene zijde van de wet,
Uit angst of trots door de Glinsterende Stad vergeten of ontkend.
Geleid door haatgeesten van ouders
Drongen ze door en spookten ze rond in haar kern.
II
Alone in a room Pope Gregory whispered his name
While the Emperor shone on a centreless world
From wherever he happened to be; the New City rose
Upon their opposition, the yes and no
O f a rival allegiance; the sword, the local lord
Were not all; there was home and Rome;
Fear of the stranger was lost on the way to the shrine.
The facts, the acts of the City bore a double meaning:
Limbs became hymns; embraces expressed in jest
A more permanent tie; infidel faces replaced
The family foe in the choleric’s nightmare;
The children of water parodied in their postures +
The infinite patience of heaven;
Those born under Saturn felt the gloom of the day of doom.
Scribes and innkeepers prospered; suspicious tribes combined
To rescue Jerusalem from a dull god,
And disciplined logicians fought to recover thought
From the eccentricities of the private brain
For the Sane City; framed in her windows, orchards, ports,
Wild beasts, deep rivers and dry rocks
Lay nursed on the smile of a merciful Madonna.
In a sandy province Luther denounced as obscene
The machine that so smoothly forgave and saved
It paid; he announced to the Sinful City a grinning gap
No rite could cross; he abased her before the Grace:
Henceforth division was also to be her condition;
Her conclusions were to include doubt,
Her loves were to bear with her fear; insecure, she endured.
Saints tamed, poets acclaimed the raging herod ot the will;
The groundlings wept as on a secular stage
The grand and the bad went to ruin in thundering verse;
Sundered by reason and treason the City
Found invisible ground for concord in measured sound,
While wood and stone learned the shameless
Games of man, to flatter, to show off, be pompous, to romp.
Nature was put to the Question in the Prince’s name;
She confessed, what he wished to hear, that she had no soul;
Between his scaffold and her coldness the restrained style,
^
The ironic smile became the worldly and devout,
Civility a city grown rich: in his own snob way
• The unarmed gentleman did his job 4
As a judge to her children, as a father to her forests.
In a national capital Mirabeau and his set
Attacked mystery; the packed galleries roared
And history marched to the drums of a clear idea,
The aim of the Rational City, quick to admire,
Quick to tire: she used up Napoleon and threw him away;
Her pallid affected heroes
Began their hectic quest for the prelapsarian man.
The deserts were dangerous, the waters rough, their clothes
Absurd but, changing their Beatrices often,
Sleeping little, they pushed on, raised the flag of the Word
Upon lawless spots denied or forgotten
By the fear or the pride of the Glittering City;
Guided by hated parental shades,
They invaded and harro\ved the hell of her natural self.
Toegetakeld door hersenschimmen en verteerd door spleen
Chimeras mauled them, they wasted away with the spleen,
Plukte zelfmoord ze weg; verdronken bij Kaap Tering, Suicide picked them off; sunk off Cape Consumption,
n
Verloren op de Zuiperszee, vergaan op Brabbeleiland,
Lost on the Tosspot Seas, wrecked on the Gibbering Isles
E M

Ill
Over het plein
Tussen de uitgebrande Gerechtsgebouwen en Politiehoofdkwartieren
En kathedralen die niet meer te repareren zijn,
Langs het opgelapte Grand Hotel waar de reporters inkwartieren
En bij de hutten van het Comité voor Noodberaad
Loopt door de afgeschafte Stad het prikkeldraad.
Door de dalen
Tussen twee heuvels, twee dorpen, twee bomen en twee vrienden
Loopt prikkeldraad dat noch van rede noch van uitleg kan verhalen
En plompverloren afbreekt plaatsen, rails en paden.
De humor, keuken, mores en smaak
Van de ontmantelde Stad liggen braak.
Het prikkeldraad
Loopt ook door onze slaap, zodat je er over struikelen zal.
Zonder jou gaan witte schepen onder zeil; daar staat
De ander treurend bij, je troostend op het Meesmuilbal.
Het bindt de lacher aan zijn dubbelbed.
Uit een Medusakop groeit en woekert het.
Achter het prikkeldraad
En dat is achter de spiegel, is ons Evenbeeld
In wake en droom hetzelfde: het bestaat
Zonder leeftijd, geslacht, geheugen, geloof, naam of voorbeeld:
Te tellen, te vermenigvuldigen, of waar je maar wilt
Te gebruiken, en te vernietigen wanneer je maar wilt.
III
Across the square,
Between the burnt-out Law Courts and Police Headquarters,
Past the Cathedral far too damaged to repair,
Around the Grand Hotel patched up to hold reporters,
Near huts of some Emergency Committee,
The barbed wire runs through the abolished City.
Across the plains,
Between two hills, two villages, two trees, two triends,
The barbed wire runs which neither argues nor explains
But where it likes a place, a path, a railroad ends,
The humour, the cuisine, the rites, the taste,
The pattern ot the City, are erased.
Across our sleep
The barbed wire also runs: It trips us so we tall
And white ships sail without us though the others weep,
It makes our sorry fig-leaf at the Sneerers’ Ball,
It ties the smiler to the double bed,
It keeps on growing trom the witch’s head.
Behind the wire
Which is behind the mirror, our Image is the same
Awake or dreaming: It has no image to admire,
No age, no sex, no memory, no creed, no name,
It can be counted, multiplied, employed
In any place, at any time destroyed.
Een vriend, die daar staat?
Nee; en dat is onze hoop: dat wij treuren en Het onbewogen
Zal blijven bestaan tussen het puin en het prikkeldraad:
Dit is het lichaam waaraan wij nooit wdden geloven,
Dat levend met de dood, de dood aan ons medelijden had;
En zo wacht Adam op Zijn Stad.
Is it our triend?
No; that is our hope; that we weep and It does not grieve,
That tor It the wire and the ruins are not the end:
This is theTlesh we are but never would believe,
The flesh we die but it is death to pity;
This is Adam waiting tor His City.
Laat O nze Zw akte spreken
Let Our Weakness speak
IV
Zonder mij zou Adam onherroepelijk gevallen zijn met Lucifer;
hij zou nooit in staat zijn geweest tot zijn O felix culpa.
Ik suggereerde aan Prometheus zijn diefstal; mijn zwakte kostte
Adonis zijn leven.
Ik hoorde Orpheus zingen; dat deed mij minder dan men beweert.
Ook de schaapachtige blik van Narcissus deed mij weinig; ik werd kwaad
toen Psyche de lamp aanstak.
Ik was de vertrouweling van Hector; voor zover als mogelijk.
Had hij naar mij geluisterd, dan was Oedipus nog in Corinthe; ik
stemde niet mee toen Orestes voor de vierschaar werd gedaagd.
Toen Diotima van liefde sprak, viel ik in slaap; ik was niet
verantwoordelijk voor de monsters die St. Antonius belaagden.
Voor mij sprak de Heiland Zijn Vijfde Kruiswoord; en ik werd een
struikelblok voor de stoicijnen.
Ik was de onwelkome gast, als Tristan, Isolde ontmoette; ze wilden
me vergiftigen.
Ik ging met Galahad op zoek naar de Graal; vol onbegrip hield ik
me aan zijn belofte.
Ik was het gewenste obstakel voor de bruiloft van Faust met Greetje;
ik ken een spook als ik het zie.
Met Hamlet had ik geen geduld; maar Don Quixote kon tegen heug
en meug op mij rekenen.
Ik was de ontbrekende naam op Don Giovanni’s lijstje; de naam waar
hij nooit raad mee wist.
Ik hielp kapper Figaro bij al zijn intriges; toen Prins Tamino
wijs werd, kreeg ook ik mijn beloning.
Aan de zonde van de Oude Zeeman had ik geen deel; keer op keer
zei ik kapitein Ahab het geluk te aanvaarden.
De zinsbegoochelingen van Metropolis, die te-grote stad, zijn
niet de mijne.
Haar toespraken, nog minder haar statistieken, raken mij; allen
die zich bewegen aan de publieke zijde van haar spiegels,
zij wrevel en onvrede toegewenst.
Op de plaats waar mijn gevoel regeert, lopen haar fotografen
te hoop; maar ik zal weer opstaan als over haar wordt geoordeeld.
IV
Without me Adam would have fallen irrevocably with Lucifer; he
would never have been able to cry () jelix culpa.
It was I who suggested his theft to Prometheus; my frailty cost
Adonis his life.
I heard Orpheus sing; I was not quite as moved as they say.
I was not taken in by the sheep’s-eyes of Narcissus; I was angry
with Psyche when she struck a light.
I was in Hector’s confidence; so far as it went.
Had he listened to me Oedipus would never have left Corinth; I
cast no vote at the trial of Orestes.
I fell asleep when Diotima spoke of love; I was not responsible for
the monsters which tempted St. Anthony.
To me the Saviour permitted His Fifth Word from the cross; to be
a stumbling-block to the stoics.
I was the unwelcome third at the meetings of Tristan with Isolda;
they tried to poison me.
I rode with Galahad on his Quest for the San Graal; without
understanding I kept his vow.
I was the just impediment to the marriage of Faustus with Helen;
I know a ghost when I see one.
With Hamlet I had no patience; but I forgave Don Quixote all for
his admission in the cart.
I was the missing entry in Don Giovanni’s list; for which he could
never account.
I assisted Figaro the Barber in all his intrigues; when Prince
Tamino arrived at wisdom I too obtained my reward.
I was innocent of the sin of the Anciefit Mariner; time after time I
warned Captain Ahab to accept happiness.
As for Metropolis, that too-great city; her delusions are not mine.
Her speeches impress me little, her statistics less; to all who dwell
on the public side of her mirrors resentments and no peace.
At the place of my passion her photographers are gathered
together; but I shall rise again to hear her judged.
W.H. AUDEN
P O E I I E

KURT SCHWITTERS
Gedichten 1928-1947
NOOT
Van de poëzie van Kurt Schwitters (Hannover
1887 - Ambleside 1948) werd alleen ”An Anna
Blume”, het beroemdste liefdesgedicht uit de
moderne Duitse literatuur, ooit in het Nederlands
vertaald (door Theo van Doesburg o.a.).
De hier afgedrukte gedichten komen uit ’’Anna
Bloeme en ik”, gedichten 1909-1947, vertaalden
van een nawoord voorzien door Hans Sleutelaar
(Bezige Bij, zomer 1982).
Sonnet
Bij goed weer ben ik liberaal,
Bij slecht is het landschap meestal kaal,
De bergen zijn hoger dan de diepste dalen.
Wat was de mensheid zonder idealen?!
De idealen zijn ’s levens brood,
Want zonder idealen is men dood.
Het rijm redt de dichter uit de nood,
Als hij rijmen smeedt uit zuiver schroot.
Dan legt hij ’s morgens in het vroege bed
Het klankvol lyrisch schitterend sonnet,
Dat rijmt van ’s mensheids nobele daders
En staan aan het ontbijt reeds de onechte vaders.
Wat was de mensheid zonder idealen,
Haar bleven geen rijmen maar de lege schalen.
Sonnett
Bei gutem W etter bin ich liberal,
Bei schlechtem ist die Landschaft meistens kahl,
Der^Berg ist höher als das tiefste Tal.
Was w ar’ die Menschheit ohne Ideal?!
Die Ideale sind des Lebens Brot,
Denn ohne Ideale ist man tot.
Der Reim befreit den Dichter aus der Not,
Wenn er ein Reimemacher ist aus echtem Schrot.
Dann legt er morgens schon im frühen Bette
Die klangvoll lyrisch herrlichen Sonnette,
Die reimen von der Menschheit hohen Taten
Und stehen schon beim ersten Frühstück Paten.
Was war die Menschheit ohne Ideale,
Ihr bliebe statt des Reims die hohle Schale.
Op een dag
Op een dag
Hou je op eenjongen te zijn.
Maar je speelt
Nog met je oude speelgoed.
Je vindt alle oude engelen aardig
Zoals je vroeger deed,
En denkt dat ze meisjes zijn,
Mooie meisjes.
Je denkt dat ze zijn zoals jij
Toen je jong was
Maar je bent oud,
En sterft en wordt koud.
1946-47
One day
You finish to be a boy.
But you play
Still with your old toy.
You like all the old angels
As you did before,
And think they are girls,
Beautiful girls.
You think they are like you
When you were young
But you are old,
De gazelle trilt,
And die and get cold.
Omdat de leeuw brult.
De hyena gilt.
De g azelle t r i l t
Die Gazelle zittert
Die Gazelle zittert,
Weil der Löwe brüllt.
Die Hyane wittert.
Maar de KUNST VERVULT. Doch die KUNST ERFÜLLT.
1947
A an Anna B loem e
An Anna Blume
O jij, beminde van mijn 27 zinnen, ik hou van jou!
Jij jouw, jejou, ik jou, jij m ij,------ wij?
Dat doet hier voorlopig niet ter zake
Wie ben jij, niet meegeteld stuk, jij bent, ben je?
De mensen zeggen, je was.
Laat ze praten, ze weten niet hoe de klepel hangt.
Jij draagt je hoed op je voeten en wandelt op je handen,
Opje handen wandel jij.
Hallo, je rode kleren, tot witte plooien gezaagd,
Rood hou ik van Anna Bloeme, rood hou ik van jou,
Jij jouw, jejou, ik jou, jij m ij,------ wij?
Dat blijft voorlopig koud vuur.
Anna Bloeme, rode Anna Bloeme, wat zeggen de mensen?
Prijsvraag:
1. Anna Bloeme heeft een vogel.
2. Anna Bloeme is rood.
3. Welke kleur heeft de vogel?
Blauw is de kleur van je gele haren,
Rood is de kleur van je groene vogel.
Jij onopvallend meisje in je alledaagse kleren,
Jij lief groen dier, ik hou van jou!
Jij jouw, jejou, ikjou, jij m ij,------ wij!
Dat hoort voorlopig in d e---- broeikist.
Anna Bloeme, Anna, A ------ N ------- N ------- A!
Ik druppel je naam.
Jouw naam druipt als gesmolten rundvet.
W eetje het Anna, weetje het al,
Men kan jou ook van achteren naar voren lezen.
En jij, jij lekkerste van allemaal,
Jij bent van achteren net als van voren:
A ---------- N ----------- N ----------- A.
Rundvet lekt STRELEND langs mijn rug.
Anna Bloeme,
Jij argeloos dier,
Ik ------------ hou------------- van------------- jou!
±1919
Oh Du, Geliebte meiner 27 Sinne, ich liebe Dir!
Du, Deiner, Dich Dir, ich Dir, Du m ir,------ wir?
Das gehort beilaufig nicht hierher!
Wer bist Du, ungezahltes Frauenzimmer, Du bist, bist Du?
Die Leute sagen, Du warest.
LaB sie sagen, sie wissen nicht, wie der Kirchturm steht.
Du tragst den Flut auf Deinen FüBen und wanderst auf die Hande,
Auf den Handen wanderst Du.
Halloh, Deine roten Kleider, in weiBe Falten zersagt,
Rot liebe ich Anna Blume, rot liebe ich Dir.
Du, Deiner, Dich Dir, ich Dir, Du m ir,------ wir?
Das gehort beilaufig in die kalte Glut!
Anna Blume, rote Anna Blume, wie sagen die Leute?
Preisfrage:
1. ) Anna Blume hat ein Vogel,
2. ) Anna Blume ist rot.
3. ) Welche Farbe hat der Vogel.
Blau ist die Farbe Deines gelben Haares,
Rot ist die Farbe Deines grünen Vogels.
Du schlichtes Madchen im Alltagskleid,
Du liebes grünes Tier, ich liebe Dir!
Du Deiner Dich Dir, ich Dir, Du m ir,------ wir!
Das gehort beilaufig in d ie---- Glutenkiste.
Anna Blume, Anna, A ------ N ------- N ------- A!
Ich traufle Deinen Namen.
Dein Name tropft wie weiches Rindertalg.
WeiBt Du es Anna, weiBt Du es schon,
Man kann Dich auch von hinten lesen.
Und Du, Du Herrlichste von allen,
Du bist von hinten, wie von vorne:
A ---------- N .............- N ----------- A.
Rindertalg traufelt STREICHELN über meinen Rücken.
Anna Blume,
Du tropfes Tier,
Ich------------ liebe------------- Dir!
WERKEN
POEZI E

H et lie d van
Slanke vingers, bleke handen,
Rode lippen vol van gloed,
Strakke en toch kloeke heupen,
En de kleine spitse borsten,
Alles wacht hier op de man.
Want wij meisjes uit de kelder,
Uitgezóchte serafijnen,
Zijn getraind en doen het sneller,
Kom dus mannen, heb het fijn,
Laat ons zorgeloos gelukkig zijn!
Echtgenoten, zure meisjes,
Zonder sap en zonder bloed,
Stuur ons de vermoeide mannen,
Dat wij hen in liefde drenken,
Jullie ten nutte, ons tot eer.
Want wij meisjes uit de kelder,
Uitgezóchte serafijnen,
Zijn getraind en doen het sneller,
Kom dus mannen, heb het fijn,
Laat ons zorgeloos gelukkig zijn.
de m e id e n
De wereld is vol goede treinen
De passagiers zijn koeien
En melk en boter.
En kaas en heerlijke jam
En stieren en paarden,
En hanen en kippen.
De koe is moeder van de melk,
En van kaas en boter beide grootmoeder.
De kaas is neef van de jam.
M is s c h ie n vreem d
Perhaps strange
The world is full of goods trains
The passengers are cows
And milk and butter.
And cheese and lovely marmelade
And bulls and horses,
And cocks and hens.
The cow is mother to the milk,
And grandma both to cheese and butter.
The cheese is cousin to the marmelade.
Das Lied der D irnen Het paard is neef van de haan The horse is cousin to the cock
Schlanke Finger, bleiche Hande,
De kip legt eieren.
The hen lays eggs.
Rote Lippen voller Glut,
Het ei is neef van de kaas en boter,
The egg is cousin to the cheese and butter,
Knappe aber stramme Hüften,
De zoon en dochter van de melk.
The son and daugther of the milk.
Und der kleine zacke Busen,
Vreemd, hè?
Isn’t it strange?
Alles wartet auf den Mann.
Zeg dat wel.
It is.
Denn wir Madchen hier vom Keiler,
Ausgesuchte Engelein,
Sind dressiert und schaffen schneller,
Darum Manner kommt herein,
LaBt uns harmlos glücklich sein!
Ehefrauen, trübe Madchen,
Ohne Saft und ohne Blut,
Sendet uns die müden Manner,
DaB wir sie mit Liebe tranken,
Euch zu nutzen, uns zur Ehr.
Denn wir Madchen hier vom Keiler,
Ausgesuchte Engelein,
Sind dressiert und schaffen schneller,
Darum Manner kommt herein,
LaBt uns harmlos glücklich sein.
±1942
1928
B r ie f U it H et V e rle d e n
Toen de dichter op een overigens zonnige dag in het
Rotterdam van 1815 mededeelde - sierlijk,
volgens de gebruiken van die tijd - dat hij
het allemaal ’’niet meer zo zag zitten”, drong het tot
me door, waarom wij zo moe zijn. Ik kocht
CASPER VAN REN HERB
The In c ro w d DF The M in d
Hoewel ik niets van haar afweet, had
ik laatst sterk het idee dat ik Gertrud Stein
tegenkwam. Het was een raar
Oud wijf, eigenlijk, w atje noemt een weirdo,
mompelend, kwijlend; maar ja, verbazend
is het niet, want als je nagaat
wie ik tegenwoordig al niet tegenkom! Mensen
van wie ik nog nooit heb gehoord, chinezen,
zangers, dichters, geheimagenten, Gertrud dus,
Kwik, Kwek en Kwak (ja verdomd), militairen,
bar- en voetbalkeepers, filmers, yogi’s, teenagers,
mijn oma (opa is 10, 20 jaar dood maar ik verwacht
hem eiken dag), Lawrence Ferlinghetti, pandjesbazen,
zwervers, personeelschefs, planters, oude existentialisten
(wat zien die zwart zeg), troubadours, ridders, schandknapen;
het wordt ONTZETTEND druk, en nou laatst weer die
Stein - ik wil dat mens helemaal niet zien!
Weg, gerTrut! Ksssssjt!
POEZI E
T a lis m a n
Mollen vangen,
niemand zeggen.
Samen naar
de overkant.
Dolle honden,
stugge heggen.
Gunstige
planetenstand.
Knekelhuis en
schedeharen
Statenbijbel,
maandverband.
Wichelroede
van Catharen
vers gedolven
kerkhofzand.
een volledig afwasbare dichtbundel met de mogelijkheid
tot stereo-weergave van hem voor drie zilverlingen, en
herinnerde hem eraan, dat er 4
behalve poëzie
nog wel andere dingen zijn ook: het barokke gebit
van een rhythm-and-blueszanger, of een starlet
op het Cannes-filmfestival (in het jaar dat T. A. Edison
uitgevonden werd) met echte originele
mahoniehouten tepels. O f die trekschuit met
bejaarden die net voorbijging, rimpelige knollen
en citroenen met een merkwaardige voorkeur voor
brandewijntjes met suiker en liederen
van Gert T.
”Er valt veel te zien op deze moreel steeds verder
vervallende bol”, sprak ik voldaan,
na erop te hebben toegezien dat de rekening betaald werd.
Buiten, wankelend van zon en drank, tussen het
paranoïed gewoel van marskramers en cavaleriesoldaten
die hun paarden niet kwijt konden, wisselden we met onvaste
stem jeugdherinneringen uit.
HARD
WERKEN

TE KOOP BIJ D E B tm ^ ----- ^-------- - -
Multishop Boden
— ------- - ^ ^ ^ O W N T O W N ” ROTTERDAM Strip-O-B**
t r i p t * .
Bkh" Voorhoeve & Dietrich
Fa. P- Hoek
Qe Boekenbeurs
Vulpenhuis
Fa. A. v.d.Veen
Voorhoeve & Dietrich
Coolsingel 105
Lijnbaan 171
1e Middellandstraat 82
1e Middellandstraat L i
Tiendstraat15A
Westkruiskade n - L i
Nieuwe Binnenweg L'l
Sigm. Kruithof
Tifdschr.handel Noord
W. Hooymeyer
Bkh. Hillegersberg
Fa. S. Barendrecht
W.B. Put
Fa. v.d. Berg
F„. C. Schot
VOOR FL.
Noordsingel 98
Noordmoienstraat 2ö
Bergweg132A
Zaagmolendrift 35-41
Bergse Dorpsstraat 35
Schubertlaan 83
Lusthofstraat 39
Stationsplein Kiosk
Groothandelsgebouw Hal A
Parkkade 29
Standaard Bkh.
Fa. Van Brummen
Van Driel K.b.h.
AKO-winkels
Bruna-winkels
Fa. v d. Ree
D«..orHams Nieuwsblad
Winkelcentrum Zuidplein
Spinozaweg299
Asterlo 23
Binnenweg105
Schiedamseweg213A
Nieuwe Binnenweg19
Centraal Station
Lijnbaan 62
Peppel weg 86A
WERKEN

W i s s e t l i j s t e n
Kompleet gemonteerd, voorzien van normaal glas en board.
Inlijsten geschiedt door demontage van de achterwand.
Hiertoe moeten een aantal opsluitveren verwijderd worden.
Dat kan zonder gereedschap, (zuiver handwerk).
Nadat het werkstuk in de lijst is aangebracht (eventueel met passepartout)
wordt het geheel opgesloten door het aanbrengen van de achterwand
en de opsluitveren.
De lijsten worden geleverd in ALUMINIUM, HOUT (Ramin) en BI-GLAS.
Aluminium is tegen een meerprijs van 15%ook te leveren in de kleuren
wit, zwart, goud, brons, (levertijd van max. 2 weken)
Speciale maten zijn ook mogelijk, maar ook daarvoor geldt een levertijd
van max. 2 weken.
Standaardmaten Bij afname boven ƒ 300,- Particuliere prijs per stuk
(altijd in
prijs per stuk ex BTW INCLUSIEF BTW
vporraad) ALUMINIUM HOUT BI-GLAS ALUMINIUM HOUT BI-GLAS
13 X 18 cm 9,50 - - - - 19,- _ _ _ _
18 X 24 cm 12,50 - - - - 25,- - - - -
24 X 30 cm 15,75 -- -- 31,50 -- --
30 X 40 cm 21,- 28,- 25,- 42,- 56.- 50,-
40 X 50 cm 27,50 38,- 32,- 55,- 76.- 64,-
50 X 60 cm 30,25 44,- 40,- 60,50 88,- 80,-
50 X 65 cm 33,- 45,- 42,- 66,- 90,- 84,-
50 X 70 cm 38,50 47,- 45,- 77,- 94,- 90,-
56 X 76 cm 44,50 - - -- 89,- -- --
60 X 80 cm 46,75 53,- 53,- 93,50 106,- 106,-
70 X 90 cm 57,50 60,- 62,- 115,- 120,- 124,-
70 X100 cm 60,- 63,- 68,- 120,- 126,- 136,-
Speciale maten
(L + B) X 38,50 52,- 52,- 77,- 104,- 104,-
Raamwerk
(L + B) X 24,- 37,50 — 48,- 75,- --
Menstraat 11 - 25 Tel. 0 5 7 0 0 - 12529
7411 EX Deventer
N ieu w e Ve r w a r m i n g
G o ede B o e k e n
§ & & O ó
& Sc Sr tx er
A R T
U N L I M I T E D
UITGEVERIJ VAN KUNSTKAARTEN EN AFFICHES
Sr ö i er
NS & SL, &> CU
b- Cr e r
Ö IsP &> e r
£r XT ZJ- er
Ou dezijdsAchterburgwal 169
Amsterdam 020 27 68 68
WINKEL: PRINSENGRACHT 645
1016 HV AMSTERDAM
020-236524

In the last few years a rising cloud of speculation
and growing interest has settled around a Mystery
Group called The Residents, a cult of Obscurist
musicians living in San Francisco who for
the past decade have been quietly churning out
some of the strangest music this side of the Eclectic
Sanitorium. Odd, enigmatic and sometimes
just plain fucking weird. The Residents blend
these and other qualities with their own twisted
brand of humor, directed more towards disturbance
than frivolity. "Being weird just isn't
enough....” The Residents have remained secret
to insure their Individual Privacy and freedom.
They realize the amount of rumors stimulated
by this lack of information sometimes makes
their music seem secondary to gossip and
curiosity, something which they find irrelevant
and mis-leading. But the rumors and contradictions
still rain down, only the music remains, free
in a world of its own, and only you know if you
belong there with it.
The following interview took place on January
14th, 1981, at The Ralph Records/Cryptic Corporation
Headquarters in San Francisco. There I
spoke with Jay Clem, Residents’ confidant and
spokesman as he was about to leave for Europe
on business.
All Residents photographs were taken exclusively fo r
Vacation Magazine by Ralph Records, copyright by Pore
Know Graphics.
Permission was granted to Hard Werken Magazine to
print this article, including the photographs, in their
IOth issue. Hard Werken appreciates this very much.
OBSCURE/ i : DIM , G LO O M Y 2: REMOTE 3: N O T READILY
UNDER STO O D: VAGUE.
"The Theory of Obscurity was more relevant to
The Residents when they were truly obscure.
Once the work goes out into the public and you
in turn receive some form of commentary, you
are no longer working under that theory.”
THE THEORY OF OBSCURITY: A CREATIVE PROCESS IN
W H IC H A N EXPERIMENT IS PRIVATELY CARRIED O U T
SOLELY FOR T H A T IN D IV ID U A L'S PERSONAL ENTER­
TA IN M E N T W IT H N O OTHER INTENSIO NS. KEEPING
THE SOURCE OF THE DEVELOPMENT AS FREE FROM O B ­
STRUCTIO N AS POSSIBLE.
P: Before we get too far ahead of ourselves let's
go back to the early days of the Residents. When
was the first official release?
J: The first record was released in November of
1972. That was a two-record boxed set of 45's
called Santa Dog. It was a limited edition of 500
that ended up being only 300 due to a series of
accidents.
P: This boxed set was never re-released?
J: One of the tracks was. It was called Fire on the
original record but came out on the B side of the
Santa Dog ’78 single renamed Santa Dog but
it was really Fire.
P: What about the Baby Sex tapes?
J: Well, I believe that Ralph Records’ logo was
used on the Baby Sex tape box. Baby Sex was an
early Residents project that consisted of a recorded
tape and a hand-screened T shirt depicting a
woman engaging in oral intercourse with a baby.
It was never released but the Residents were anticipating
starting their own record company
using the name Ralph Records to promote their
art.
P: This was in San Francisco?
J: Technically it was in San Mateo. The Residents
had a studio in San Mateo from 1970 to 1972.
Actually they did four album-length tapes when
they were in San Mateo. The first two are highly
documentary in nature. Most of them consisted
of conversations but there was some actual music.
P: Were these tapes treated?
J: They were but mostly through editing. The Residents
didn’t have much equipment at that time.
P: These were never released in any form?
J: No, this was before any of the albums. At this
time there are no plans to ever release them. Although
two of the tapes are entirely musical in
content and sound like the Residents used to,
only of a rough quality. One of the tapes is all Residents
and one has Snakefinger and N. Senada
involved on it.
P: Was this around the time that Phonic Organization
was developed?
J: Phonic Organization was developed at that
time. The theory actually applied itself to lyric
writing more than it did to the music. It was a
J
I T
W
) HARD
WERKEN

i e f i n t r o d u c t i o n t o t h e t h e o r y o f o b s c u r i t y
point of view by which the content of the words
was made subordinate to the sound of the words
as they put themselves together. This applied itself
to the music sometimes because the Residents
would write the words first, then they
would try to create the music to follow the lyrics.
Today it seems that the Residents are more interested
in content. The last time it was really extensively
used was on the Eskimo LP. The point
being to make the text sound like Eskimo words.
The way in which the syllables are arranged is
similar to Eskimo 'sounds' but the way they are
put together is more or less arbitrary.
P: Meet the Residents, N ot Available and
the Third Reich ’N Roll were all created using
the theory of obscurity and Phonic Organization?
J: Meet the Residents, for the sake of argument,
was done almost entirely under the theory of obscurity
because the Residents’ main project at
the time was a film they had been working on
called Violence Fats. It was a total fantasy film
about this bizarre land that was entirely inhabited
by one-armed midgets. The reason this came
about was that the Residents had a studio space
that only had 11 foot high ceilings. So, in order to
build sets for this imaginary city that incorporated
buildings over two stories high, there had to be
midgets in it. All the people in the film had to
squat down inside these costumes that are like
balls and they had one arm that stuck out the
middle and they wore these great over-size shoes
as they bounced around in this fantasy land doing

all the things that one-armed midgets do. The
Residents worked on that movie for four years.
That was their main project at the time of Meet
the Residents. They worked on the tapes which
later became the record just to take breaks from
the filming. They never thought it would become
a record. Later when they realized that it was
going to be released they added some extra material.
P: What about Third Reich ’N Roll?
J: That record on the other hand was done totally
with the intent of releasing it to the public.
Not Available was the only record that was
done totally from the theory of obscurity.
P: N ot Available was actually recorded before
Meet the Residents.
J: The Residents have always thought that the
Not Available album was highly revealing, although
it’s difficult to see it. It’s like you’re talking
in riddles and you understand them but no one
else does. It’s all in there if anyone wants to take
the time to dig it out.
P: Something like playing the Beatles albums
backwards to find out Paul is dead.
J: Something like that. We heard that George or
Ringo had a copy of Meet the Residents but who
the fuck knows?
P: When did you get involved with the Residents?
J: I was around the perimeter at this time. I’d just
come from Louisiana and even though we’re all
from the same home town, which is Shreveport,
I didn't know them until I moved here. I had some
business knowledge, so I helped them set up
their record company.
P: What was your reaction on first meeting the
Residents?
J: Well, I didn't really understand it at first but
after I’d been around for a while it became the
only thing that made any sense.
P: At this point the Residents really didn’t want
to release their products.
J: Later on they wanted to, and finally did. But at
this time there was no actual communication
with the outside world in reference to their music.
Now the Residents feel some work was done
pertaining to the theory of obscurity more than
others. Not Available was done entirely under
this theory. It was done purely tb entertain themselves.
Today the Residents don’t consider the
theory of obscurity particularly valid.
P: The theory deals with indulgence as much as
it does obscurity.
J: Art is indulgent by definition.
A R T /1 : SKILL ACQUIRED BY EXPERIENCE OR STUDY. 2:
THE SYSTEMATIC USE OF KN O W LEDGE
P: So in their opinion, they felt that an artist
should create only for himself?
j: That depends if someone considers himself an
artist or an entertainer. An entertainer’s responsibility
is to entertain an audience. The Residents
feel it’s the artist’s responsibility to entertain
himself.
P: Does the theory of obscurity take more than
it gives?
j: Not really, because they felt by satisfying themselves
that they were maintaining a level of purity.
Now this ideal is still kept in mind as one
means of maintaining a high creative level.
P: How about as it pertains to experimental music?
j: Personally I find most older forms of experimental
music overly indulgent and boring. When
you are working experimentally the purpose is
not always to entertain but to explore possibilities.
If people find these experiments interesting,
if these works are available and are bought, that’s
the individual’s choice.
EXPERIMENT: A C O N TR O LLE D PROCEDURE CARRIED
O U T T O DISCOVER, TEST, OR DEM ONSTRATE SOME­
TH IN G .
P: Certain Eastern music is excessively long, predominantly
for meditative purposes. The Residents
seem to incorporate various forms of ethnic
music and primitive rhythms.
J: The Residents are influenced by some types of
music and sound. For example, Chinese and Balinese
gamelan music, Henry Partch and even the
Electric Light Orchestra. None of which pertains
directly to religion out of context. African and
South American rhythms are also of great interest.
P: A character called N. Senada seems to be given
a lot of credit. Is he representational of a state of
mind or is he in fact a real person?
J: Again for the sake of argument, the mysterious
N. Senada was indeed a real person who was very
influential on the Residents in their formation of
certain concepts. Essentially he played freeform
saxophone and wrote poetry. Although possibly
insane he seemed relatively harmless. Musically
he had some interesting ideas. Some of these
theories led to the album Eskimo and Phonic
Organization. He also introduced them to various
forms of non-Western music.
P: N. Senada is an example of why people think
that there is too much hype tied around the Residents.
Obviously it would seem that they (the
Residents) feel the music is more important.
J: First of all, a lot of the rumors emanated from
the outside. Mainly the Residents are very private
people. They still enjoy remaining anonymous
even though the theory of obscurity isn't as
readily applied in the creation of their music. Celebrities
are surrounded with as much bullshit, if
not more.
P: People are preoccupied with gossip and fascinated
by images they don’t seem to understand.
What about the music?
J: The music has always been the most important
aspect. The Residents just want to be left alone
to make their music and have the attention focused
there. The rest then becomes irrelevant.
The Residents have thought about releasing their
names just to let the whole thing blow over once
and for all.
P: The Residents are sometimes criticized for
having no overt contents or commentary.
J: That depends on what your perception of content
is. I would think in the case of the Residents
the message lies more in the form, not the content.
The commercial album of one-minute songs
is a good example of that. It made direct commentary
of the superficiality of pop music by incorporating
more substance in one minute than
most pop songs do in three or four. They feel
that is a revolutionary concept. You also get
more for your money. In reality what you've got
is fourty separate units of music. One thing I
think some people overlook is that the Residents
are interested in fantasy, which doesn.’t happen
to be in vogue right now.
FORM /1: T O TAKE A DEFINITE FORM. SHAPE. OR AR­
RANGEMENT.
P: Humor is also widely incorporated as well as
the fantasy aspects.
J: The Residents feel that a good work should
contain a wide range of emotions, humor being
one of them. Emotions have to work off each
other in order to create good drama. I also know
that the Residents hate comedy or overtly serious
music. With comedy you’re only interested
in a “ laugh” whereas when you are working with
a serious statement you can get involved with
too much negativity and pretentiousness. As extreme
as the Residents seem to be, they really 4
don’t like extremes.
P: Does the subconscious play a part in the creation
of this drama?
y
J: They like to work as directly from the subconscious
as possible. Translating that to a musical
form is not always so easy. With Eskimo
they knew what they wanted to do but they
worked on it three years before getting it where
they wanted, due to the limitations imposed by
physical reality. Their intention is to create interesting
dreams and fantasy.
P: Are drugs an inspiration in this process?
WERKEN

PWNOGRAPH RECORDS
RIEP AWAY FROM MEAT
I
i
J: The Residents took drugs but I think other
music and musicians were more inspirational.
They loved psychedelic music. If psychedelicmusic
hadn’t got so washed out in the 70's the
Residents may have never gotten into music.
PSYCHEDELIC/1: RELATING T O , OR CAUSING A B N O R ­
M AL PHYSIC EFFECTS (DRUGS).
P: Psychedelic music got to be as redundant as
punk and New Wave.
J: Rock 'n roll is 15 years behind the times.
P: Rock 'n roll is a valid way of expressing anger
and discontent.
J: There are other ways of expressing anger. Rock
happens to be the medium of the day. It happens
to be the most available formula, but that doesn't
make it more valid than John Coltrane, Ravel or
Middle Eastern music.
P: Experimental music still hasn’t been accepted
even during the last 2 or 3 years.
J: People say that they want something new but
apparently they really don’t. You go back to the
50's when your parents first heard Elvis or Chuck
Berry. They totally rejected it. There will always
be a large rock audience because it was such a
large part of so many people's lives that they
won't give it up even to new forms of modern
music, let alone experimental forms. It just becomes
another convenient hypocrisy. People
hang on to things because they are insecure
about change.
HYPOCRISY/1: T O BELIEVE W H A T O NE DOES N O T
BELIEVE.
P: What are the Residents working on now?
J: The Residents are working on a new album
right now. I’m tempted to say that they are
working under the theory of obscurity.... let’s
just say that they are not working under any specific
concept, so they are maintaining a higher
level of mobility and freedom. Basically they want
to eliminate all limitations.
P: I know that we’ve purposely been staying
away from rumors but for their own sake is there
one in particular that stands out?
J: Well, my favorite Residents rumor has the Residents
portrayed as four interior decorators
living in Los Angeles in a specially designed and
decorated house that they never leave, where
they record all their albums. The thing that is so
beautiful about this rumor is that it’s really so
close to the actual truth.
ALSO AVAILABLE O N RALPH RECORDS: T U X E D O -
M O O N , M X-80 SO U N D , SNAKEFINGER, YELLO, R O N A L ­
D O A N D THE LOAF. A N D FRED FIRTH. FOR FURTHER
IN FO RM ATIO N C O N TA C T RALPH RECORDS. 444 GROVE
STREET, SAN FRANCISCO, CA 9 4 102, USA.

S L A P E N
OIO —129244
NEW YORK f. 875
TORONTO f. 989
MEXICO CITY f. 1795
BOGOTA f. 1995
RIO DE JANEIRO f. 2540
NED. ANTILLEN f. 2075
CAIRO f. 1060
BANGKOK f. 1540
SINGAPORE f. 1580
WAT E R B E D
v . a . f 4 0 0 -
R O O S -W A T E R B E D
goudserijweg 69 rotterdam 010-123516
TOKYO f. 2425
PEKING f. 2810
LAST MINUTE WINTERREIZEN
de reiswereld bv 01820 — 26144 lid ANVR
c m
c m
♦
CD
GD
O
GD
□ c
L O
IN DEN TWIJFELAAR
co
C
O
V OOR H EEN
B I 4
cm
CD
MAURITSSTRAAT M3
GD
ROTTERDAM
GD
CD
<
CU
VOOR MUZIEK
GD
~CD
BU HET E
J £ N
c m
CD
<
L _U
1 / 1 HARD
O H " WERKEN

ARTISTS’ PORTRAITS
Henry Moore, Francis Bacon, Marc Chagall, Claes
Oldenburg, Joan Miró, Andy Warhol, Joseph
Beuys... zijn te zien met meer dan 50 andere hedendaagse
kunstenaars in Artists’ portraits. Een serie
zwart/wit gemaakte en met de hand ingekleurde
portretten van Alex Kayser. Met een inleiding/interview
van Andy Warhol en een beknopte biografie van
iedere kunstenaar. 15 x 22 cm, 128 blz., ƒ 29,50.
Deze uitgave van Meulenhoff/Landshoff is in iedere
goede boekhandel voorradig.
JOOST ROELOFSZ Voor en achter
kijken en lezen • leren en genieten
voor kinderen en volwassenen
Dertig unieke aquarel-tekeningen over tegenstellingen als voor
en achter, lief en stout, dik en dun, geïllustreerd met kleine verhaaltjes.
‘de sfeer van het klassieke kinderboek’ (Haagse Post) en
de ‘echteRoelofsz-tekeningen’ (NRC) maken Voor en achter tot het
cadeauboek voor jong en oud. In de boekhandel verkrijgbaar, f 25,-
M E U L E N H O F F A M S T E R D A M :M=
VAN NELLE, 200 JAAR
Van Nelle deed al in tabak en karotten*
Toen prinsgezinden en patriotten
Hier de zaak volledig lieten rotten.
Wie zware shag The Rising Hope
In die dagen wilde kopen.
Moest even naar de Weduwe lopen.
Joop Bovenhuis
* snuiftabak

i Ut1' "tf «&* -ifa-iiSfa
' f a j » * s N f e
« k É Ü *? & t ' * * * *
B lH Ë ^ é ^ , ï i * r * «#*■
a w n # * . *• ,JL » » «
c flW fc ftL W «fcSfSL
■
‘r W ■ #
' i
%Sfr" '=
* ' ' ft .
0 0 ft !
ê : #ftt
-•■■ ,
- t % ## 1 % q p
i - é ' #N i
ft V * * * +
...:-. 9 * # m
■ « >>- ' ^
■ i- * # #
t I
M M ,
1# ft* . ! ' W J
#«Jfa
'f~^?Y*kim :'£ ■’-'■ Ok. ->'
ft ft ft# ft# # " .
• ft' ft
y
< ♦ # :
: jr %:
5? * « «*► ■ f 1•'• ■
§ ft ft ft ft
# § - *
O N C f
»« V * 4M
' # ' ■* \
ft ft-ft ft Jj- ft
# « # # # # w * *
* * '■'» • 31* * Ï ’ " ■ C f l i ,
° %F *
is
, •
# # ;
• # # .• •
# ft># #
®> # # * • #
o h ,
mm w mw ^ W * r W9z Z t
# ft # # ’ ft 'MRw # # ## # ft ##
!'• ft ft # ft ._:^Cr • ftft ft $
r « S ^ ft* *3C fc . r f K f t < * * M ' j
$ & * * * • j f * t - j j ^
r * ♦ * #
-kpf . >!&•: I
& : & s # • 0
-a&JI * #*.
0 * « »
■;;. * * ■ * t
«I
•- *
££„ m tin t* ..
* :k.
a & Ë b
*#■
f t
m .
:m m :. ,# ■ *
;
*
# . •
:AT''-r:'
IN .
K
%W0
S i t
;
v , >
i % ; ' m . S ® ■ g j g j L
. 3Lm
**•?: '^•i'V.^4*
m
m
*-

OUDE BINNENWEG 113 TEL.131707

BOEKHANDEL VAN GENNEP -
OUDE BINNENWEG 131 B OIO - 330592
ROTTERDAM
Ella van Schaik
POEZEN KWARTET
Serieuze zaken
Muzikale katten
Muzikale katten
kattebak
kopjes geven
Ukken
slapen
harpoes
trompoes
muziekat
kastrater
harpoes
trompoes
muziekat
kastrater
Muzikale katten
Serieuze zaken
Serieuze zaken
Serieuze zaken
harpoes
trompoes
muziekat
kastrater
kalkbak
kopjes geven
likken
slapen
kattebak
kopjes geven
likken
slapen
kattebak
kopjes geven
likken
slapen
een uitgave van ULYSSES / Denneweg 69A Den Haag
WERKEN

o NTWERP VOOR EEN WOONGEBOUW EN VOORZIENINGEN AAN DE MAASOEVER TE ROTTERDAM
1. Opdracht
Eind 1980 werd OMA door de gemeente Rotterdam gevraagd om een onderzoek te doen
naar de betekenis van hoogbouw voor de stad en het tot uiting brengen hiervan
in een ontwerp voor een nader te kiezen lokatie.
In overleg met stadsontwikkeling werd gekozen voor een situatie aan de Maasoever
ter hoogte van de oeververbindingen.
De opdracht werd in het kort als volgt geformuleerd:
A. Onderzoek naar vorige plannen voor hoogbouw en d.e konsekwenties daarvan voor de stad.
B. Onderzoek naar de specifieke kwaliteiten van de situatie.
C. Vergelijking van de verschillende mogelijke bouwmassa’s op de lokatie en hun invloed op de omgeving.
D. Indeling en organisatie van het nieuwbouwmodel.
E. Een voorlopig bouwkundig ontwerp.
F. In acht nemen van het beleidsvoornemen de stad weer in kontakt te brengen met de rivier en
het rivierfront te ontwikkelen tot stedelijk recreatiegebied.
We beperken ons hier tot het beschrijven van de relatie van het stadscentrum met de rivier
en de interpretatie hiervan in het ontwerp.
2. Het stadscentrum en de rivier.
Het centrum van Rotterdam werd in 1940 gebombardeerd.
In één nacht veranderde het in een drie kilometer brede krater.
Enkele gebouwen bleven gespaard - één van hen - het zogenaamde Witte Huis
een toren van 45 m. hoog, gebouwd in 1898, dat gedurende 20 jaar Europa’s hoogste gebouw was.
Onmiddellijk begonnen de Rotterdamse architecten plannen te maken voor de uiteindelijke wederopbouw,
welke een aanvang nam tijdens de oorlog en nog steeds onvoltooid is.
Het concept voor de toekomstige ontwikkeling van de stad werd vastgelegd in het basisplan 1946.
Grofweg bestaat het uit een grid, gedeeltelijk afgeleid, geprojecteerd op en aangetast door
de overblijfselen in het gebombardeerde gebied.
De meest in het oog springende dingen in dit systeem waren:
1. Eén centrale Noord-Zuid boulevard, de Coolsingel, eindigend in
2. de ontmoeting van stad en rivier d.m.v. het ’’Venster op de rivier” en
3. het gebogen spoorwegtracé dat het grid aan twee kanten omsluit en aan de rechteronderhoek hiervan
de rivier oversteekt.
Gedurende de vijftiger jaren werd het nieuwe Rotterdamse grid een paradigma:
een CIAM-stad van slabs, die bij elkaar werden gehouden door een Team-Ten-achtig
kruisvormig ’’verbindend weefsel” door Bakema: de Lijnbaan.
Het wigvormige gedeelte gevormd door de hoek tussen de rivier en de onderrand van het grid,
de zogenaamde ’’waterstad”, werd bij de Leuvehaven van tanden voorzien om aan het eind van de Coolsingel
het ’’Venster” een transparant uitzicht op de haven te verschaffen.
In de 60-er en 70-er jaren raakte dit moderne stedelijke concept met zijn emblematische architectuur
in discrediet: het ’’Venster” verdween door het dichtbouwen van de Leuvehaven en aan de periferie
van het centrum aan de andere kant van het spoorwegtracé ontstond een tweede revisionistische rekonstruktie:
een verzameling gebouwen van Piet Blom (een klein bos van zijn paalwoningen), Bakema en anderen
De nieuwe rekonstruktie was het absolute tegendeel van de pogingen uit de 50-er jaren;
waren dezen nuchter, geordend en logisch, de nieuwe stad was chaotisch en nadrukkelijk menselijk.
De twee steden worden gescheiden door het spoorwegtracé en een verkeersweg, die beiden op dit
punt samenkomen en de rivier kruisen.
Juist hier eindigt ook de ’’punt” van de wigvormige waterstad.
3. De lokatie.
De hoek tussen de rivier en de onderrand van het grid hebben wij opgevat als
een ’’Scharnier” tussen de stad en de rivier.
De rivier ligt hier het dichtst bij het centrum.
De verschuiving van het centrum door de gigantische injectie nieuwbouw van de tweede rekonstruktie
maakt dit punt bij uitstek geschikt om de rol van het ’’Venster over te nemen als de nieuwe
ontsluiting van het rivierfront.
De lokatie is merkwaardig.
Enerzijds is ze ingekapseld in een netwerk van verkeersaders, waaronder de nieuwe hangbrug
over de Maas die via twee onverklaarbare bochten zijn weg de stad in baant en anderszijds
ligt er een unieke mogelijkheid om de rivier met de stad te verbinden.
4. Het ontwerp in zijn kontekst.
WERKEN
Het gebouw en de brug zijn als één onlosmakelijk geheel ontworpen.
Ze vormen een transparant scherm langs het rivierfront,
opgebouwd uit een samenstelling van torens en een schijf op een podium,
daarmee inhakend op experimenten uit de Rotterdamse wederopbouw. t,
Aan de rivierkant werkt dit schema als een kompositie van torens tegen een glazen horizon,
daarmee een skyline in de skyline introducerend, en aan de stadskant als een massieve schijf
met glazen torens en spleten, die als vensters stukjes rivier portretteren. ^
* m

i i m m m m m
IIIIMIIIIIIIIIII
iiiiiii iiiiiiiiii
111111 i '■IIIIIII
iiiiiiiiniiiiiiii
iiiiiiiiiim iiiii

De glazen oppervlakken aan de stadskant reflecteren door hun verschillende standen het
licht steeds op een andere manier reflecteren ze het water en de lucht, geen bebouwing.
Het gebouw is afgestemd op de kinetische ervaring, die het voorbijgaan met verschillende snelheden
over de bruggen en de boulevard teweegbrengt:
De torens hebben steeds een verschillende stand ten opzichte van de schijf: sommige vallen naar
buiten, anderen zijn ingevat, weer anderen draaien weg en de stalen toren is volledig ontsnapt.
De hoogte van het gebouw is gemiddeld 72 m.
Voor een torengebouw is dit niet zo hoog, voor een schijf wel.
Het samenstel van schijf en torens in dit project eist een flinke hoogte
om effectief te zijn in de skyline van het Rotterdamse rivierfront, waar tegenoverstelling
van extreem hoge konstrukties met lagere stadsgedeelten een bekend en geaccepteerd beeld is.
5. Programma van het gebouw.
Totnogtoe is slechts de buitenkant van het ontwerp, de envelop, belicht.
Het gebouw is vanaf de buitenkant ontworpen.
Naast dat dit inherent is aan de opdracht - het ontwerpen van een hoogbouwkomplex
vanuit de stedelijke kontekst - heeft dit als reden, dat door de potentieel snel
veranderende kondities en bestemmingen in de stad een groot gebouw zich van binnen
voor nieuwe programma’s zou moeten kunnen uitrusten, zonder half gesloopt te worden.
Ook de struktuur van het gebouw is hierop ontworpen.
Het podium heeft grotendeels ’’open” plattegronden en bevat openbare en gemeenschappelijke voorzieningen:
Parkeren, supermarket, eetgelegenheid, wasserette, tuin, kreche, school etc.
De gang, die de vier liftkokers verbindt met de lobby is een balk die hangt in de parkeergarage.
De liften eindigen boven in een semi-openbare ’’luchtstraat”, die eveneens voorzieningen bedient
op de toppen van de torens: afdalend van de luchtstraat naar het rivierfront.
Deze voorzieningen kunnen bijvoorbeeld zijn: een bar, een club, een gezondheidscentrum, een zwembad.
Gesandwiched tussen deze twee lagen zit het woongedeelte (daarmee het gebouw kompleterend tot een
stad in de stad). Het woongedeelte bevat een aantal appartement-typen, in grootte variërend
van 35 m2 voor de 1 persoons woonstudio’s in het schijtgedeelte tot meer dan 200 m2 grote ’’lofts”
die in de torens zitten en dwars door de schijf heen steken.
Op het dak boven de schuine torens staan twee villa’s.
Om aan de eisen van de moderne stadsmens te voldoen en om geld te besparen voor meer nuttige dingen,
bevatten de woningen geen scheidingswanden, maar zijn slechts uitgerust met een natte cel en een keukenbloc.
6. De brug en het programma voor de Maasoever.
De openbare funkties in het gebouw en de funkties in de brug zijn onderdeel van een stedelijk programma.
Op dit moment ligt Rotterdam niet echt aan de rivier.
Het in het basisplan 1946 vastgelegde herstel van het kontakt van het centrum met de haven
d.m.v. het ’’Venster op de rivier” aan het eind van de Coolsingel is tenietgedaan door het
dichtbouwen van dë Leuvehaven.
Bovendien ligt de rivier daar net te ver.
Juist bij het noordelijk landhoofd van de oude brug ligt de rivier vlak bij de onderrand
van het rechthoekige centrum, maar nu is die belangrijke plek zowel ’’onzichtbaar” als
ontoegankelijk. In ons plan hebben we voorstellen gedaan om die onbereikbaarheid ongedaan
te maken en tegelijkertijd de nabijheid van het water naar de stad toe te verkondigen met
een stedebouwkundig accent.
Door een segment van de oude Willemsbrug van een scharnier te voorzien en omhoog te draaien
ontstaat een maximaal accent met minimale financiële middelen:
Een toren van ca. 100 m hoog op het ’’Scharnier tussen stad en rivier”.
Overdag als toren, ’s nachts als lichtbaken.
De brug is programmatisch onderdeel van het gemeentelijk beleidsvoornemen plannen uit te werken
voor de Maasoever als stedelijk recreatiegebied, waarvan het bovengenoemde kontakt met de rivier
alsmede de injectie van een groot aantal nieuwe inwoners in verschillende nieuwbouwplannen
in de buurt van de Maasoever de belangrijkste punten zijn.
Daartoe zijn de funkties in de toren:
a. onderdeel van het totale programma voor de ontwikkeling van de Maasoever, en
b. onderdeel van een kleiner gebied op het ’’Scharnier”, waar de fysieke kondities aangepast
en geintensiveerd worden tot een koncentratie van kleine attracties .voortkomend uit initiatieven
in de stad.
In dit verband moet het brugdeel gezien worden als een houder voor dié funkties, die bij voorkeur hoog
moeten zitten: uitkijkplatform, lichtscherm en een laser voor Ivolkenprojectie, ontvangst- en
informatiecentrum voor de stad, restaurant, bar. Op kadenivo bevat het landhoofd parkeergelegenheid,
een toegangspaviljoen, een rondgang om het landhoofd.
In een later stadium omvat het programma voor deze plek: een overdekte voetgangersroute vanaf de Blaakdie
eventueel later vervangen kan worden door een promenade van N.S./Metro-station Blaak over
de overbodig geworden spoorbrug, wanneer de spoortunnel gereed is, -, recreatieve funkties in de
bunkers onder het wegdek, openbare voorzieningen in de onder- en bovenbouw van het woongebouw,
en een wandeling langs de ’’Staalsymfonie”: De boeg, drijvende bokken, Willemstoren, Spoorbrug,
Willemsbrug en het kunstwerk van Auke de Vries.
Rem Koolhaas, Stefano de Martino, Kees Christiaanse & Hectic Pictures.

Licht in duisternis
Schreef ik in HW No 9 over een noodlot en straf
die Rotterdam te wachten staat, geboren uit een
deerniswekkende en verdrietige samenzwering
van de heer P. Blom en de bestuurderen van deze
stad. Nu aandacht voor het architecten bureau
OMA, dat de stoute schoenen aantrok en een
prachtig, gedurfd, compleet, en goed onderbouwd
plan ontwikkelde. De groep, R. Koolhaas in het
bijzonder, toonde in het nabije verleden al aan
over een oorspronkelijke, ongebonden, en een
door mij zeer gewaardeerde visie te beschikken.
Het plan omvat o.a. het rechtopzetten van een
deel van de oude Willemsbrug, maar dit, mag ik
aannemen, is bekend bij de geïnteresseerde lezer.
Een ander, maar zeker zo belangrijk onderdeel
van het plan is een groot en hoog appartementencomplex,
dat het effekt van het staande brugdeel
moet versterken, en waarzonder, het gehele plan
in de bekende zuinige bloembakken, of l%-
regelingsfeerzal vallen. De nadruk lig op de grootstedelijkheid,
het beeld, en de attractiviteit daarvan,
en dat is goed.
Besloten de Rotterdamse regenten niet eens dat
Rotterdam een stad aan de rivier moest worden?,
maar wat beurt?, we proppen de Leuvehavenkades,
de Blaak, de Westblaak vol met gepietepeuter,
15e hands-3e la van onderen triefel, niks groot
gebaar, niks allure, niks venster op de rivier, alleen
onverkoopbare lelijke rotluxeappartementen.
Wanneer houdt het eens op met de ellende. Het
plan, nota bene in opdracht van de gemeente
gemaakt, geeft de heren bestuurders de kans de
mantel van middelmatigheid eens af te schudden,
de grote uitdaging, het einde van een grauw en
vreselijk tijdperk van ouwehoeren en doorschuiven.
We besluiten dus unaniem dat het hele plan
doorgaat, we richten geen praatgroepen op, geen
beoordelingscomités, geen inspraakrondes die
toch altijd hetzelfde resultaat geven... ”eh, mijnheer
Koolhaas, zou het niet leuk zijn om op het
landhoofd van de oude brug een grote foto neer
te zetten van bijvoorbeeld die mooie maquette
van het plan, zodat alle Rotterda... enz.
Beste Rotterdammers, en andere liefhebbers, het
kan me niet schelen of het plan duur, onnuttig,
onzinnig, of voor mijn part elitair is, het is goed en
MOET er komen want we sterven hier zo langzamerhand
van VERVELING.
Sander Wissing

DICHTERS
OPENERS
Onze Geliefde Stad
Tuchovsky hield de enveloppe waarin zijn gedichten zaten stevig onder de’arm geklemd en verliet
snel het tegelpad langs de containers van de sektie Letteren. Hij wierp een vluchtige blik op de
hoefachtigen aan gene zijde van het gaas. Een sprankje meelij welde in hem op. Hij besefte nu dat het
een beestachtige misdaad was om temidden van het lawaai en de stank van het stadsverkeer deze
dieren in een kamp op te sluiten, waarvan zij bovendien nog een deel aan de sektie Letteren hadden
moeten afstaan.
Maar wat kon hij er aan doen? De dieren schenen van hun onnatuurlijke omgeving geen last te
hebben en graasden ongehinderd van het afgekloven gras. Hij had trouwens al problemen genoeg en
nu hij met het KIM had kennis gemaakt, zag het er niet naar uit dat die spoedig zouden worden
opgelost.
Van het gesprek met de heer Fooy was hij niet veel wijzer geworden en drs. A. Olivier, direkteur,
had hij helemaal niet gezien.
Waar zou die zitten?
Waarschijnlijk niet in een van de containers, want hij had opgebeld, en het leek Tuchovsky
werkelijk verspilling van het budget der kunsten als er in zo’n kleine ruimte interne telefoongesprekken
werden gevoerd.
Toen hij langs de glazen portiersloge kwam, wenkte de portier hem binnen. Maar Tuchovsky
beduidde dat hij haast had en liep snel verder.
Hij sloeg een marmeren hoek van de Stadsgehoorzaal om, stak een straat over en liep het
wandelgebied in het centrum van de stad binnen.
Uit de winkels van Maasmonds betere middenstand schetterde harde muziek over de hoofden van
het publiek, dat gretig in manden en rekken vol kleurige, afgeprijsde zomerkleding graaide. Een
groep luid zingende, kaalgeschoren en in saffraankleurige hemden gehulde jongens en meisjes danste
Tuchovsky tegemoet. Ze sloten hem een moment op in een ergerlijk gekrijs van blijmoedigheid,
lieten hem weer los, alleen met de vraag wie, in godsnaam, ó uHanachain wel mocht zijn.
Een dichter? Een opener?
Tuchovsky kon er slechts naar raden. Naar de vreugdekreten van de heer Fooy en zijn secretaresse
gemeten, was deze onbekende niet zo maar iemand, geen debutant, dat was duidelijk, en zijn komst
zou zeker niet onopgemerkt blijven.
Hij naderde het kruispunt... nel mezzo del cammin... beroemd begin vaneen reis door de hel. Hier
kwamen twee wandelstraten samen, simpelweg de korte en de lange Baan genaamd. In het midden
van deze viersprong stond een beeld op een sokkel, dat twee spelende beertjes voorstelde.
Eromheen stond een groep eveneens kaalgeschoren, maar nu in asgrijze pakken gestoken
jongemannen, die verklaarden dat het Goddelijk Licht uit Salt Lake City, Utah, U.S.A. kwam. Een
van deze zendelingen maakte zich los uit de groep en liep met Tuchovsky op, terwijl hij hem een
grammofoonplaat voorhield, waarop Gods zetbaas op aarde te beluisteren viel.
Maar Tuchovsky had geen belangstelling voor de goddelijke stem. De jongeman haakte na een
tiental meters vergeefs af en klampte een andere voorbijganger aan.
De klok van het stadhuis aan het eind van de wandelstraat sloeg twaalf uur. Tegelijk begon het
carillon aan de gevel van een klokkenwinkel te tingelen. En eveneens op dat moment schoot
Tuchovsky een strofe te binnen, die hij over onze geliefde stad had geschreven.
Hij mompelde de regels, begeleid door de stadhuisklokken en het carillon, voor zich uit:
Hier ben ik geboren
Onder de adem van de Maas
Hier heb ik mijn hart verloren
In Maasmonds wild geraas
En waar...
jg S
WERKEN

fen fe u ille to n door V ic to r G ra s h o f
De rest schoot hem niet te binnen. Het getingel dat de tijd aangaf zweeg. Tuchovsky beende het
plein over waarop de winkelstraat uitmondde. In het midden van dit plein stond een beeldengroep
van een rotsvast gezin, symbool van verzet in oorlogstijd. Het was vrede nu. Aan de rand van het
plein lag een groot roestig scheepsanker. Maasmond stond vol beelden en op allerlei plaatsen, ook
waar in de verste verte geen water was te bekennen, lagen ankers, lichtboeien en trossen vuistdik
staaldraad. Meerpalen dienden als richtingwijzers en wezen de weg naar openbare instellingen en
bezienswaardigheden.
Maasmond was een havenstad, ja zelfs nummer één op de wereldranglijst van havensteden.
Schepen uit alle zeevarende naties lagen aan haar oevers en kaden, die zich tot ver buiten de stad, tot
aan zee, uitstrekten.
De rivier, die Tuchovsky al mompelend had bezongen, sneed de stad in tweeën. Ten noorden
van deze zwaar vervuilde stroom lag de oorspronkelijke stad, tenminste wat daar nog aan
oorspronkelijks van over was na het verwoestende bombardement dat Maasmond dertig jaar geleden
had getroffen.
In die tijd droeg de stad de naam van een andere, veel kleinere rivier, die zich nog als een
moddersloot door de noordelijke wijken kronkelde en nabij het centrum gewoonweg ophield te
bestaan, om als het ware in de huizenzee te verdwijnen. Met het groter worden van de schepen
werden de rivieren kleiner, zou men kunnen zeggen, de havens werden in ieder geval alsmaar groter
en dit kleine onooghjke riviertje werd te licht bevonden om nog langer naamgever te zijn van een stad
die nummer één stond op de wereldranglijst van havensteden.
Zo werd op een dag onze geliefde stad omgedoopt tot het meer mondiale Maasmond.
Dat gebeurde vlak na de oorlog. Zodra de branden waren geblust en de rook van het bombardement
was opgetrokken, was men ijverig met het puin ruimen begonnen. En toen de bezetters eindelijk
waren verdreven kon men beginnen met de wederopbouw van de stad.
Binnen- en buitenlandse architekten van naam werden aangetrokken om de nieuwe stad te
bouwen. In de jaren vijftig kwamen architektuurliefhebbers uit de hele wereld naar Maasmond om
het wonder van de herrijzenis met eigen ogen te aanschouwen. Maar een decennium later kwam er
om die reden niemand meer en de Maasmondenaar die zelf naar het buitenland ging, zag daar dat
vrijwel iedere stad in Europa, of die nu door bommen of slopershanden was verwoest, volgens
dezelfde plannen en vaak door dezelfde architekten was vernieuwd.
Tuchovsky herinnerde zich de enorme klappen, het onophoudelijk steunen en zuchten van de
heimachines en de talloze bouwputten, waaruit modern Maasmond was herrezen. Hij was aan de
andere kant van de Maas geboren en opgegroeid. Dit zuidelijk deel, kortweg Zuid genaamd, lag
treurig onder de rook van havens en fabrieken. De beide stadsdelen hadden weinig met elkaar
gemeen en leken twee verschillende steden aan de oevers van één rivier, die door bruggen en tunnels
met elkaar waren verbonden.
Er was echter één burgervader, en die zetelde in het grote namaak-gothische stadhuis, dat het
bombardement had overleefd. Het was in de jaren twintig gebouwd onder het gezag van een
burgemeester, die ooit door de keizer van Japan in de orde van de Reizende Zon was bevorderd, maar
naar wie nu nog slechts een onaanzienlijke straat werd genoemd.
Tuchovsky, nog steeds verdiept in de vraag wie o uHanachain wel mocht zijn, naderde het
stadhuis en ving de geur van mixtured pijptabak op. Als vanzelfsprekend keek hij naar de ingang van
het stadhuis, vanwaar de geur scheen te komen.
Een groepje toeschouwers had zich langs de trappen verzameld. Tuchovsky voegde zich bij hen
om te zien wat er aan de hand was. Er was niets te zien; maar dat duurde niet lang, want even later
verscheen Maasmonds eerste burger in de deuropening van het stadhuis, een grote kromme pijp tussen
de tanden geklemd, waaruit vergeleken met de zwakke plukjes uit de rooksteel van de beroemde
dichter, die Tuchovsky bij de containers van de sektie Letteren had ontmoet, enorme rookpluimen
opstegen.
Als een vertrekkend stoomschip daalde de burgemeester de trappen af. Hij werd direkt gevolgd
door een gezelschap van wethouders en raadsleden, die door de rookwolken bijna aanhet zicht werden
onttrokken. In hun midden voerden zij, in een woordenloze conversatie van knikken en glimlachen,
twee heren van Japans uiterlijk met zich mee.
Zou onze burgemeester eveneens tot de Orde van de Reizende zon worden toegelaten? Ofwaren
deze japanners vertegenwoordigers van een zusterstad van Maasmond. Want onze geliefde stad had
over de gehele wereld zustersteden, en al die steden vormden een grote familie, die vaak en graag bij
elkaar op visite ging.
Het gezelschap spoedde zich, de burgemeester voorop, naar de glanzende limousines die voor de
trappen klaar stonden. Portiers in uniform hielden de portieren open en een voor een verdwenen de
stadsbestuurders en hun gasten achter de donkere vensters van de gemeentekoetsen. De portieren
vielen dicht met een voor het menselijk oor nauwelijks waarneembare klik. De wagens gleden het
trottoir af, de boulevard op en lieten het nieuwsgierig publiek hun glanzende achterwerken zien.
Spoedig waren.zij in de drukte van het verkeer verdwenen, op weg naar het doorknippen van een lint,
of gezien het uur van de dag, naar een lunch in het enige Japanse restaurant dat de stad rijk was en dat
op een steenworp afstand van het stadhuis was gelegen.
Het publiek verspreidde zich. Tuchovsky liep snel verder, richting postkantoor. O uHanachain
was uit zijn gedachten verdwenen en had plaats gemaakt voor de meer concrete verschijning van de
burgemeester.
Ook de burgemeester was een dichter. Jaarlijks vergastte hij de burgerij op een toespraak op rijm,
waarvoor hij inspiratie putte uit de oude vergeten strijdliederen die hij in zijnjeugd rond dc meiboom
had gezongen.
Maar het was niet deze jaarlijks terugkerende poëtische uitbarsting van Maasmond’s eerste
burger, die Tuchovsky bezighield. Burgemeester was behalve burgemeester en dichter ook socialist, j a
zelfs voorman uit de radicale vleugel van het grootste socialistische partij van het land.
Overal ter wereld werden radicalen vervolgd, in gevangenissen of psychiatrische klinieken
opgesloten, gemarteld en geëxecuteerd, zoals de dichters met een geschiedenis waar de heer Fooy vaag
over had gesproken. Maar hier was men er al lang geleden achter gekomen dat het verstandiger was ze
tot burgemeester of op andere hoge posten te benoemen.
Maandenlang hadden de plaatselijke kranten over zijn benoeming geschreven. Hij werd te licht
bevonden, in mentale zin wel te verstaan, want onze burgervader had zijn populariteit en derhalve zijn
benoeming te danken aan de uitvoering van een zogenaamde beredans: een benaming die was ontleend
aan de beerachtige gestalte van de radicale voorman.
Te jong was hij ook, vond men, en te onervaren om de oude doorgewinterde havenbaronnen te
weerstaan, die sinds onheuglijke tijden de werkelijke macht in Maasmond achter de dikke deuren van
hun kapitale villa’s in handen hielden.
Ook het salaris van de burgemeester was een punt van discussie geweest. Zoveel mocht een
socialist, een radicaal nog wel, toch niet verdienen, hoewel niemand nog wist welk jaargeld het de
koningin behaagde deze brave onderdaan te verlenen. Maar toen het bekend werd gemaakt was vriend
en vijand of liever links en rechts het erover eens dat het een redelijk bedrag was voor een burgemeester
van een stad als Maasmond.
Het bedrag in kwestie bedroeg om en nabij de tweehonderdduizend guldens, maar men sprak
gemakshalve van twee ton. Tuchovsky gaf de voorkeur aan de eerste aanduiding, waarbij hem de
zwaanachtige twee en een staart van nullen, sierlijk afgesloten door de komma, voor ogen zweefde.
Hij ging het postkantoor binnen en sloot zich bij een lange rij wachtenden aan. Het was vrijdag,
betaaldag van de werkloze uitkeringtrekkers. Tergend langzaam schoof de rij op. Hij staarde naar de
cheque in zijn hand die de Sociale Dienst hem als werkloos tekstschrijver wekelijks toestuurde. Toen
hij eindelijk het geld had geïnd, liep hij snel naar buiten, regelrecht naar McDonald’s baktent, die een
indringende geur van gebakken uien en frituurvet over de boulevard verspreidde.

e k a r :s
metsel-en tegelwerk
„ Jaap Vegter
NOG EEN STAPJE TERUG.
GRAAG!
Politiek en Milieu. Mens en
Maatschappij. M achten Onmacht
zijn door Jaap Vegtei trefzeker voor
u vastgelegd in zwart en wit.
f12,90
HANS VAN MANEN
MODERN BALLET IN NEDERLAND
Keso Dekker
HANS VAN MANEN EN HET
MODERN BALLET
IN NEDERLAND
Een overzicht van het modern ballet
in Nederland en de niet weg te
denken plaats van Hans van Manen
hierin. Met 400 foto's.
f3 9 ,5 0
Midas Dekkers
HET BEEST
Over wat elk dier voor ons uniek
maakt. Met illustraties van
. . Maus Slangen.
f 14,90
M ID A S D EKKERS
Werner Herzog
OVER EEN VOETTOCHT
DOOR DE KOU
De moderne stadsbewoner Werner
Herzog verlaat te voet zijn metropool
om in een drie weken durende
tocht een 800 km verder gelegen
wereldstad te bereiken,
f 19,50
v erk rijg b a ar in de b o ekhandel
scheepslimmermanslaan 13 tel 361748
UITGEVERIJ BERT BAKKER
H E R E N G R A C H T 4 0 6 TELEFOON 0 2 0 .2 4 1 9 3 4 1017 BX A M S T E R D A M
te koop
EERSTE
MIDDELLANDSTRAAT 23 tel 125640 ROTTERDAM

- !

1 1 1
i s e
D i c h t e n m e i
e e n S c h a a r
Wie in het leven duikt van de Franse dichter en
schrijver Blaise Cendrars, raakt al gauw verzeild
in wat haast een conspiratie van onjuistheden en
tegenstrijdigheden mag heten. Leg een stel biografieën
van Cendrars bij elkaar en ze zullen geen
van alle gelijk zijn. Daar komt nog bij dat hij, hoe
onbegrijpelijk dit ook moge zijn, in ons land een
van de schaarst vertaalde schrijvers is. Stap een
boekwinkel binnen en vraag of men in het Nederlands
iet's van hem heeft en men zal u met verbijstering
bezien. Slechts de oprechte snuffelaar zal
met enige moeite een oud exemplaaF kunnen bemachtigen
van het door Jef Geeraerts vertaalde
’ ’Neem me mee tot aan het einde van de wereld ”
of van het in 1977 door Gerard Belart’s Cold Turkey
Press uitgebrachte ’’Rotterdam” , (vertaling:
Jan Oudenaarden) beide niet erg representatief
voor het werk van Cendrars. Ironisch
genoeg verscheen tijdens het schrijven van deze
inleiding zowaar een nieuw boek van Cendrars.
Het is ”Het Goud”, de vertaling van zijn eerste
roman, uitgegeven door Agathon.
De wereld als een treinkaartje.
Sla in de door Gallimard uitgebrachte Poésies
completes zijn levensbeschrijving op en wat ziet
men? Jawel, een gruwelijke verzameling van de
meest bizarre onjuistheden, te beginnen met de
eerste zin die al een foute geboorteplaats en een
verkeerde moeder bevat! Hoe komt dat? Dat
komt omdat Cendrars zelve zijn leven lang de
werkelijkheid naar zijn hand heeft gezet. Doelbewuste
leugens? Welnee, leert ons de schrijver
^t’Serstevens, die 48 jaar met hem bevriend is ge-
^^B st, geen leugens. Geen leugens, alleen zijn ge-
^ ^ * n te om de realiteit te verfraaien.
En inderdaad, Cendrars vermocht nogal eens te
overdrijven. Een eigenschap die zijn hele oeuvre
kenmerkt.
Het is dus Cendrars zelf geweest, die verantwoordelijk
is voor alle onjuiste berichtgeving omtrent
zijn leven. Hij wenste slechts gezien te worden
zoals hij gezien wenste te worden en tilde daarbij
niet zo zwaar aan de waarheid. Pas jaren na zijn
dood kwamen er nijvere speurders die zich hierdoor
niet van de wijs lieten brengen en tal van
feiten aan het licht brachten, waar niemand nu
meer omheen kan. Niet dat iets overigens ook
maar enigszins afbreuk doet aan de belangwekkendheid
van Cendrars als mens en als kunstenaar.
Hij wordt geboren op 1 september 1887 in het
Zwitserse La Chaux-de-Fonds en niet in het Hotel
des Estrangers te Parijs, zoals hij wel zou hebben
gewild, en niet uit een Schotse moeder, ook
al noemde hij zich soms Freddy Sausey. Zijn
werkelijke naam is Frédéric Louis Sauser. In
zijn vroege jeugd woont hij met zijn familie inderdaad
enige tijd in het buitenland, o.a. Egypte
en Italië. Na twee jaar Handelsschool vertrekt hij
in 1904 als Frans-Duits correspondent naar Rusland.
En Cendrars zou Cendrars niet zijn, wanneer
hij ook van dit gebeuren niet een prachtige
lezing had, die lange tijd voor waar werd aangenomen:
hij is vijftien wanneer hij, voor straf opgesloten,
zijn kamer ontvlucht met medenemen
van enig huishoudgeld en tafelzilver en door een
handelaar in juwelen onder de hoede wordt genomen,
die hem een fiks deel van de wereld laat
zien en hem tenslotte tot compagnon maakt en
die hij na driejaar slechts verlaat om een huwelijk
met diens dochter te ontlopen...
J a c o bus
In werkelijkheid leert hij er een meisje kennen
(Hélène), dat een jaar later levend verbrand, wat
diepe indruk maakt op de jonge en romantische
dichter. Feit blijft evenwel dat hij in Rusland ondermeer
getuige is geweest van de Revolutie in
1905 en dat zijn verblijf enkel jaren later een van
zijn eerste grote gedichten oplevert: La Prose du
transsibérien et de la petitejehanne de France.
Deze laatste is Cendrars schamele reisgenote die,
wanneer hij de wereld bezingt die langs hun trein
voorbij suist, hem telkens vraagt: ”Dis, Blaise,
sommes-nous bien loin de Montmartre?”
In 1907 keert hij naar Zwitserland terug. Datzelfde
jaar ontmoet hij, volgens eigen zeggen, Gustave
le Rouge. Deze Le Rouge zal veel invloed hebben
op de jonge Cendrars, in die periode bijen
houdend in Saint-Ouen, destijds platteland en
tegenwoordig Parijs.
Het vuur van zijn legende laait weer hoog op
wanneer hij, zelf als jongleur in een music-hall
werkend, in Londen zijn kamer zou hebben gedeeld
met de jeugdige en toen nog onbekende
Charlie Chaplin. Ook in Brussel verdient hij zijn
brood in het amusement, na korte tijd aan de Universiteit
van Bern medicijnen en philosofie te
hebben gestudeerd. De studie levert hem in ieder
geval zijn toekomstige eerste vrouw op: Féla
Poznanska.
Wanneer hij zich, poëzie en proza schrijvend, in
Parijs heeft gevestigd, vertrekt Féla naar New
York. Een maand later vertrekt hij zelf opnieuw
naar St. Petersburg. Hij brengt er de meeste tijd
door in de bibliotheek en niet alleen uit geldgebrek.
Zijn leeswoede legt de basis voor zijn latere
werk. Eind 1911 stuurt Féla hem een ticket en
reist hij per boot naar New York. Daar komt hij
op zijn nieuwe naam: Braise Cendrart-Blaise
Cendrart-Blaise Cendrars.
Eén arm
Hier schrijft hij, vergeefs naar werk zoekend, in
één jaar (de paas-)nacht het lange en beroemd geworden
gedicht Paques (Les Paques a New
York, 1912). Wanneer hij enige maanden later
naar Parijs terugkeert, sticht hij er met enkele
vrienden het tijdschrift Les Hommes Nouveaux.
Uit de etalage van de bekende boekhandel
Stock steelt hij een boek van Apollinaire,
voor wie hij grote bewondering koesfert. Niet
lang daarna ontmoet hij de meester zelf, evenals
Robert en Sonia Delaunay, Modigliani, Soutine,
Chagall, Cocteau, Max Jacob, t’Serstevens en
Arthur Cravan, die een van de beruchtste Dadaisten
zou worden. Stomdronken ging deze een
gevecht aan met de zwaargewicht wereldkampioen
Jack Johnson om naderhand met een klein
bootje in de Golf van Mexico spoorloos te verdwijnen.
Cendrars, die Cravan graag mocht,
verbreidde merkwaardigerwijs in Montparnasse
het gerucht dat hij in een bar in Mexico zou zijn
doodgestoken.
Een jaar nadat Féla uit New York is teruggekeerd,
wordt er een zoon geborenen trouwen ze.
Wanneer de Eerste Wereldoorlog uitbreekt
meldt Cendrars, die immers Zwitser is, zich bij
het Vreemdelingenlegioen.
In 1915 raakt hij gewond en moet zijn rechter(onder)arm
worden geamputeerd. Deze arm zal een
nieuw onderdeel vormen van zijn legende. Cendrars
leert zijn schrijfmachine linkshandig bedie-
Bos

Blaise
Dichten met een Scheef
nen, wordt tot Fransman genaturaliseerd en
wordt opnieuw vader van een zoon. Dada begint
Europa te teisteren. Cendrars verkeert in de
hoogste artistieke kringen: Satie, Apollinaire,
Dufy, Breton, Aragon, Picabia, Kisling, Reverdy,
Léger, Modigliani. De laatste, aan wie hij zeer
verknocht is, schildert in één jaar twee portretten
van hem. En het is nu Apollinaire, die Cendrars
plagieert. In de herfst van 1917 ontmoet hij
Raymone Duchateau, die zijn ’’ware levensgezellin”
zal blijken te zijn. In 1919 wordt zijn
dochter Myriam geboren.
Naast zijn grote belangstelling voor de moderne
beeldende kunst zijn het vooral film en literatuur
die hem in die jaren boeien. Zo wordt hij niet alleen
’’directeur littéraire” van Editions de la Sirène,
een nieuwe uitgeverij waarbij hij naast
zijn eigen werk herdrukken doet verschijnen van
Villon, Poe, de Nerval, Baudelaire, Lautréamont,
Apollinaire en Mallarmé, ook werkt hij
daadwerkelijk mee aan enkele films. De bekendste
is La Roue, van Abel Gance, waarin hij een
op de Transsibérien geïnspireerde treinscène
voor zijn rekening neemt. Met Fernand Léger
werkt hij mee aan Darius Milhauds befaamde La
Creation du Monde.
Heel belangrijk is voor hem de ontmoeting die hij
in Parijs heeft met de Braziliaanse schrijver
Oswald de Andrade. Deze nodigt hem uit naar
Brazilië te komen. In 1924 gaat hij er voor de
eerste maal heen, een reis die zich in een prachtige
reeks gedichten vastlegt: Feuilles de Route. In
hetzelfde jaar komt zijn meest controversiële
bundel uit, die hij Kodak noemt, een titel die op
last van Kodak gewijzigd wordt in Documentaires.
Vertolkt Feuilles de Route de emotionele
zijde van het reizen, Kodak toont de uiterlijkheden
er van: snapshots en films, die samen met de
onvermijdelijke ansichten het reizen moeten
bewijzen. Zelf noemt hij het "photographies
verbales”.
Een leven als roman
En dan is het plots gedaan met de poëzie. Punt uit,
streep er onder, alsof hij zelf inziet dat hij zich
niet meer zal kunnen overtreffen. In 1925 verschijnt
zijn eerste roman, L’Or, die onmiddellijk
in het Duits en in het Tsjechisch wordt vertaald
en een jaar later in het Engels. In totaal worden
het 48 edities in 15 talen. Maar tot meer dan een
Vlaamse uitgave komt het voor Nederland niet!
Zijn tweede roman, waarvan de titel Moravagine
letterlijk wilde zeggen Dood-aan-de-vagina,
is een duister, schokkend en zeer gewelddadig
boek dat niet alleen de voetsporen der Data drukt
doch tevens een voorloper is van de zogeheten
moderne literatuur.
Onvermoeibaar schrijvend en reizendbezoekthij
tenminste vier maal Brazilië en worden zijn publicaties
in tal van talen vertaald. Les confessions
de Dan Yack, dat gelijktijdig met Le plan
de l’aiguille uitkomt, wordt voorgedragen voor
de Prix Concourt. Naderhand worden beide
werken gebundeld tot één boek: Dan Yack. Na
twee jaren van ziekte, waarin hij regelmatig in
Biarritz verblijft, leert hij in 1934 in Parijs Henry
Miller kennen. Twee heren die elkaar snel gaan
waarderen. Smakelijk verhaalt Cendrars in zijn
herinneringen hoe de hongerende Miller tijdens
een van hun ontmoetingen maar liefst 4 kilo paté
en vier of vijf liter wijn nuttigt.
Als reporter, ondermeer voor Paris-Soir, reist hij
enige malen naar Amerika. Zijn reportage over
Hollywood verschijnt in boekvorm, geïllustreerd
door een tekenaar die hij aldaar ontmoette. Het is
kenmerkend voor Cendrars dat deze vanaf het
prilste begin vrijwel al zijn boeken heeft laten
verzorgen en illustreren door beeldende kunstenaars,
menend dat een boek niet domweg een
boek behoefde te zijn. Zo werd Le Transsibérien
een uitvouwbare folder van twee meter in verschillende
kleuren. Een andere bundel kreeg de
vorm van een reisgids van de Amerikaanse spoorwegen.
In 1939 wordt hij oorlogscorrespondent voor het
Engelse leger.
Zijn ervaringen, gebundeld in Chez l’Arméanglaise,
worden door de Duitse bezetters vernietigd.
Daarna is het of de oorlog hem tot stilte maant.
Hij trekt zich terug in Aix-en-Provence en
zwijgt. Wederom vindt de bibliotheek in hem
een trouw bezoeker. Maar de boeken welke hij
zich voorneemt te schrijven, zullen blijven prijken
op de lijst van (33) werken die hij nimmer zal
publiceren. Driejaar later, na het bezoek vaneen
vriend, brandt hij onstuitbaar los. Letterlijk en
figuurlijk vertelt hij het verhaal van zijn leven, in
boeken die van de legende definitief waarheid
moeten maken, met titels die er niet om liegen:
L’homme foudroyé (1945), La main coupée
(1946), Bourlinguer (1948), Le lotissement du
ciel (1949). In datzelfde jaar trouwt hij met Raymone.
In de jaren die volgen werkt hij herhaaldelijk mee
aan radio-uitzendingen en schrijft reportages en
artikelen, die naderhand in boekvorm verschijnen.
Nog eenmaal komt de romancier om de
hoek kijken: Emmène-moi au bout du monde
(1956). Een aanval van hemiplegie wordt twee
jaar later gevolgd door een tweede, die hem gedeeltelijk
verlamt.
In 1960 begint Denoël met de uitgave van zijn
volledige werk, in acht delen. Na zijn dood zal
zijn complete oeuvre in totaal vijftien delen beslaan
(Le Club Fran9ais du Livre, 1971).
Op 21 januari 1961 overlijdt hij in zijn woning in
Parijs, enkele dagen nadat hem de Grand Prix
Littéraire de la Ville de Paris is toegekend.
Dichten met een schaar
Opvallend aan de gedichten van Cendrars is
vooral dat ze, na zo’nzestigjaar, nog altijd ’’modern”
zijn. Dat ze, zowel wat hun vorm als hun
inhoud betreft, bij wijze van spreken vandaag geschreven
hadden kunnen worden. Het is kennelijk
niet voor niets geweest dat Cendrars zijn
hele leven in de ban was van de ’’moderne tijd”.
En wat was er modern in zijn tijd? Een bloemlezing
van ”neger”kunst samenstellen in 1921...?
Met één arm in een Alfa Romeo door Brazilië
stuiven...? Met een schaar een bundel gedichten
maken...?
Met een schaar een bundel gedichten maken...
Deze collage-techniek van de Dadaïsten gebruikt
hij al in 1914, wanneer hij een krantebericht uit
de Paris-Midi van 20 januari ’’verknipt” tot een
gedicht (Dernière Heure). Ook een tweede gedicht
uit de in 1919 verschenen bundel Dix-neuf
Poèmes Elastiques, Mee too Buggi dat eveneens
uit 1914 dateert, zal naderhand een montage
blijken. Er is geen woord Cendrars bij. Plagiaat?
Het woord zal nog menigmaal vallen, wanneer
ook in zijn latere teksten fragmenten worden gevonden
welke hij zich zonder scrupules heeft toegeëigend.
Zijn meest geslaagde collage-gedichten zijn terug
te vinden in Kodak/Documentaires. In deze
bundel wordt heel wat afgereisd, van Canada
tot diep in het zuiden der Verenigde Staten, om
via Japan tijdens een olifantenjacht in Afrika te
eindigen. De reeks besluit met het meest gedenkwaardige
souvenir van zulk een tocht: een lijst
met exotische menu’s.
Er kan niet worden gezegd dat de hele bundel
geen woord van Cendrars zelf bevat, maar het
zijn er wel bitter weinig. Van alle 790 regels zijn
er welgeteld 56 geheel van zijn hand! De rest is te
danken aan zijn virtuoze omgang met de schaar.
Hij geeft het grif toe, twintig jaar later in
L’homme foundroye: ... Ik had de wreedheid
voor Le Rouge een bundel gedichten mee te
brengen en hem zo, door ze hem te laten lezen
een twintigtal originele gedichten te tonen, die
ik met een schaar uit een van zijn prozawerken
had geknipt en die ik onder mijn naam had gepubliceerd!...
Wie mocht deze Le Rouge wel zijn, die dankzij
Cendrars zonder twijfel voor de vergetelheid
werd behoed? Gustave le Rouge (1867-1938) was
een veelzijdige en hoog ontwikkelde man, die
bevriend was geweest met Verlaine en die met
evenveel gemak een boek vol recepten schreef
als over het leven op Mars, over Atlantis, over
Tibet. Hij schreef feuilletons met enorme oplagen,
maar bleef straatarm. Het is in diens ”Le
Mystérieux Dr. Cornélius” , een avonturenen
misdaadroman in talrijke afleveringen zich
over de gehele wereld afspelend, dat Cendrars
zijn voornaamste ingrediënten vond.
Niet minder naarstig evenwel moet de Franse
criticus Francis Lacassin hebben gespeurd, die er
met zijn boek ’’Les Poèmes du Docteur Cornélius”
in is geslaagd om de gedichten van Cendrars
te leggen naast de oorspronkelijke teksten
van Le Rouge waaraan zij werden ontleend. Een
zeer verhelderend werkstuk, dat nog eens alle
waardering oproept voor Cendrars” feilloze
wijze waarmee hij met de schaar heeft weten om
te gaan. Maar het is wel degelijk Cendrars die de
bundel ondertekent met: Op reis, 1887-1923.
Literatuur
Jacobus Bos
Blaise Cendrars: Du monde en tier (Poésies complètes 1912-1924)
Blaise Cendrars: Au bout du monde (Poésies complètes 1924-1929)
- Poésie Gallimard
Blaise Cendrars: L’Homme foudroyé (Denoël, coll. Folio)
Blaise Cendrars: Selected Poems (Penguin Modern European Poets)
Europe (revue littéraire mensuelle): Blaise Cendrars, juni 1976
WERKEN

Ha I d u 3 r a
Zij kent de Europese modes niet
Kroezig en blauwachtig zwart zijn haar haren opgestoken
op z’n Japans en bijeengehouden door spelden van koraal
Ze is naakt onder haar zijden kimono
Naakt tot aan haar ellebogen
Krachtige lippen
Smachtende ogen
Rechte neus
Gelaatskleur van zuiver koper
Kleine borsten
Weelderige heupen
l a mp a
De trein heeft zojuist halt gehouden
Slechts twee reizigers stappen uit op deze hete morgen
tegen het einde van de zomer
Alle twee zijn gekleed in kaki-kleurige costuums en dragen
helmen van kurk
Alle twee worden gevolgd door een zwarte knecht belast met
het dragen van hun koffers
Alle twee werpen dezelfde verstrooide blik op de te witte
huizen van de stad op de te blauwe hemel
Men ziet hoe de wind dwarrelingen van stof doet opwaaien en
de vliegen de twee muilezels van het enige huurrijtuig
kwellen
De koetsier slaapt met open mond
Ze heett zoiets levendigs over zich een vrijheid van beweging
en gebaren
De jonge blik van een charmant dier
Haar kennis: de spraakkunst van haar manier van lopen
Zij zwemt zoals men een roman schrijft van 400 bladzijden
Onvermoeibaar
Hooghartig
Moeiteloos
Mooi volgehouden proza
Ze vangt heel kleine visjes die zij in haar mondholte
stopt
Daarna duikt zij stoutmoedig
Zij schiet weg tussen het koraal en het veelkleurige zeewier
Om weldra weer aan de oppervlakte te verschijnen
Glimlachend
In haar hand twee dikke goudvissen houdend met zilveren buiken
Heel trots op een gloednieuwe jurk van blauwe zijde op haar
met goud geborduurde slippers op een mooie halsband van koraal
die men haar juist deze zelfde morgen heeft gegeven
Brengt zij me een mand met stekelige, zonderlinge krabben
en van die dikke garnalen uit de tropische zeeën die
men ’’caraques” noemt en die zo lang zijn als een hand
An p t i i l r ya
Na het diner geserveerd in de wintertuinen te midden van
dichte groeperingen citroenbomen jasmijn orchideeën
Is er bal op het grasveld van het verlichte park
Maar de voornaamste attractie zijn de cadeaus welke
aan Miss Isadora werden gezonden
Men merkt vooral een ’’duivebloedrode” robijn op waarvan
de grootte en de schittering onvergelijkelijk zijn
Niemand van de aanwezige meisjes bezit er een die
daarmee vergeleken kan worden
Elegant gekleed
Waken bekwame detectives die zich in de menigte der genodigden
hebben gemengd over deze edelsteen en beschermen hem
P O E Z I E
hard rq
W E R K E N D ƒ

WELT
J . A . D E E L D E R
Fok en ik zouen vier dagen naar Duitschland gaan. Naar Düsseldorf, om een jas te scoren die ik daar
de maand tevoren had gespot, doch wegens molmtekort had moeten laten hangen. Een klassejas!
Spierwit, soepel nappa. Achthonderdzoveel D-mark, zeg een rug. Ik zat op een heen-en-weertje in
D. voor een lezing in een door locale rijmelaars gedreven gymnastiekzaal met vergunning, onder auspiciën
van zowel de plaatselijke Kulturkammer als van de Nederlandse ambassade, dus bepaald geen
middag van de straat. En wat een publiek! Vanaf het moment dat ik over dfen dorpel (dorfel?) stapte,
had ik het plat. Al had ik de gansche séance geen woord meer gezegd, dan nog had ik kunnen rekenen
op een dankbaar applaus. Doch Deelder sprak wél. Voor de pauze in z’n moerstaal - met als tolk
Heinz Edelweiss uit Oostenrijk, die ooit in een vlaag van waanzin Bertus Swaanswijk in het Duitsch
vertaalde - en na de thee zelfs in het Duitsch met Rotterdams accent. ’’Nacht in Tunesien”... Tolle
Geschichte! Zat men eerst nog wat onwennig te grinniken - het was tenslotte Literaturelur - al
spoedig was het schateren geblazen, voor velen voor het eerst sinds Stalingrad. Donner und Blitzkrieg!
So ein Kerl doch dieser Deelder... ”Ein Mann wie aus einem erstklassigen amerikanischen
Gangsterfilm; schmaler Windhundkopt mit angeklatschten Haaren, schwarzes Hemd, schwarze Nadelstreifen
auf Taille, markante Schultern. Und eine zupackende, aktive, wirklichkeitsbewaltigende
Lyrik, die sich wie eine scharfe Dusche aut die Zuhörer richtete...” Astanblaft! Hoor je 't ook eens
van een ander. Van Lore Schaumann van de Rijnloods in dit geval - mooi gesproken, Lore, mooi gesproken.
Had ene Hitler ook niet wat met windhonden? - een dame in de overgang, die volgens welingelichte
kringen nog weken na mijn optreden met een verwezen blik door Düsseldorf s ’’bohème”
zweefde. Ik lag die middag trouwens tóch goed in de markt bij de wat rijpere vrouw. Zo wier ik in de
pauze nog benaderd door een héél fraai Nederlandsachtig pratend exemplaar van tegen de tachtig,
dat zich aan mij kenbaar maakte als zijnde een telg uit het literair-antiquarische geslacht Van Lennep.
Dat van Jacob, jazeker, van dat uittreksel van ’’Ferdinand Huyck” op uw boekenlijst, genau, maar
dan wel van de Duitsche tak, dus Vón Lennep, Marischka vón Lennep, die ik - nu we ’t toch over haar
hebben - nog altijd twee exemplaren van ’’Proza” moet zenden. Haar adres zit irgendwo in m ’n archief
op de grond van de zijkamer, ot in de uitpuilende kast in datzelfde vertrek, die tevens de gas- en
electriciteitsmeters herbergt. Een vasthoudend type, deze Marischka, die ik slechts van mij af kon
schudden door op haar vraag, welke Duitsche dichter mijn persoonlijke voorkeur genoot, zonder
blikken of blozen te antwoorden: ”Aber Dietrich Eckart, selbstverstandlich. ” Kortom, een middag
op niveau, met als hoogtepunt een prototypisch Duitse Vrouw van een jaar of veertig, die, duidelijk
vallend in de grotere maatjes, na afloop op mij afgestevend kwam, met het verzoek voor haar een
exemplaar van opgemeld ’’Proza” te signeren. Ik verklaarde mij daartoe bereid, mits zij mij eerst
eens uit de doeken deed, hoe zij daar in D. aan dat boek van mij kwam en wat ze ermee moest, als
Duitse die geen Hollands sprak? Uit de woordenvloed, die ik hierop over me kreeg uitgestort, maakte
ik op, dat zij met een Nederlander was getrouwd, een voortreffelijk man, want een groot liefhebber
van mijn werk, met het oog op wiens op handen zijnde verjaardag zij de week tevoren, toen ze
voor familiebezoek in ons land verbleef, in - of all places - Alkmaar tot de aanschaf van ’’Proza”
was overgegaan. Waarop ik zonder verlet ’’Bij Alkmaar begint de victorie” op het schutblad schreef,
wat ik zelf een héééle sterke, om niet te zeggen briljante vond, en nóg vind, maar goed, over dat bezoek
aan Düsseldorf gaat het hier dus niét. Het wordt slechts aangestipt, omdat ik toen, tijdens de
wandeling terug naar het wonderwel gespaard gebleven stijlzuivere Derde Rijks-Bahnhof - waar ik
prompt bij een kiosk tot ontsteltenis van Edelweiss een National + Soldatenzeitung kocht om die
vervolgens in een tegenovergelegen Konditorei, waar 1954 nog onverminderd voortwoedde, onder
het genot van een gigantisch stuk taart te gaan zitten spellen, tot de trein terug naar het vaderland
vertrok - omdat ik toen ineens die jas zag hangen, die ik wegens te geringe draagkracht niet meteen
kon laten inpakken, doch die mij ter plekke het plan deed opvatten, mij, zodra Bruin het kon trekken,
andermaal D.-waarts te spoeden, teneinde dit hóógst besmettelijke herenmode-artikel alsnog aan
m ’n garderobe toe te voegen. En dat, geliefde lezer, ging ik met Fok dus doen...

. . .
It
‘ i
Ik stierf intussen van de poen, dus rezen we eerste klas. Een hotel zouen we daar wel boeken. Gewoon,
het duurste dat er was. Makkelijk zat. Maar éérst die jas! Om dan met een gerust hart de rest van het
geld in de pittoreske, geheel uit horecaf bestaande ’’Altstadt” over de balk te smijten. In Düsseldorf
de parvenu uithangen, kon het poëtischer? We waren helemaal in the mood. Fok zag er opzienbarend
uit in een creatie van zwart plastic. M’n ’’angeklatschte Haare” glommen. Omstanders toonden zich
persoonlijk aangesproken. Vooral de dames kregen het te kwaad. Deerniswekkende wezens, tot op
het bot benepen. Verbitterd voorthobbelend naast kleine NSBers. Bange wezels, knechten. Gebukt
onder de last van levensverzekeringen, verlaagde plafonds en kinderen. In smalle beurzen het loon
van de angst. O, zeker, het waren beste mensen. Hadden een goed hart. Het moest alleen gekookt op
hun rug hangen. Ot'tóóó! Ik voelde me krent, daar deed geen medemensch wat aan af. Ik had de
vorige avond nog gescored, want het leven zonder speed was het leven niet. Ik wist de twee zakjes
wit kristallijn poeder veilig onder de Pierrots Spéciales in het zwartblikken doosje Dannemann
Brasil, in het handige zakje aan de binnenzijde van het linkervoorpand van m’n colbert. Ik voelde
even of het er nog zat. Vlak voor we vertrokken had ik het ene zakje thuis al danig aangesproken - ik
had meteen de helft maar genomen - wantje wist nooit wanneer er weer een gelegenheid kwam.
Beter opbranden dan uitdoven, luidde het devies, en nog steeds, ’t Was goeie dope. Tot Utrecht zat ik
suizebollend met m ’n linkerbroekzak in m’n rechteroog te loeren. Ik zweefde enige centimeters
boven de bank. Hoewel er niets gebeurde ging alles razendsnel. Fok keek met een ongelovig gezicht
naar het voorbijflitsende landschap, als twijfelde ze gedurig aan de echtheid van het bestaan. Waren
wij dat werkelijk, die daar zaten, op weg naar het land van Adolf en Eva, Kraft durch Freude und de
kasteelroman? Ik wist alleen dat we in Utrecht moesten overstappen. Op de ’’Rheingold Expresse”,
het betere werk. We hadden een kwartier de tijd. Mooie gelegenheid om even geld te wisselen. De
lokettist bevingerde argwanend de stapel meiers die ik onder z’n ruitje doorschoof. ”D-marken
graag,” voegde ik hem toe, met een stiletto achteloos m ’n nagels schoonmakend. Het zweet brak hem
uit. Van de warmte kon het niet wezen, wantje tochtte hier binnen uitje hemd. Ik keek om me heen.
Tof station. Die architect moesten ze ook de doodstraf geven. Als ik goed geïnformeerd was, wouen
ze die wezenloos in Rotterdam op het Doelenplein loslaten, dat ineens te open en te leeg zou zijn, zo
midden in de stad. Alsof een plein ooit vol of dicht kon wezen! Mafketels! Schoutekezen! Met hun
gezelligheidssyndroom... Alles moest ge-zel-lug zijn. Gezellig uit, gezellig thuis, gezellig terrasje,
gezellig pleintje... En dat met 1984 voor de deur! Bijgoochems! Pleinvrees hadden ze; pleinvrees of
een ton zwart op een Zwitserse bank, met de complimenten van de project-ontwikkelaar. Ge-zèl-lug
hoor! Moest ik dan toch nog in de polletiek? M’n naam zat snor. ”J. A. Deelder” werd ”JA Deelder”.
”JA Deelder” bekte even goed als ’’Heil Hitler”, zo niet beter. En wat dachau d ’rvan? Na de SA en
de WA, de JA?! Hier werd m ’n gedachtenvlucht door de komst van de ’’Rheingold” onderbroken.
Onder de wachtenden op het perron brak prompt de pleuris uit. Zeulend met tragische koffers
dreigde men elkaar, in een verwoede poging om allemaal door één deur de trein in te komen, onder
de voet te lopen. Er werd geduwd, getrokken en geplet. Reisleiders trachtten vergeefs de rust te
herstellen. Een ieder scheen bevreesd de trein zonder zich te zien vertrekken. Eindbestemming
Rüdesheim, waar ik ooit nog in een slechtverlicht portiek door een Belgische was afgerukt. We
liepen de wagons langs, op zoek naar de eerste klas. Achter menig raam werd slag geleverd, wie waar
moest zitten en wie niet. Bij andere namen uitwuivers, op hun tenen, de laatste instructies in
ontvangst, betreffende voedering en bewassing der aan hun zorgen toevertrouwde huisdieren en/of
kamerplanten. Op een enkele oud-SSer na bleek de eerste klas geheel verlaten. We zochten een
comfortabele ’’Raucher” uit en lieten ons tegenover mekaar aan het geopende raam met een blasé
gezicht in de kussens zakken. Standsverschil moest er zijn. Met doffe slagen werden de portieren
dichtgeworpen. Een fluitsignaal snerpte en met lichte schokken zette de ’’Rheingold” zich in
beweging, richting Arnhem en de Teutoonsche grens. Boven m’n hoofd bungelde een blaadje aan een
touwtje van het bagagerek. Ik pakte het. ' ’Schone W elt” luidde het in moderne letters op het omslag
boven een weinig opwindende foto van een Mercedes, ergens voor een huis in het duister hart van
Donker Duitschland. Uitgegeven door de Bundesbahn. Aha! De Duitse pendant van ’’Tussen de
rails”, Neêrland’s vervelendste periodiek? Ik bladerde het in. Jawèl hoor, alleen nóg vervelender.
M ’n kop eraf als het niet zo was! Die Moffen maakten het te dol. Daarbij vergeleken waren Belzen
fijnbesnaard! Vanaf de overkant schoot Fok haar ’’Canon” op me af voor de eerste van een serie -
naar wat later zouden hlijken - historische opnamen, waarvan er een op de cover van ’’Moderne
gedichten” belandde, terwijl een andere - ”J. A. D e e l d e r . a a n J p p D n i u r h e n grens” - in het
In Arnhem kwamen de petten aan boord. Laatste stop op vaderlandsche grond. Verder oostwaarts
scheen de lucht bezwangerd. Het Duitsche zwerk. Het hing er nog steeds, na al die jaren. Onheil.
Dreiging. Aberglauben. De ’’Rheingold” ijlde door niemandsland. Het wachten was op de autoriteiten.
Ze kwamen getweeën, Grenzpolizei. Een jonge en een ouwe, Heinz Eins und Heinz Zwei. De
blik, die ze wisselden alvorens binnen te treden, beloofde weinig goeds. Eins rukte de deur zowat uit
z’n verband. Een fanatiekeling naar ’t zich liet aanzien. Ik gat hem m’n pas. Op z’n gezicht lag een
trek van dierlijke argwaan. Heinz’ Zwei bleef op de gang staan en hield me van onder de klep zijner
hoera-pet met kwaadaardige varkensoogjes in de gaten. Had ik wat van ’m an dan? Er ging een rood
lampie bij me branden; ik was voorlopig nog niet van ze af. ”Ihr Gepack?” vroeg Eins, doelend op
m’n koffertje in het bagagerek. Ik knikte. Hij dook er als een gier op af. Uiterlijk bleef ik onbewogen,
doch inwendig wenste ik hem alle ziektes toe, waarvoor de mens in de loop dereeuwen vatbaar gebleken
was. Naast twee paar sokken, een overhemd, anderhalve onderbroek en drie volle potten briljantine,
diepte Eins - o krotenkoker die ik was! - uit een tussenvak een ietwat geblakerde lepel op, waar
al in geen jaren meer mee gegeten was. ’s Morgens had ik nog indubio gestaan. Wel meenemen? Niet
meenemen? In een vlaag van misplaatste zorgeloosheid had ik besloten van wel. Nou zag ik wat ervan
kwam! Eins toonde het stuk bestek aan z’n collega, likte er even aan en sloot vervolgens ijlings het
raam. Zwei betrad op zijn beurt de coupé en schoot met een onheilspellende dreun de deur achter
zich dicht. Nu werd het menens.... ’’Ziehen Sie die Jacke aus!” snauwde Eins op een toon, die me van
geluidsdocumenten uit de bezettingstijd bekend voorkwam. Ik keek hem aan of hij me een oneerbaar
voorstel had gedaan. ’’Jacke aus?” stamelde ik verbouwereerd. ”Aber...” ’’Ziehen Sie die Jacke aus,
sonst tun wir ’s,” viel Zwei z’njeudige collega bij. Ze stonden te popelen om de daad bij het woord te
voegen. ’’Schon gut, schon gut,” moest ik hen teleurstellen en trok m ’n jasje uit. Und jetzt? Eins beduidde
me dat ik m ’n mouwen op moest rollen. Ik protesteerde nog wel, maar de overtuiging ontbrak.
Ik rolde de mouwen van m’n overhemd elk twee slagen op. ’’Ganz hoch! ’’ blafte Eins en greep
naar m’n arm. Ik stapte snel achteruit, waardoor hij in het niets kwam te graaien. Met moeite kon hij
z’n evenwicht bewaren. M’n populariteit daalde. Ik rolde m’n mouwen verder op en hield m’n armen
onder z’n neus. ”Ken je ’t zien zo, halve zool, of moet ik ze effe bij het raam houe?” vroeg ik in Algemeen
Beschaafd Rotterdams. Fok bleek plotsklaps ernstig verkouden. De gezagsdienaars keken me
vragend aan. ”Of ie stront lust?” verklaarde ik nader, maar hun onbegrip scheen nog te groeien. Ik
haalde m ’n schouders op en keek naar Fok, die maar niet uitgesnoten kwam. Tranen liepen over haar
wangen. Gewichtig boog Eins zich over m’n arm. Zwei nam de andere. Ik beriep me op het vermogen,
me buiten mezelf te kunnen terugtrekken, opdat ik het tafreeltje met gepaste distantie kon gadeslaan,
als betrof het een ander. Een vermogen, van welks bestaan Eins noch Zwei ook maar de geringste
Ahnung hadden. Wat ik zag - twee geüniformeerde heren die ingespannen naar de ontblote armen
van een derde, niét geüniformeerde heer stonden te turen, in het bijzijn ener dame die uitgebreid
haar neus zat te snuiten in een eersteklas coupé van een rijdende trein - deed sterk denken aan het absurde
theater in z’n glorietijd, welke indruk nog eens werd versterkt door de twee woorden die één
der geüniformeerden met een grafstem tot de man in burger richtte: ’’Spritzen Sie?” Ik dacht dan ook
dat Eins een dolletje maakte, maar niets was minder waar. ’’Spritzen Sie?” herhaalde Zwei de vraag,
met een gezicht of hij een scheet stond tegen te houen. Addenooie! Ze noemden het écht zo! Zeien ze
nóg dat Moffen geen gevoel voor humor hadden! Lachend bekende ik. M ’n armen spraken voor zich.
Als een gek begon Eins de coupé om te spitten. Hij moest en zou die kilo horse, die ik ongetwijfeld ergens
had verstopt, vinden of hij heette voortaan Meier! Verspilde energie, maar maak dat zo’n gozer
maar eens wijs. Ineens was ie pleite. Zeker-op het schijthuis kijken. Zwei zette de naspeuringen voort.
Fok’s bagage was clean, maar toen hij naar m’n jasje greep, werd de toestand kritiek. Wat kon ik
doen? Het ’’Horst Wessel-lied” aanheffen? Voor zo’n rigoureuze maatregel leek het me nog te vroeg.
Zwei hield met één hand m ’n jasje omhoog, terwijl hij met de andere m’n zakken doorzocht. Hij
haalde alles uitgebreid tevoorschijn en stalde het uit op de bank. Alles, behalve die kraagspiegel -
zwart, met een doodshoofd in zilverdraad - van de SS Totenkopfverbande, die ik op zak had. Die liet
ie lekker zitten alsof ie op de tast al wist wat het was. Al te Kamerade? Oorlogsverleden? Onverdroten
zocht hij voort. Hij werd warmer en warmer. Ik trouwens ook. Maar nét toen hij aan hét zakje
dreigde te beginnen, kwam Eins de coupé weer binnengestormd. Hij eiste meteen alle aandacht op.
Zwei scheen m’n jasje prompt te vergeten. Het hing er wat verloren bij, vlak voor m’n neus. Het
vroeg erom aangepakt te worden. God zegen de greep! In een flits had ik het aan. ’n Vanzelfsprekend
gebaar. Zó vanzelfsprekend, dat niemand iets merkte. Ze lulden gewoon door. Blijkbaar beschouwmeteen
als afgesloten. Aan m ’n broekzakken kwam hij helemaal niet toe, zo-
dat naasTde dope óók het springmes dat ik bij me had z’n aandacht on Knapte. Er.n v reem dei
van doen, of liever gezegd van laten, voor een politieman. Er hadden er om minder de zak gehad.
Niet dat ik me illusies maakte. Die lepel gaf voldoende grond me uit de trein te halen. Bij grondige visitatie
- alles uit behalve het licht! - kwam een en ander tóch wel boven water. Maar op z’n minst
£_n nog een onaangename verrassing met dat mes... W e minderden vaart. Even later
gleden we het station van Emmerich binnen. Eins beduidde ons, tem te volgen, öij het verlaten
Letterkundig Museum te Den Haag voor het nageslacht wordt Béwaardr©odrhrat3nrrTrëfr«f^^
gebeurtenissen vooruitlopen. Ik hing de ’’Schone W elt” weer op haar plaats en verdiepte me in ”De
Telegraaf ^ blij dat ik Hollander was...

De grenspost verkeerde in staat van alarm. Eins moest al in de trein contact hebben gehad. De techniek
stond voor niets meer vandaag aan de dag. Speciaal voor Fok had men een pot uit de stad laten
komen, zo’n ’’Grijze Muis”, om met of zonder rubber handschoen haar geheime holten te doorzoeken.
Ik op mijn beurt volgde Zwei door een gang naar een deur, die toegang gaf tot een kaal vertrek,
waar alleen een tafel tegen de muur onder het hooggeplaatste raam geschoven stond. Een reeds lang
dode plant in de vensterbank moest voor wat sfeer zorgen. Boven een wasbak, inde hoek rechts naast
de deur, lekte een kraan. Met een ruk sloot Zwei het gordijn, dat ooit rood was geweest. Op de gang
naderden voetstappen. Eins, die kennelijk rapport had uitgebracht, kwam ons in de looppas achterop.
Met een daverende knal trok hij de deur in het slot. ’s Mans gedrag begon me danig de keel uit te hangen.
Als ik aan één slag mensen een hekel had, waren het dienstkloppers! Slijmen naar boven en trappen
naar beneden. Eins leek me een prototype. ’’Ausziehen!” commandeerde hij, van z n tenen op z n
hakken wippend, als een Engelse agent. ’ Nackt!” deed Zwei ook een duit in het zakje. Ik gooide m’n
colbert op tafel en begon m ’n overhemd los te knopen. Nog vóór ik het uit had, liet Zwei een
triomfantelijk ”Ach sóóóó...” horen. Verheugd hield hij de beide zakjes tegen het licht. Even later
volgde m’n spike, die in aluminiumfolie verpakt ergens in de voering van m’n jasje zat. Eins begreep er
niets meer van. Je hoorde hem denken... Waarom had Zwei in de trein niks gevonden, toen hij me
gefouilleerd had? Verwijtend keek hij naar z’n collega. Ikmaakteintussenm’noverhemdweervast. Ze
hadden immers wat ze zochten? Eins dacht er anders over. ’’Weitermachen!” beet hij me toe.
’’Schnell!” ’Krijg een kop als een ulevel,” siste ik tussen m ’n tanden. Wat had ik hem graag een uurtje
voor z ’n muil geslagen! Alvorens m ’n broek te laten zakken, haalde ik m ’n mes eruit en gooide het met
een achteloos boogje op tafel. Bingóóóóü! De verrassing had niet groter kunnen zijn! Eins kreeg ter
plekke eenhartverzakking. Ik zag alle bloed uit z’n gezicht wegtrekken. Hij realiseerde zich ineens, dat
hij en z'n maat al die tijd aan mijn genade overgeleverd waren geweest. Hij keerde zich woedend tot
Zwei. Had die me nou wél of niét gefouilleerd?! En zo ja, hoe verklaarde hij dan, dat zowel dope als mes
hem waren ontgaan?! Zwei haalde z’n schouders op. Wat maakte het uit? Ze hadden het nou toch? Het
liefst had hij het hele incident zo snel mogelijk vergeten. Maar Eins liet het er niet bij zitten. Hier had hij
jarenop gewacht; z’n oudere collega te betrappen op nalatigheid! Innietmis te verstane termen veegde
hij Zwei de mantel uit. Deze gebaarde naar mij, maar Eins scheen hem niet te begrijpen. Ik genoot met
volle teugen van de verwarring die ik gesticht had. Op m ’n dooie gemak kleedde ik me verder uit. Het
laatst deed ik m ’n sjaaltje af. Eins scheen nog steeds niet bedaard. Het werd bepaald gênant. Ik schraapte
m’nkeel. Meteen ruk keek hij om. Hij liet z’n blikken langzaam over m’n lichaam gaan. Van boven tot
onder en van onder weer terug. Het puntje van z’n tong schoot langs z’n lippen. Je wist niks van mij,
maar volgens mij wastie nog ruig ook! Hij haalde een zaklantaarn tevoorschijn en ging een paar meter
achter mij staan. Op zijn aanwijzing boog ik me voorover en trok met m ’n handen m’n billen vaneen.
Met de lantaarn scheen Eins in m’n reet, die niets ontwettigs bleek te bevatten. Toen ging hij driftig z’n
handen staan wassen... Ja, het leven was prachtig; als je er maar oog voor had!
Bij terugkeer in het bureel bleek een man in burger ons op te wachten. De kit! Het droop aan alle kanten
van hem af. Inspecteur Vlijmscherp in eigen persoon. Ze gingen er dus echt werk van maken. Kripo-werk!
Dalijk zat ik hier nog in de bak. Die Moffen waren bloedlink op verdovende drugs, dat wist
een kind. Een jaar voor elke gram was niks... De rus informeerde bij Eins naar de grootte van de
vangst. Haast beschaamd toonde deze hem beide zakjes. Het smoel van de spille werd op slag een stuk
langer. Was dat alles? kladden ze daarvoor zo’n drukte gemaakt? Donnerwetter! Alsof ie niks beters
te doen had! Hij keek naar mij met een blik vol verwijt. Alsof ik hem gebeld had! Ik vroeg me trouwens
af waar Fok zat? Zo lang duurde zo ’n inwendig onderzoek toch niet? Ik liep naar de deur om op
de gang te kijken. ’’Setzen Sie sich! ” hoorde ik achter mij een barse stem. Ik liep gewoon door. Hadden
ze het tegen mij? Hadden ze het tegen m’n reet óók. Op de gang geen spoor van Fok. Ik draaide
me om. ’’Setzen Sie sich,” sommeerde Vlijmscherp mij ten tweeden male. Ik dankte hem vriendelijk
voor z’n aanbod, maar zei dat ik met moe was. Even bleef hij als een goudvis naar adem staan happen.
Toen knapte er iets... ’’SETZEN SIE SICH!’’brulde hij buiten zichzelf van woede, ’’sonst...” ’’Sonst
was?” kwam ik ineens fel uit m ’n kraag, ziek van al die dreigementen. ”Ich bleib steken, horen Sie,
sté-hen! 1st doch nicht verboten, oder? Sie machen gar kein Eindruck mit Ihrem Geschrei. Vierzigfünfundvierzig
ist langst vorbei. Also, ich bleib stehen. Punkt aus.” Met open mond staarde Vlijmscherp
mij aan. Zo veel gebrek aan eerbied voor het wettig gezag ging zijn voorstellingsvermogen te
boven. Hij keek het bureau rond, op zoek naar steun. Hij wist niet welke houding hij aan moest nemen.
Tenslotte besloot hij zélf maar te gaan zitten. Eins stond klaar me in mekaar te timmeren, maar
net op tijd kwam Fok het vertrek binnen, ’’Canon” schietklaar op haar buik. Ze was in afwachting
van mij buiten maar wat gaan fotograferen. De heren reageerden nogal schichtig. Ze maakten afwerende
gebaren richting camera en riepen om het hardst dat binnen fotograferen ten strengste verboden
was. Ze zaten behoorlijk met Fok in hun maag. Hoe kon zo’n charmante verschijning zich afgeven
met lage sujetten als ik? Waarom reisde ze niet met de volgende trein gewoon verder naar D.?
Op haar was immers niets gevonden? O, wat was men plots begaan met haar, die in zulk slecht gezelschap
was geraakt! Jaja. Met Fok uit de buurt zouen ze me straffeloos total loss kunnen slaan, begrieddewool
Tjaard? Maar geen haar op Fok’s hoofd die eraan dacht me te verlaten, dus Eins kon die gummiknuppel
gerust laten zitten... Intussen had iemand het gerucht verspreid dat ik te bezichtigen was,
want achter alle deuren van het gebouw doken nieuwsgierigen op om mij kortere of langere tijd van
veilige afstand aan te gapen, als had ik twee hoofden of een ander opzienbarend lichaamsgebrek. Ter
afwikkeling van de zaak moest eerst - zij het voorlopig - de aard der op mij aangetroffen stoffen
worden bepaald. Daartoe diepte Zwei uit een bureaula een soort scheikundedoos voor beginners op,
”Der kleine Chemiker” of zo. De rest ging er in een kring omheen staan. Ik ertussen. Tenslotte ging
het mij aan. De stemming kreeg zowaar iets joligs, als op school bij de eerste natuurkundeproeven...
De doos bleek drie flesjes met kleurloze vloeistof en een porceleinen mengplateautje met verzonken
bakjes te bevatten. Met een mesje schepte Zwei wat speed uit het door mij reeds aangebroken zakje
en verdeelde die over drie bakjes. Vervolgens voegde hij er uit elk van de drie flesjes wat vloeistof
aan toe. Tot twee keer toe zonder merkbaar gevolg, doch in het derde geval kleurde het mengsel
plotsklaps fel oranje. ”Aha! Amphetamin!” reageerde men in koor. Ik knikte instemmend naar de gezichten
rondom, die zich haastten een andere kant op te kijken. Zwei pakte het tweede zakje. Voor
mij stond de uitslag bij voorbaat al vast. Oranje, daar in beide zakjes hetzelfde zat. Wie schetst evenwel
m’n verbazing, toen ditmaal al met het tweedejlesje resultaat werd geboekt?! En wat voor resultaat!?
In plaats van oranje werd het mengsel knalblauw! ”Ach so,” leefde Vlijmscherp hoorbaar op,
’’Kokain!” Ik ontkende in alle toonaarden en wijtte de onverwachte reactie aan foutief handelen van
Zwei of aan de ondeugdelijke werking van het toegepaste preparaat. Daarop werd de proef herhaald.
Met hetzelfde resultaat: bewijsstuk A werd oranje, bewijsstuk B blauw. ’’Also dóch Kokain,” stelde
Vlijmscherp nog eens nadrukkelijk vast. Ik hield m ’n poot stijf van niet en zei dat ik maar op één manier
te overtuigen was.... door er zélf wat van te gebruiken! Zo hadden ze het nog niet gezien. Vlijmscherp
verbrak als eerste pijnlijke stilte die na mijn woorden was ingetreden. ”Sie sind verrückt”,
vertolkte hij de heersende mening. ’’Setzen Sie sich!”

is
^ —w , rJ^KfydSSte
J, - » ;5 £ f'r ^ r - . g ~
___ ,...
{ s f c J ^ ï S T if * ! S ^ È ^ ^ ® ,!® &
4ïS M s^ ïf^ sfr
“ « S f i S t e s »‘ rS K- ff—
^ " W s M
ssSjSiê-S
~5»aa-ySS!
% S s ? ^ P ^ 2 d fe * «
' F ^ 3 ^ ^ 5 i g
Puntje bij paaltje werd ik na betaling van vijfhonderd mark ’’Sicherstellung”, met een groot stempel
’’Zurückgewiesen” in m’n pas, over de grens gezet. Die vijfhonderd mark staken de heren zéker niet
in eigen zak, zoals ik schamper suggereerde; neen, ze liepen vooruit op de boete waartoe ik te zijner
tijd bij verstek door de rechter zou worden veroordeeld, aldus Vlijmscherp. Betaalde ik niet goedschiks,
dan zou men niet aarzelen het vereiste bedrag met geweld te incasseren, Héél graag zelfs.
Zonder geld was ik zonder pardon achter de tralies gezet, want ik moest wèl weten dat ik hier niét in
Nederland zat, waar alles maar mocht of werd goedgepraat. Grif telde ik vijf lappen neer. Geen prijs
ging te hoog voor de vrijheid. Na nog een trits formaliteiten te hebben vervuld, werd ik - met Fok
vrijwillig aan m’n zij - op de trein terug naar Arnhem gezet, onder persoonlijk escorte eens marechaussees,
die men tevens m ’n mes ter hand had gesteld, in de hoop dat ik daarvoor bij terugkeer in
hét vaderland óók nog eens een prent aan m’n reet zou krijgen. De marechaussee beloofde plechtig er
alles aan te zullen doen, dus dat was een hele geruststelling. En ja hoor! Koud in Arnhem bleek onder
het scheefhangend staatsieportret van koningin en prins het lemmet van mijn overal vrij te verkrijgen
mes weliswaar niet langer dan wettelijk toegestaan, maar dan toch zeker te smal. Eiste de wet bij een
lengte van meer dan 7 cm. doch minder dan 9 cm. een minimum breedte van 15 mm.; het mijne mat
slechts 14% mm., zoals ik met eigen ogen kon vaststellen. Op mijn opmerking, dat die halve millimeter
waarschijnlijk door een keertje slijpen was verdwenen, kreeg ik te horen, dat ik dat dan maar beter
achterwege had kunnen laten, daar het me nou toch gauw op een meier zou komen te staan. Inderdaad!
Holland op z’n smalst! Al met al stond ik diezelfde avond weer op Rotterdam Centraal, achthonderd
gulden lichter, zonder zelfs maar in de buurt van die jas te zijn geweest. Toen bij navraag
óók nog bleek, dat m’n contact me per abuis wel dégelijk een gram coke als speed had verstrekt, voelde
ik een rilling door m’n aderen trekken, want stel je voor, dat ik voor m ’n vertrek nou eens de helft
van dat andere zakje in één keer de bloedbaan had binnengejaagd....?! Schone Welt! Dan had ik Gouda
nog geen eens gehaald!
DEELDEH•> ?'z~
rj? -
'rzcn*—'
- .V,T- ’
%
.4
•"-
■ v ‘X üurf
ra B S S P *
* * & » ___ ____
.. ;■ . w ~;?S
■ .... ’ C-ct’.' .c
.V - -
: . x s i . - 1 * -*’’ d L = £ ? * .- i ’ *
* .
s g :
--------- . . . - v - . — ........
4-.
......
ï K e ï^S.
___
. . .
........ ■ «?j
g g s »
éSES
....
•i" ’/" ’
55C4'i
£ ’lp .
SSSpBS
p ï ~ ~
•« * > a>V»<
.iW - j* " ..,

Bezig met S chrijven.
Bij met Lezen?
Boeken van Harry Mulisch
POËZIE
De wijn is drinkbaar
dank zij het glas f 14,75
THEATER
Oidipous Oidipous f 23,25
VERHALEN
Chantage op het leven
elfde druk, f 18,50
Het mirakel
dertiende druk, f 18,00
De versierde mens
vijftiende druk, f 16,25
Paralipomena orphica
tweede druk, f 13,75
Oude lucht 23,25
ROMANS
archibald strohalm
tiende druk, f 27,50
De diamant
elfde druk, f 24,75
Het zwarte licht
eenentwintigste druk, f 13,75
Het stenen bruidsbed
zevenentwintigste druk, f 16,25
De Verteller/
De Verteller verteld f 44,50
Twee vrouwen
zevende druk, f 20,00
STUDIES,
TIJDSGESCHIEDENIS
De toekomst van gisteren f 23,75
Het seksuele bolwerk
tweede druk, f 23,75
De zaak 40/61
elfde druk, f 21,75
Bericht aan de rattenkoning
achtste druk, f 17,25
Paniek der onschuld f 22,50
Voer voor psychologen
vijftiende druk, f 16,25
De compositie van de wereld f 85,00
_ DE BEZIGE BIJ

ROTTERDAM oude bin n d*i weg 121 010/134423 UTRECHT steenweg 13 030/310826
DELFT voldersgracht 1 1 \ 0 1 5 / 1 2 0 3 3 0 DORDRECHT voorstraat 241 078/133829