Excursieverslagen Natte Schraallanden Provincie Utrecht, april 2006

Excursieverslagen
natte schraallanden
provincie Utrecht
Dienst Ruimte en Groen

Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht
Verslagen van zes leerexcursies over te nemen inrichtingsmaatregelen voor de
ontwikkeling van natte schraallanden op voormalige landbouwgronden in de
provincie Utrecht in 2005
Provincie Utrecht, Dienst Ruimte en Groen, april 2006

Colofon
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht
Verslagen van zes leerexcursies over te nemen inrichtingsmaatregelen voor de ontwikkeling van natte schraallanden
op voormalige landbouwgronden in de provincie Utrecht in 2005
Provincie Utrecht
Dienst Ruimte en Groen
Postbus 80300
3508 TH Utrecht
April 2006
Auteurs: A. Geerdes & A.J.M. Jansen
Reproductie: Grafisch Centrum provincie Utrecht
Bestellen: Provincie Utrecht, afdeling verkoop, telefoon 030-2582228, email:
verkoop@provincie-utrecht.nl

Inhoud
Inleiding ................................................................................................................................................11
De meest besproken onderwerpen / samenvatting............................................................................10
Excursie 1, Langbroekerweteringgebied: Klein Sterkenburg en Hindersteyn ..............................15
Klein Sterkenburg ..................................................................................................................................15
Hindersteyn ............................................................................................................................................19
Excursie 2, Langbroekerweteringgebied: Overlangbroek en Sandenburg ....................................23
Overlangbroek........................................................................................................................................23
Sandenburg ............................................................................................................................................27
Excursie 3, West-Utrecht: Willeskop en Hollandse IJssel................................................................31
Willeskop ...............................................................................................................................................31
Hollandse IJssel......................................................................................................................................38
Excursie 4, Gelderse Vallei: Landgoed Den Treek ...........................................................................41
De Hopschuur 1 .....................................................................................................................................41
De Hopschuur 2 .....................................................................................................................................45
De Hopschuur 3 .....................................................................................................................................46
Excursie 5, Gelderse Vallei: Groot Zandbrink en Emelaar .............................................................48
Groot Zandbrink.....................................................................................................................................48
Emelaar ..................................................................................................................................................51
Excursie 6, West-Utrecht: Polderreservaat Kockengen en de Bovenlanden..................................55
Polderreservaat Kockengen....................................................................................................................55
De Wilnisse Bovenlanden......................................................................................................................58
Literatuur .............................................................................................................................................62
Bijlage 1: deelnemerslijst.....................................................................................................................63
Bijlage 2: checklist voorbereiding veldbezoek...................................................................................64

Overzichtskaart excursielocaties

Inleiding
In de provincie Utrecht komt er in het kader van de realisatie van de Ecologische Hoofd Structuur ca
10.000 ha natuur bij. Een belangrijk deel van deze nieuwe natuur moet nat schraalgrasland worden
omdat dit type grasland van oudsher een hoge biodiversiteit bezit, die echter (inter)nationaal en
provinciaal onder druk staat. Maar hoe maken we van agrarisch grasland waardevol nat
schraalgrasland?
Het omvormen van landbouwgrond tot nat schraalgrasland is een lastig onderwerp waarin met veel
factoren rekening gehouden moet worden. Het delen van kennis en ervaring is dan van groot belang.
De provincie staat voor het realiseren van de Ecologische Hoofdstructuur, en niet alleen voor de
gewenste kwantiteit, ook voor de kwaliteit. De grote terreinbeherende organisaties, de particuliere
natuurbeheerders en hun adviseurs en de Dienst Landelijk Gebied zijn daarbij onze belangrijkste
partners. Daarom heeft de provincie Utrecht het initiatief genomen haar partners bij natuurherstel uit te
nodigen voor een zestal leerexcursies onder deskundige begeleiding. Hiermee hoopt de provincie ook
de samenwerking tussen de verschillende partners te bevorderen.
Schrale en natte omstandigheden zijn te realiseren door het afgraven van de voedselrijke bovengrond.
Maar dat is een kostbare aangelegenheid, omgeven met de nodige regelgeving. Bovendien bestaan er
verschillende inzichten over afgraven ten behoeve van natuurontwikkeling. Aan de ene kant zijn er
aansprekende natuurresultaten na afgraven, binnen en buiten de provincie. Maar deze resultaten
kunnen niet zonder meer naar alle nog te ontwikkelen nieuwe natuur gekopieerd worden. Recente
onderzoeksresultaten over het verdwijnen van zaadbanken en bodemfauna na afgraven maken het nog
ingewikkelder. Er is een toenemende aandacht voor cultuurhistorie en aardkundige waarden. Dit geldt
niet alleen voor het af te graven terrein, maar ook voor het terrein dat wordt gebruikt voor het storten
van de vrijgekomen grond.
Het zoeken naar de juiste waterhuishouding is een ingewikkeld probleem. Hoe kleiner het
natuurterrein, hoe meer men daarbij afhankelijk is van de omgeving. Een uitgebreid vooronderzoek
past niet altijd binnen het budget, vooral niet bij relatief kleine projecten, zoals bij veel particuliere
nieuwe natuur. Is er zonder zo’n vooronderzoek toch een goede inrichtingskeuze te maken?
Gelukkig is er ondertussen veel geleerd van de diverse projecten voor ontwikkeling van natte
schraallanden op voormalige landbouwgronden. Met de opgedane kennis en ervaringen is het mogelijk
de kansen en mogelijkheden goed in te schatten, ook wanneer er minder middelen voor vooronderzoek
beschikbaar zijn. En de natuurwaarden kunnen meestal duidelijk vergroot worden, ook als de
eenheden (nog) klein zijn.
De doelgroep van het project bestond uit personen die betrokken zijn bij het opstellen van
inrichtingsplannen voor de ontwikkeling van nieuwe natuur. Het betreft medewerkers van
terreinbeherende organisaties, waterschappen, adviesbureaus, provincie en Dienst Landelijk Gebied. In
totaal 37 verschillende personen hebben een of meer excursies bijgewoond. Een deelnemerslijst is te
vinden in bijlage 1. Het uiteindelijke doel van het project was kennisuitwisseling met betrekking tot de
ontwikkeling van nieuwe natte schraallanden.
In de excursies onder leiding van André Jansen, die ruime ervaring heeft met herstel van natte
schraallanden, stond discussie en eigen inbreng van de deelnemers centraal. Bij elk bezocht terrein
was een van de deelnemers beroepsmatig betrokken. De basis voor de discussie bestond uit de
informatie van deze deelnemer, kaartmateriaal, de resultaten van een of meer ter plekke verrichte
grondboring(en) en pH/EGV-meting(en), de waar te nemen aspecten van het terrein, zoals reliëf en
flora, en natuurlijk de inzichten die door de excursieleider werden aangereikt. Per excursie zijn steeds
twee terreinen bezocht, waarvan het eerste was ingericht of bestaande natuur is, en het tweede nog
moet worden ingericht. Zowel klei-, zand- als veengebieden zijn bezocht.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 8

Vragen die aan de orde zijn gekomen zijn ondermeer:
Hoe kunnen - voordat tot inrichting wordt overgegaan - kansrijke en kansarme situaties worden
herkend? Vooral in kansrijke situaties moet het ambitieniveau hoger zijn (pluspakket) en moet
worden gedacht aan uitgebreidere inrichtingsmaatregelen.
Leidt afgraven ‘als vanzelfsprekend’ tot een hoge natuurkwaliteit? Onder welke omstandigheden
volstaan maatregelen in de waterhuishouding voor ontwikkeling van natte schraallanden op
voormalige landbouwgronden? Ofwel, onder welke omstandigheden is afgraven wel zinvol en
wanneer niet, gezien de kosten en de baten?
Welke beheersmaatregelen zijn nodig?
De veldbezoeken vonden plaats in juni en in augustus 2005. Van elk veldbezoek is een uitgebreid
verslag gemaakt. Deze verslagen vindt u in dit rapport. De verslagen worden vooraf gegaan door een
hoofdstuk waarin de belangrijkste gespreksonderwerpen de revue passeren. Deze inleiding is te lezen
als samenvatting.
Wij danken alle aanwezigen voor hun betrokken en open instelling. Wij hebben terreinen gezien die na
inrichting een mooie ontwikkeling in de richting van nat schraalland lieten zien en wij hebben
terreinen gezien waarvan wij moesten vaststellen dat ze ondanks de inrichtingsmaatregelen nooit een
nat schraalland zullen worden. Het vergt enige durf om je als opsteller van een inrichtingsplan aan de
kritische noten van je vakgenoten te onderwerpen. Kritiek is steeds in opbouwende zin geleverd. De
deelnemers hebben zo kunnen leren van de resultaten, of deze nu bevredigend of teleurstellend zijn.
Leren van elkaar was het doel van het project en dat is ruimschoots bereikt. Dit konden wij ook
afleiden uit de enthousiaste reacties van veel deelnemers.
3 april 2006
Bert Geerdes
André Jansen
Leeswijzer
De onderwerpen die regelmatig terugkeerden tijdens de excursies zijn beschreven in het volgende
hoofdstuk, dat gelezen kan worden als een samenvatting van het project. Daarna volgen de
afzonderlijke excursieverslagen. In de bijlagen wordt achtergrondinformatie aangeboden.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 9

De meest besproken onderwerpen / samenvatting
Natuurdoeltypen
De natuurdoeltypenkaart van Utrecht is in februari 2002 vastgesteld door Gedeputeerde Staten als
werkkaart. Voor de kaart zijn basisgegevens gebruikt van verschillende aard en nauwkeurigheid. Zo
vormt bijvoorbeeld de bodemkaart 1 : 50.000 uit 1965 een van de onderliggende kaarten. Op de schaal
van inrichtingsplannen van terreinen geven natuurdoeltypen een richting aan, niets meer en niets
minder. De condities in het terrein en zijn omgeving bepalen de mogelijkheden. Het is niet uitgesloten
dat in een bepaald terrein het natuurdoeltype niet haalbaar is. Daar hoeven we geen drama van te
maken en het hoeft dan bovendien geen reden te zijn om dan maar niets te doen. Misschien is een
ander natuurdoeltype of een wat minder waardevol type natuur wel haalbaar. Natuurdoeltypen (en
pluspakketten) zijn gehaald als een bepaald aantal doelsoorten aanwezig is. Als er een paar ontbreken
is het terrein nog niet gelijk waardeloos. Natuurlijk gaan we voor het maximale resultaat, maar soms is
dat niet het geldende natuurdoeltype of het overeenkomstige pluspakket. Uiteraard moeten kosten en
baten tegen elkaar worden afgewogen. Maar we missen kansen als we alleen inrichtingsmaatregelen
nemen als aannemelijk is dat een pluspakket gehaald kan worden. Helaas worden aanvragen voor
inrichtingssubsidie Programma Beheer op dit moment wel afgewezen als geen pluspakket in het
verschiet ligt. Hier is een andere benadering van DR/DLG op zijn plaats.
Welke basisgegevens zijn er nodig?
Zie de checklist in bijlage 2 voor de basisgegevens die je nodig hebt bij het maken van een
inrichtingsplan.
Zijn grondboringen noodzakelijk?
Ja. Geen inrichtingsplan zonder grondboringen! Bodemkaarten zijn te globaal. Bekijk zelf hoe de
bodem in elkaar zit. Krijg de variatie in het terrein beeld.
Zijn peilbuizen noodzakelijk?
Het is in ieder geval nodig om een goede indruk van de grondwaterstand te krijgen. Met een
grondboring kun je de grondwaterstand van dat moment meten, maar wacht na een grondboring een
poosje om de werkelijke grondwaterstand te kunnen zien. Het boorgat loopt in zand binnen een half
uur vol, in klei duurt het een dag. Je krijgt zo een momentopname van de waterstand. Houd bij de
beoordeling rekening met jaargetijde en regenval in de afgelopen periode.
Beter is het plaatsen van peilbuizen, want dan kun je het verloop in het jaar te weten komen. Neem de
buizen bij voorkeur twee keer per maand op gedurende twee jaar, dan kun je de gemiddeld hoogste en
laagste waterstand berekenen.
De provincie stelt gratis peilbuizen beschikbaar voor nieuwe particuliere natuur en kan je helpen bij
het plaatsen op voorwaarde dat de standen twee keer per maand worden opgenomen en t.z.t.
doorgegeven aan de provincie. De provincie kan ook helpen bij het relateren van de meetgegevens
aan de regenval in de meetperiode om zo de GVG en GLG te berekenen.
Welke abiotische factoren bepalen of nat schraal grasland haalbaar is?
Natte schraallanden hebben drie essentiële eigenschappen:
Ze zijn nat
Ze zijn schraal
Ze hebben een goede basenverzadiging (zijn niet zuur)
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 10

Andersom volgen hieruit ook de belangrijkste bedreigingen, respectievelijk: verdroging, eutrofiëring
en verzuring. De drie factoren c.q. bedreigingen hangen sterk met elkaar samen.
Grondwaterstanden en kwel
De gewenste grondwaterstanden zijn weergegeven in tabel 1. Alle typen nat schraalland hebben ’s
winters een zeer hoge grondwaterstand, vaak tot in of op het maaiveld. In het voorjaar daalt het
grondwater langzaam. Hoe diep het water uiteindelijk mag uitzakken hangt af van de grondsoort. Klei
heeft een veel groter vochtvasthoudend vermogen dan zand, in klei mag de zomergrondwaterstand
dan ook verder uitzakken zonder dat grondwaterafhankelijke soorten verdrogen.
Door in de winter het water in een gebied vast te houden met stuwtjes en dammetjes kan meestal
gemakkelijk een hoge grondwaterstand in de winter worden bereikt. Een hoge grondwaterstand in de
zomer is echter veel moeilijker te realiseren. Omdat de agrarische omgeving goed ontwaterd is, zal
ook het water in een natuurgebied snel wegzakken in het voorjaar. Kweldruk kan er voor zorgen dat
het water in de zomer niet te ver uitzakt. Maar waar geen kwel (meer) is vormen de lage zomerstanden
een groot probleem.
Lage kwelintensiteit
Waar nog wel kwel is, maar met lage intensiteit, bestaat er bij het opzetten van het waterpeil het risico
dat de weinige kwel door het vastgehouden regenwater de wortelzone niet meer kan bereiken. Dit
treedt op als het waterpeil hoger is (geworden) dan de stijghoogte van het grondwater. Het is dan zaak
eerst de kwelintensiteit te verhogen, bijvoorbeeld door regionale maatregelen of door diepe
kwelafvangende sloten in de omgeving te dempen. Tegelijkertijd moeten dan ondiepe greppels in het
schraalland voorkomen dat teveel regenwater inzijgt en de kwel wordt weggedrukt.
Sloten dempen of peil opzetten?
Aan indicatorsoorten in sloten is te zien of de sloten grondwater afvangen. Het dempen of verondiepen
van die sloten kan een goede maatregel zijn om de kwel weer naar het maaiveld te drukken. Het
opzetten van het waterpeil is niet voldoende: dat verhindert de kwel niet naar de sloten toe te stromen.
Dempen of verondiepen betekent het einde van de leuke, maar feitelijk kunstmatige kwelgestuurde
vegetatie in de sloten. Een kwestie van kiezen voor terrestische of aquatische natuur.
Voedselrijkdom
De voedselrijkdom van natte schraallanden loopt uiteen van matig voedselrijk (blauwgrasland, kleinezeggenmoerassen)
tot voedselrijk (dotterbloemhooiland, grote-zeggenmoerassen). Voormalige
agrarische percelen zijn echter niet matig maar zeer voedselrijk. De snelste manier om ze
voedselarmer te krijgen is afgraven van de bovenlaag. De vraag is: tot hoe diep? Sommige bodems
zijn tot aanzienlijke diepte fosfaatverzadigd. De duur en de intensiteit van de agrarische
voorgeschiedenis en de huidige vegetatie geeft hiervoor een indicatie. Hoge fosfaatgehaltes zijn vooral
aanwezig op zandgrond waar maïs geteeld is en op ontwaterde veengrond (als gevolg van
mineralisatie van het veen). In kleigrond worden fosfaten goed gebonden aan de kleideeltjes.
Bovendien is hier meestal geen maïs geteeld. Kleigrond afgraven voor verschraling ligt daarom
minder voor de hand.
Fosfaatgehaltes meten
Om te beoordelen of en tot hoe diep moet worden afgegraven moeten de fosfaatgehaltes worden
gemeten op verschillende dieptes in de bodem. Afgraven van een bovenlaag en dan nog op een
fosfaatverzadigde bodem zitten is zonde van geld en moeite. Als er meer dan ca. 30 cm van het
oorspronkelijke bodemprofiel moet worden afgegraven om een voldoende schrale situatie te bereiken
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 11

is er in feite geen sprake meer van herstel, maar van het creëren van iets nieuws. Veraarde
veenbodems en opgebrachte voedselrijke grond moeten altijd worden afgegraven om tot een schraal
resultaat te komen. Er zijn talloze bureaus die de fosfaatgehaltes kunnen meten. Informeer van te
voren welke fosfaatgehalten gemeten dienen te worden om te kunnen bepalen in welke mate de bodem
met fosfaat is verzadigd. De kosten zijn op te voeren bij het aanvragen van de inrichtingssubsidie.
Maaien tot je er bij neervalt?
Als de fosfaatgehaltes en de hydrologische omstandigheden afgraven niet noodzakelijk maken, maar
het fosfaatgehalte nog wel omlaag moet, kan verschralingsbeheer worden gevoerd. Op voormalige
akkers of zeer soortenarme graslanden op zandgrond is het telen van maïs zonder fosfaatbemesting een
goede methode. Het kan nodig zijn een lichte stikstof- en kaliumbemesting toe te dienen want N en K
verdwijnen snel uit de bodem en ze zijn wel nodig voor een goede groei van de maïs (en hoe beter de
maïs groeit, hoe meer fosfaat hij uit de grond trekt). Op andere gronden (waar de bodem niet geschikt
is voor mais) is twee of drie keer maaien en afvoeren van grasland een even effectieve manier. De
hoeveelheid P die jaarlijks afgevoerd kan worden bedraagt maximaal ca. 50 kg P per hectare; dit geldt
echter alleen als de beschikbaarheid van andere elementen zoals N en K voldoende hoog is. Ook bij
gras kan het dus nodig zijn een lichte N en K bemesting te geven of om klaver in te zaaien.
Landbouwgrond kan meer dan 5000 kg P bevatten in de bovenste 50 cm van de bodem. In dergelijke
gevallen is het terugbrengen van de fosfaatgehalten tot een gewenst niveau een langdurige zaak en ligt
afgraven meer voor de hand.
Beweiding lijkt eerder te leiden tot een verhoging van de beschikbaarheid van P dan tot een verlaging
ervan, en is daarom niet geschikt als overgangsbeheer. In het Programma Beheer wordt
overgangsbeheer inrichtingsbeheer genoemd: het valt onder de 95% inrichtingssubsidie. Dat betekent
een hogere vergoeding dan de beheersvergoeding van het basispakket.
Ook als je van plan bent over enkele jaren te gaan afgraven is het zinvol in de periode vóór het
daadwerkelijk afgraven een verschralingsbeheer te voeren, want door oogst van gras of mais onttrek je
fosfaat tot grotere diepten onder maaiveld, terwijl je meestal minder gaat afgraven. Je zult wellicht ook
niet overal gaan plaggen. Benut dus de periode tussen aankoop c.q. eind van het agrarisch gebruik en
inrichting door verschralingsbeheer te voeren. Wil je grasland verschralen dan moet je vroeg maaien,
ca half mei en twee á drie maal per jaar. Te laat maaien, bijvoorbeeld pas na juni, voert aanzienlijk
minder voedingsstoffen af.
Ook na afgraven moet er vaak nog intensief beheerd worden om boomopslag en pitrus te kunnen
aanpakken. Voer ook dit op als inrichtingsbeheer.
Basenverzadiging
De basenverzadiging, wat een maat is voor de hoeveelheid basische kationen die gebonden is aan het
adsorptiecomplex van de bodem, zorgt ervoor dat de bodem en dus de vegetatie niet verzuurt. De
basenverzadiging kan op verschillende wijze tot stand komen: door de afzetting van bodem zelf (klei,
leem, kalkrijke zanden langs de kust), door toevoer van basenrijk kwelwater vanuit de ondergrond en
door aanvoer van basenrijk oppervlaktewater. Natte schraallanden op klei en leem zijn voor hun
basenverzadiging niet per sé aangewezen op kwel, want de klei bevat zelf veel basen. Kwel kan daar
echter wel noodzakelijk zijn om de zomergrondwaterstanden op peil te houden en te voorkomen dat
over de loop van het jaar netto inzijging en dus uitspoeling van basen optreedt.
Als de basen door grondwater moeten worden aangevoerd is het noodzakelijk dat dit water kan
doordringen tot in de wortelzone. In ieder geval gedurende een deel van het jaar (meestal het
winterhalfjaar). In de winter/vroege voorjaar zal het regenwater oppervlakkig worden afgevoerd over
maaiveld. Bij lage kwelintensiteiten voorkomt de aanleg van greppels (maximaal 20 cm diep) dat er in
of op de bodem een lens van regenwater op het basenrijke grondwater blijft staan en dat dit
grondwater de wortelzone niet meer kan bereiken.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 12

Als de basen door oppervlaktewater moeten worden aangevoerd, dan kan dat op twee manieren. Ten
eerste via de sloten. Dit heeft echter maar effect tot op enkele meters van de sloot, verder dringt dit
water niet door in het perceel. Veel effectiever is inundatie (bevloeiing). Dit is met name toepasbaar in
veengebieden en beekdalen.
Inundatie
Bij natuurbeheerders is er veel angst voor inundatie met zeer voedselrijk water. Men is o.a. bang voor
eutrofiëring en verlies van bodemleven. Inundatie kwam in het verleden regelmatig voor bij natte
schraallanden; sommige typen zijn dan optimaal ontwikkeld zoals grote-zeggenmoerassen en bepaalde
typen dotterbloemhooilanden.. Onder een aantal voorwaarden is het ook tegenwoordig nog goed
bruikbaar en soms zelfs noodzakelijk om de verzuring tegen te gaan, met name op vlakke
veengronden. Het zijn met name de opgewervelde slibdeeltjes in het water die eutrofiërend werken.
Als het gehalte aan slibdeeltjes beperkt kan worden en het fosfaatgehalte gereduceerd wordt
bijvoorbeeld via een lange aanvoerweg dan is een winterse inundatie goed mogelijk. In de winter
neemt de vegetatie bovendien geen fosfaten op.
Natte schraallanden in veengebieden en in beekdalen stonden vroeger vaak meerdere maanden onder
water. Inundatie moet plaatsvinden buiten het groeiseizoen. Na het voorjaar moet nat schraal grasland
geen water meer op het maaiveld hebben. Diverse soorten kunnen niet tegen zomerinundaties
(wortelrot) en bovendien treedt onder langdurig anaërobe situaties in de zomer in het wortelmilieu
interne eutrofiëring op.
Interne eutrofiëring
Bij interne eutrofiëring wordt sulfaat in het grondwater omgezet in sulfide, dat in hogere concentraties
voor veel planten giftig is, en nitraat in het grondwater in ammonium, dat voor veel soorten van natte
schraallanden eveneens giftig is. Bij de omzetting van sulfaat in sulfide wordt fosfaat, dat gebonden is
aan ijzer (en daardoor slecht opneembaar voor planten), door sulfide verdrongen, waarbij pyriet (FeS 2 )
ontstaat en fosfaat vrijkomt die voor de plant wel beschikbaar is. Dit leidt tot extra beschikbaarheid
van fosfaat en daarmee tot voedselverrijking (= eutrofiëring). Interne eutrofiëring kan optreden bij
verhoging van de grondwaterstand met sulfaatrijk grondwater in milieus rijk aan organische stof
(organische stof is rijk aan fosfaat, die is echter normaliter niet beschikbaar voor de vegetatie, de
zogenaamde organische P) en bij inundatie met sulfaatrijk water.
Pitrus
Een overmaat aan Pitrus betekent dat er (nog) teveel fosfaat in de bodem zit. Ook grote
grondwaterstandswisselingen bevoordelen Pitrus. Na afgraven komt Pitrus eigenlijk altijd wel in enige
mate op, ook al zijn de abiotische omstandigheden goed. Het is dan zaak om meteen te beginnen met
maaien, hetgeen overigens ook eventuele boomopslag in de kiem smoort. Maai bovendien vroeg in het
jaar (tweede helft mei) en zonodig tot drie maal per jaar. De kosten vallen onder het inrichtingsbeheer.
Plantengemeenschappen
In onderstaande tabel is aangegeven welke plantengemeenschappen bij het natuurdoeltype nat schraal
grasland in de provincie Utrecht horen. Hierbij is onderscheid gemaakt tussen laagveengebied, de
hogere zandgronden en het rivierengebied. Alleen de gemeenschappen die beeldbepalend zijn, zijn
genoemd, niet de gemeenschappen die geen groot en belangrijk deel van het natuurdoeltype uitmaken
(Bron: Handboek Natuurdoeltypen).
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 13

Laagveen Hogere
zandgronden
Associatie van Moerasstruisgras en Zompzegge X X
Blauwgrasland, subassociatie met Borstelgras en X
X
Parnassia
Blauwgrasland, typische subassociatie X X
Blauwgrasland, subassociatie met Melkeppe X X
Veldrusassociatie (“Dotterbloemhooiland”)
X
Associatie van Boterbloemen en Waterkruiskruid X X (beekdalen) X
(“Dotterbloemhooiland”)
Tabel 1: Voorkomen van natte schraallanden in de verschillende Utrechtse landschappen.
Grondwaterstanden
In onderstaande tabel is aangegeven welke grondwaterstanden (in cm t.o.v. maaiveld) bij de
plantengemeenschappen van nat schraalland horen (Bron: Waternood). In vet de standen bij goede
ontwikkeling, tussen haakjes de uitersten (niet optimaal ontwikkeld).
Grondwaterstanden
Voorjaar (+15) +5 tot -15 (-20),
optimum bij -5
Zomer niet lager dan -25 (-50)
Voorjaar (0) -10 tot -30 (-40),
optimum bij -15
Blauwgrasland, Voorjaar (+5) -5 tot -25 (-30),
typische subass. optimum bij -15
Blauwgrasland, Voorjaar (+10) +5 tot -15 (-20),
subass. met optimum bij 0
Melkeppe Op veen GLG niet lager dan -50
i.v.m. mineralisatie van het
veen; op zand mag GLG wat
lager
Veldrusassociatie Voorjaar (+5) -5 tot -25 (-30),
optimum bij -10
Ass. van
Boterbloemen en
Waterkruiskruid
Voorjaar (+5) -5 tot -25 (-30),
optimum bij -10
Zomer niet lager dan -50 (-80)
Rivierengebied
Plantengemeenschap
Ass. Van
Moerasstruisgras
en Zompzegge
Blauwgrasland,
subass. met
Borstelgras en
Parnassia
Droogtestress
5 (15)
dagen
5 (15)
dagen
5 (15)
dagen
5 (15)
dagen
Herkomst water
Stagnerend regen- en jong zuur
grondwater
Op grondwatergevoede
standplaatsen, maar dan op iets
hogere standplaatsen met relatief
grote invloed regenwater (subass.
Borstelgras) of met
overheersende invloed van
basenrijk grondwater subass. van
Parnassia)
Matig basenrijk grond- of
oppervlaktewater
Meestal oppervlaktewateraanvoer
in combinatie met stagnerend
regenwater
Grondwaterafhankelijk: zacht,
zijdelings afstromend grondwater
boven basenrijk, dieper
grondwater
Grond- of oppervlaktewater;
op voedselrijke basenrijke
standplaatsen; kwel met basenrijk
grondwater en/of overstroming
met hard oppervlaktewater zijn de
belangrijkste buffermechanismen
Tabel 2: Trajecten van grondwaterstanden (in cm t.o.v. maaiveld) van de plantengemeenschappen van natte schraallanden.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 14

Excursie 1, Langbroekerweteringgebied:
Klein Sterkenburg en Hindersteyn
30/5/2005
1 Klein Sterkenburg
Noordelijke Tochtsloot
Jachtw ijk
Zuidelijke Tochtsloot
Veldhoeve
't Grote Stuk
oekerw etering
De Snel
De Goyer-Meent
Rijnzigt
Vaart tussen Leeuw en- en Sterkenburg
Sterkenburg
Leeuw enburgh
Klein Sterkenburg is een particulier landgoed van in totaal circa 25 ha, waarvan 6 ha bos. De
landbouwgronden zijn ingericht voor natuurontwikkeling in 2002. Daarbij zijn sloot- en greppelkanten
afgevlakt (verbreed en verlaagd).
Het landgoed ligt op de gradiënt van hoog naar laag, langs de hoge helft liggen bovendien aan
weerszijden relatief hoge uitlopers van de Heuvelrug. De hogere delen hebben beekeerdgronden op
leemarm en lemig fijn zand; de lage delen zijn kalkloze poldervaaggronden op zware klei.
Aan de zuidoostelijke zijde wordt het terrein begrensd door een zeer diepe hoofdwatergang, aan de
zuidwestelijke zijde door de Langbroekerwetering met hetzelfde peil. In het terrein zijn de sloten en
greppels bij de Langbroekerwetering afgedamd. In de winter staat het lage deel van het terrein
daardoor deels blank (foto). Aan de noordoostelijke zijde ligt de Gooyerdijk met bermsloot (=
Gooyerwetering). De kwelkaart, het resultaat van een modelstudie door het Waterschap, geeft in de
lage helft 1 tot 2 mm kwel/dag aan. Dit is de kwelflux onder de deklaag, dus niet in het maaiveld.
De historische kaart van 1900 laat zien dat het terrein toen grotendeels grasland was, alleen de relatief
hoge zanduitlopers aan weerszijden van het hogere deel waren akker.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 15

Omdat greppels en sloten zijn afgedamd staat het lage deel van het terrein in de winter deels onder water. Foto vanaf de
Langbroekerdijk in de richting van de Gooyerdijk, februari 2005.
We doen een boring in een van de afgegraven slootkanten, iets boven het midden van het terrein:
15 cm klei
dan 55 cm zand met roestplekken
daaronder grijs zand.
grondwater op circa 60 cm – mv
EGV in boorgat 121 S
EGV in sloot ernaast 430 S
Het water in de sloot stond op ca 20 cm –mv. Deze combinatie van waterstanden en EGV’s duidt op
stagnatie van regenwater en op inzijging.
Ligging op de gradiënt
Het hoogste deel heeft beekeerdgronden. Beekeerdgronden zijn laaggelegen zandgronden, in dit geval
niet langs een beek maar aan de voet van de Heuvelrug. De natte omstandigheden, door de kweldruk,
zorgden voor een dikke organisch toplaag. Beekeerdgronden wijzen in het algemeen op een hoge
kwelintensiteit van ijzer- en basenrijk grondwater tijdens hun vorming.
De hoge helft moet vroeger dan ook een sterk kwelgebied zijn geweest. Want het terrein ligt aan de
voet van de Heuvelrug, in de knik van hoog naar laag. Dit zijn bij uitstek locaties voor het uittreden
van grondwater. Bovendien is het terrein aan weerszijden geflankeerd door relatief hoge uitlopers van
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 16

de Heuvelrug. Ook de overgang van zand naar klei draagt bij aan de kansrijkdom. Ook dat zijn
plekken waar grondwater bij voorkeur uittreedt. Deze overgang is een beetje zichtbaar aan de hand
van Gestreepte witbol, dit gras groeit dominant op het zand.
De hoge helft is dan ook het meest kansrijk voor nat schraalland, ware het niet dat met de diepe
hoofdwatergang erlangs en vanwege de aanwezigheid van de Gooyerwetering op de overgang van
Heuvelrug naar de lage gronden er onmogelijk nog kwel tot in het maaiveld kan komen. Deze
watergangen vangen alle kwel af. De slootbodem zou aanzienlijk moeten worden opgehoogd met klei.
Er is vrij eenvoudig uit te rekenen wat het laterale effect is van zo’n verhoging. Het waterschap heeft
hier een modelletje voor. Alleen verhogen van het waterpeil heeft minder zin, want water biedt veel
minder weerstand dan klei.
De lage helft heeft ook vroeger minder kwel gehad, want is vlakker. Bovendien is het klei, waardoor
de kwelflux naar het maaiveld beperkt is. Er zal dus weinig grondwater tot in het maaiveld zijn
doorgedrongen. De positieve kweldruk zorgde er wel voor dat de standen gedurende het jaar hoog
bleven en er geen inzijging optrad.
Voor nat schraaland op klei- (en veen-) gronden is kwel geen vereiste, maar wel dat er netto geen
infiltratie plaatsvindt (in zomer mag infiltratie, maar dan in winter kwel – zogenaamde hydrologisch
neutrale gebieden). Er moet dus minimaal een evenwicht zijn. De basen worden geleverd door de klei.
De pH moet hoger blijven dan 5.0 – 5.5. Kom je daaronder dan krijg je kleine-zeggenmoerassen. Heb
je netto infiltratie dan is nat schraal grasland altijd kansloos.
Afvoer regenwater
Om verzuring tegen te gaan hebben de boeren vroeger greppeltjes gegraven. Afvoer van het zure
regenwater was noodzakelijk, want verzuring verhindert de mineralisatie van organische stof en
daarmee de beschikbaarheid van fosfaat en stikstof, essentieel voor de productie in tijden zonder
mestoverschot. Dus de greppeltjes waren minder voor de ontwatering dan om de verzuring tegen te
gaan! Ook nu is het voor de ontwikkeling van nat schraalland, tenminste in gebieden met een beperkte
kwelintensiteit en die van nature niet bestaan uit afvoerloze laagten, noodzakelijk het regenwater
oppervlakkig af te voeren met greppels van maximaal circa 20 cm diep. Anders treedt snelle verzuring
op.
Roestvlekken in de bodem geven aan dat dat deel van het profiel periodiek droog komt te staan. Onder
permanent anaërobe omstandigheden blijft ijzer grijs. De boring laat zien dat we hier te maken hebben
met een grondwaterregime met een forse amplitude (= verschil tussen GHG en GLG). Waar geen
roestvlekken meer zichtbaar zijn ligt de GLG.
Vroeger zal het water in de zomer veel minder diep zijn weggezakt. Toen was de regionale
ontwateringsbasis (= de Gooyer- en de Langbroekerwetering, later ook de verbinding daartussen aan
de zijkant van het terrein) veel minder diep en was de ontwatering minder effectief (in vlakke
gebieden meer windmolentjes: geen wind = geen ontwatering).
Uit het feit dat het grondwater in het boorgat veel lager staat dan het water in de sloot er vlak bij blijkt
dat we te maken hebben met infiltratie. De lage EGV in het boorgatwater (zand) duidt op regenwater,
dus geen kwel. De hogere EGV van het slootwater wordt waarschijnlijk veroorzaakt door de klei
(sloot ligt in de klei). Allebei dus regenwater.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 17

Na een eerste maaibeurt in juni wordt het terrein begraasd. Plaatselijk veel pitrus. Het water in de sloot is regenwater; 3 meter
naast de sloot zit het grondwater onder het niveau van de sloot. Foto september 2004.
Een flesje zoutzuur is handig om te kijken of er kalk in het zand zit. Zit er veel kalk in, zoals in jong
rivierzand, dan is afgraven tot op het zand kansrijk, ook in een infiltratiesituatie. Het kan wel 30 jaar
duren voor de kalk uitgeloogd is. In de tussentijd kun je wat proberen te doen aan de hydrologie. In dit
geval is de EGV zo laag dat we wel kunnen concluderen dat er hier geen kalk in het zand zit.
Een effectieve methode om in een terrein de kwelplekken op te sporen is om in de winter, als het water
op het maaiveld staat, met de EGV-meter een EGV-kartering te doen. Kwelplekken springen er dan zo
uit.
Een goede methode voor onderzoeken kwel is ook de temperatuurmeter (hoort bij EGV-meter). In de
zomer is kwelwater kouder dan oppervlaktewater, in de winter is het andersom.
Vegetatie
In het perceel zien we diverse soorten van het Dotter-verbond: Gevleugeld hertshooi, Moerasrolklaver,
Moerasveregeetmenietje en Echte koekoeksbloem. Daarnaast veel Mannagras, Kruipende boterbloem,
Geknikte vossenstaart, Rietgras, Krulzuring, Ridderzuring en Witte klaver. Ook Egelboterbloem en
nu niet gezien: Geelgroene zegge en Borstelbies. Deze combinatie van soorten kan vegetatiekundig
worden geïnterpreteerd als Geknikte-vossenstaartgrasland, subassociatie lotetosum uliginosi (d.w.z
met een aantal algemene soorten van het Dotter-verbond).
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 18

Langs de ondiep afgegraven oevers van sloten en greppels staat veel Pitrus, maar ook Biezenknoppen.
Het Geknikte-vossenstaartgrasland, maar ook het veelvuldig voorkomen van Pitrus en Rietgras, duidt
op sterk schommelende grondwaterstanden: ’s winters nat als gevolg van stagnatie van regenwater op
het maaiveld, zomers droog als gevolg van een diep wegzakkende grondwaterstand. De plaatselijk
dominant voorkomende Pitrus duidt tevens op de nog gedeeltelijke aanwezigheid van de bemeste, zeer
fosfaatrijke bovenlaag. Een aantal jaren vroeg maaien van Pitrus – eerste of tweede week juni – put
deze soort uit, waardoor zijn dominantie binnen ca. 5 jaar is doorbroken, tenzij de bodem
fosfaatverzadigigd is.
Conclusies
Er zijn geen potenties voor Dotterbloemhooiland zo lang er zulke diepe weteringen nabij het terrein
liggen. Er is netto afvoer van water. Hoogst haalbare is kamgrasweide (geen pluspakket). Bij
hooilandbeheer zal het Geknikte-vossenstaartgrasland zich verder ontwikkelen. Beheersadvies is eerst
2 of 3 x maaien en afvoeren met een vroege eerste maaibeurt (eind mei-begin juni), dan verschraal je
het snelst. Maaien met nabeweiden is hier ook acceptabel al duurt de ontwikkeling dan langer. Als
(door de verzuring) Rietgras gaat overheersen is een lichte stalmestbemesting gewenst. Plekken met
veel Pitrus vaker maaien.
Ook de greppel- en slootkanten bieden geen mogelijkheden voor nat schraal grasland. Wel is het
verbreden van de greppels en slootkanten prima voor vogels en andere fauna. Het zal ook de
floristische diversiteit ten goede komen, maar schraalgrasland krijg je hier niet. De sloten en greppels
moeten niet worden verdiept, dat zorgt voor nog meer ontwatering en infiltratie.
2 Hindersteyn
Den Donk
Veldzicht
Rhodesteyn
Leeuw enburgh
Molenstein
De Stamer akker
Hindersteijn
Lunenburg
Langbroek
erdesteyn
Langbroekerw etering
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 19

Hindersteyn is een particulier landgoed dat bestaat uit een afwisseling van bos- en graslandpercelen.
Een deel van de graslandpercelen is ingediend voor functieverandering. We staan bij een daarvan: een
zeer soortenarm, tot nu toe agrarisch gebruikt graslandperceel ten zuiden van Langbroekerwetering
met aan weerszijden bos. Het gebied is vlak, maar heeft wel licht reliëf als gevolg van een dekzandrug
in de ondergrond. In het midden van het perceel ligt in de lengterichting een greppel. De bodemkaart
laat zien dat we op de grens zitten van een kalkloze poldervaaggrond (zware klei met moerig materiaal
dieper dan 80 cm – mv) en een drechtvaaggrond (klei op veen met veen beginnend tussen 40 en 80 cm
– mv). Aan weerszijden van het perceel ligt een ondiepe sloot met waterstand van ca. 20 cm onder de
oever. De kwelkaart geeft 0 tot 0,5 mm kwel/dag aan. De historische kaart 1900 laat zien dat het
perceel toen hakhout of griend was.
Hindersteijn
Tussen de twee rode lijnen ligt een iets lagere strook. Luchtfoto 2003.
We doen een boring in een relatieve laagte die schuin dwars over het perceel ligt:
40 cm zware klei met roestplekken,
op 50 cm venige klei / veen,
grondwater op circa 40 cm – mv, ongeveer even hoog als slootpeil.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 20

Meer potenties
Dit terrein, dat op het eerste gezicht (kwelkaart) minder potenties leek te hebben dan het eerste, heeft
juist de meeste potenties. Aan deze zijde van de Langbroekerwetering is er meer hydrologisch
evenwicht (minder wegzijging). Dit blijkt uit het feit dat het water in het boorgat weinig lager staat
dan dat in de sloot. Het oppervlaktewater heeft een vrij hoog peil.
De Elzenzegge (veel) en Hoge cyperzegge (regelmatig) in de slootkanten van het aangrenzende bos
indiceren lichte kwel. Hier en daar staat Echte koekoeksbloem in de perceelsrand, hetgeen wijst op
relatief vochtige en schrale omstandigheden.
De eigenaar heeft er hier voor gekozen om een stukje moeras te maken. Dit biedt tevens een
mogelijkheid voor het maken van nat schraalgrasland. De logische plek voor kleimoeras is de laagte in
het perceel tussen twee dekzandruggen in de ondergrond. Dit kan worden gerealiseerd met peilopzet
plus ca. 30 cm afgraven. Door een brede geleidelijke overgang naar het huidige maaiveld te maken
kan op de overgang van moeras naar huidig maaiveld nat schraalgrasland ontstaan.
Hier is het zaak verzuring te voorkomen en dus het regenwater oppervlakkig af te voeren van het nat
schraal grasland. Daarvoor kan de aanwezige greppel gebruikt worden of in het laagste deel na
afgraven aan een zijde een ondiep greppeltje (ca. 20 cm diep) te graven dat afwatert op een van de
beide sloten die langs het perceel oplopen.
Conclusies
Op dit perceel leidt het versterken van het natuurlijke reliëf tot een kleine oppervlakte nat
schraalgrasland. De basen komen van de klei. Je zou ook het hele of halve perceel integraal kunnen
afgraven, maar je bent dan erg kunstmatig bezig. Door de aanwezige laagte iets te verdiepen en op te
werken naar de hoogste punten in het terrein, versterk je een al aanwezige gradiënt. Gradiënten zijn
altijd rijk aan soorten en het is daarom bij elke natuurherstel- of ontwikkelingsproject noodzakelijk
eerst te onderzoeken of gradiënten kunnen worden hersteld dan wel versterkt.
Het verbreden van de greppel heeft voor de ontwikkeling van nat schraal grasland weinig zin want de
zone waar het goede milieu ontstaat is dan erg smal. Kan wel interessant zijn voor fauna, bijvoorbeeld
poelkikker.
Zonder afgraven kan het grasland zich waarschijnlijk ontwikkelen tot de Associatie van Geknikte
vossenstaart (Ranunculo-Alopecuretum geniculati, geen pluspakket).
Wat verder ter tafel kwam
Spaar bij graafwerk altijd de nog aanwezige doelsoorten. Uit onderzoek naar herstel van
Blauwgraslanden bleek dat 62% van de soorten terugkeert, 38% niet. Deze 38% betreffen vrijwel
allemaal soorten met een kortlevende zaadbank (minder dan 5 jaar levenskrachtige zaden). Zijn deze
soorten verdwenen of zijn ze bij herstelmaatregelen niet gespaard, dan keren ze hoogstwaarschijnlijk
niet meer terug. Daarom van te voren altijd inventariseren welke belangwekkende soorten nog
aanwezig zijn. Bijvoorbeeld Dotterbloem heeft kortlevende zaden en verspreidt zich alleen via water
en watervogels. Daarom als er nog Dotters in bijvoorbeeld slootkanten staan, deze altijd sparen.
Vandaaruit kan deze soort bovendien het nieuwe terrein koloniseren. Herintroductie is alleen
acceptabel als het milieu inmiddels weer goed is en als het soorten betreft die in hun voortbestaan
bedreigd worden. Het systeem van doelsoorten waarop wordt afgerekend leidt mogelijk tot
ongewenste uitzetting van soorten.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 21

Het witbolgrasland op de hogere delen (zand), zoals op landgoed Leeuwenburg, naast Klein
Sterkenburg, zal zich door verschraling ontwikkelen tot een soortenarm grasland. Stikstof is
limiterend, terwijl er nog volop fosfaat in de bodem zit. Ontwikkelingsperspectief via gewone
veldbies, reukgras e.d. naar muizenoortje, grasklokje, zandblauwtje e.d. is er hooguit op de lange
termijn. Veel van de soorten van de droge schrale graslanden van het Thero-Airion hebben een
kortlevende zaadbank en dispersieproblemen. Wil je deze ontwikkeling bereiken dan zal dat alleen op
de hoogste delen plaatsvinden, waarbij bovendien de organische stoflaag moet zijn verwijderd.
Het is niet zo dat afgraven van klei tot een meer eutraphente vegetatie leidt (omdat je dan de ongerijpte
klei onder een uitgeloogde bovenlaag aan de oppervlakte zou krijgen). Wel zal de vegetatie de eerste
jaren na afgraven gekenmerkt zijn door pioniers.
Na het voorjaar moet nat schraal grasland geen water meer op het maaiveld hebben. Diverse soorten
kunnen niet tegen zomerinundaties (wortelrot) en bovendien treedt onder langdurig anaërobe situaties
in de zomer in het wortelmilieu interne eutrofiëring op. Onder zulke omstandigheden wordt namelijk
sulfaat in het water omgezet in sulfide, dat in hogere concentraties voor veel planten giftig is, en
nitraat in het grondwater in ammonium, dat voor veel soorten van natte schraallanden eveneens giftig
is. Bij de omzetting van sulfaat in sulfide wordt fosfaat, die gebonden is aan ijzer ( en daardoor slecht
opneembaar voor planten), door sulfide verdrongen, waarbij pyriet (FeS 2 ) ontstaat en fosfaat vrijkomt
die voor de plant wel beschikbaar is. Dit leidt tot extra beschikbaarheid van fosfaat en daarmee tot
voedselverrijking (= eutrofiëring).
Afgezien van zeer vlakke gebieden zoals de veenweiden en brede beekdalen, staat nat soortenrijk
grasland altijd op kleine oppervlakten, namelijk op gradiënten. Juist die gradiënten moet je in het veld
opsporen en gebruiken of versterken.
Dotterbloem is in Langbroek teruggedrongen tot de slootkanten en dan nog zeer schaars. Foto niet uit Langbroek.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 22

Excursie 2, Langbroekerweteringgebied: Overlangbroek en Sandenburg
9/6/2005
1 Overlangbroek
Nieuw hof
Wildzicht
Zuw e
Zuilenburg
Middenrust
Overlangbroek
Landzicht
Achter de kerk van Overlangbroek bezit Staatsbosbeheer ca 20 ha grasland dat sinds 10 jaar pachtvrij
is. Rond 1995 zijn twee grote poelen gegraven en enkele greppels verbreed ten behoeve van amfibieën
(in het bijzonder kamsalamander, poelkikker en heikikker). Deze greppels zijn daarbij afgedamd. Het
terrein is in gebruik gegeven aan een tweetal agrariërs. Het is een kwelgebied met hydrobiologisch
waardevolle wateren. De bodem bestaat uit kalkloze poldervaaggronden op zware klei met pleistoceen
zand beginnend tussen 40 en 120 cm en 15 á 40 cm moerig materiaal beginnend tussen 40 en 80 cm
onder maaiveld. Het terrein ligt, afgezien van de greppels en slootkanten, vlak; pas ten noorden van de
graslanden loopt het gebied langzaam op richting Broekhuizen en de Utrechtse Heuvelrug.
Dwars op de lengterichting van de percelen ligt een diepe sloot met waterpeil 1 meter – mv. Verderop
in deze sloot staat een buis waarin het water zo’n 10-20 cm hoger staat dan het slootwater. Dit kan
wijzen op kwel, maar het kan ook zijn dat de buis is volgeregend, want er zit geen dop op de buis. De
sloot langs de Zuwe is een heel eind hogerop afgedamd. Stroomopwaarts van deze dam loopt de sloot
dood tegen de Gooyerdijk, maar het waterpeil staat er tientallen centimeters hoger dan
benedenstrooms van de dam; bijna het hele jaar door stroomt er water over de dam. Langs deze sloot
staat hier en daar nog Dotterbloem, een soort die nog maar erg weinig voorkomt in Langbroek.
Allemaal zaken die wijzen op kwel.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 23

Van Langbroek is door het Hoogheemraadschap een modelstudie gemaakt. Op de aldus verkregen
kwelkaart staat het terrein ook als kwelgebied ingekleurd, tot zelfs 10 mm/dag. Deze kaart geeft echter
de kwelflux weer aan de onderzijde van de afdekkende kleilaag, dus niet aan het maaiveld. De flux aan
het maaiveld zal veel lager zijn dan die aan de onderzijde van de afdekkende laag.
Kwel en basenverzadiging
De eerste waarnemingen in het terrein roepen direct al vele vragen en discussie op. Allereerst over
kwel. Kwel is een hydrologisch proces, geen standplaatsconditie. Dit proces is één van de zaken die de
standplaatscondities bepalen. Voor nat schraal grasland is een belangrijke standplaatsfactor de
basenverzadiging. Bij een basenverzadiging onder de 40% is deze niet langer in staat de pH op een
niveau hoger dan 5 te bufferen en vindt een snelle omslag van de pH plaats naar 3,5 à 4: de bodem
verzuurt. Daarnaast zorgen de basen, maar zeker ook ijzer (dat ook door kwel kan worden aangevoerd)
voor het vastleggen van fosfaten (Ca-Fosfaat en ijzerfosfaat) die dan heel slecht beschikbaar zijn voor
de vegetatie. De basenverzadiging is vast te stellen door enkele bodemmonsters te nemen.
Kalk = calciumbicarbonaat = een vaste stof. In water kan dit oplossen tot Ca 2+ en HCO 3- . Ca 2+ in het
wortelmilieu is een voorwaarde voor nat schraalland, want Ca 2+ is een base, terwijl H + een zuur is. Een
hoge basenverzadiging kan op allerlei manieren tot stand komen: door lokale kwel uit kalkrijk zand,
door regionale kwel van diep grondwater, door overstroming met basenrijk oppervlaktewater of door
basenrijke kleigrond. Het woord kwelindicator is daarom niet goed: een plant kan een bepaalde
standplaatsfactor indiceren, zoals basenrijkdom, maar dat zegt nog niets over hoe die standplaatsfactor
tot stand gekomen is.
Kun je verzuring terugdraaien? Ja, tenzij het zo zuur is geworden dat ook het ijzer is uitgespoeld. Dat
is nogal eens het geval op dekzandruggen en in langdurig ontwaterde laagten.
De druk van het grondwater is ook op een andere manier belangrijk: bij een kwelintensiteit van meer
dan 2 mm/dag kan regenwater niet in de bodem dringen. Bij een lagere kweldruk is het vroege
voorjaar heel belangrijk voor oplading van de basenverzadiging. Dan moet de basenverzadiging in de
wortelzone immers voor het hele jaar opgeladen worden door calcium- of basenrijk water. Als je op
een kunstmatige wijze in de laagste delen dan alle water vasthoudt, kan het basenrijke grondwater het
maaiveld niet bereiken omdat stagnerend regenwater het grondwater naar beneden drukt.
Oppervlakkig afvoeren van het regenwater is dan nodig.
NB: dit laatste geldt niet voor laagten die van nature geen afvoer kenden. Daar is het ontstaan van
plassen juist een voorwaarde voor het kunnen uittreden van basenrijk grondwater langs de randen van
die plassen.
De eerdergenoemde diepe sloot vangt veel kwel af. De sloot heeft plaatselijk een mooie
watervegetatie. Als je hier het peil op zou zetten, vermindert het aandeel grondwater (kwel) en raak je
die basenminnende vegetatie mogelijk kwijt. Als je daarmee echter een flinke oppervlakte nat
schraalland kunt realiseren, omdat het basenrijke grondwater niet of minder naar de sloot stroomt maar
juist meer naar het maaiveld van de percelen, zou je daarvoor moeten kiezen in plaats van het
instandhouden van de kunstmatige kwelsituatie in de sloot, die feitelijk door diepe ontwatering is
ontstaan en het herstel van natte schraallanden verhindert. Het kan echter protesten opleveren van
plaatselijke natuurverenigingen.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 24

Diepe sloot, dwars door het midden van het graslandcomplex. Het bodempje water op de foto ligt ca 1,5 m –mv. Foto
gemaakt in noordwestelijke richting, januari 2006.
Interne eutrofiëring: ijzer en fosfaat
Wanneer is er kans op interne eutrofiëring? Met interne eutrofiëring wordt bedoeld: vermesting via ter
plekke aanwezige voedingsstoffen, vooral fosfaat door veranderingen in de waterhuishouding. Het
gaat dus niet om vermesting die ontstaat als gevolg van aanvoer van voedingsstoffen van elders.
Stel je hebt een fosfaatrijke bodem (als gevolg van vroegere overbemesting of omdat er veel
organische stof in aanwezig is) en je gaat vernatten. Omdat fosfaat door ijzer3+, dat onder drogere
omstandigheden voorkomt, veel beter wordt vastgelegd dan door ijzer2+, dat onder natte
omstandigheden voorkomt, zal in een bodem met ijzer als gevolg van vernatting ijzer3+ overgaan in
ijzer2+, waardoor veel van de aan ijzer3+ gebonden fosfaat vrijkomt en voor de vegetatie beschikbaar
komt om te worden opgenomen. Door de verandering in de waterhuishouding wordt fosfaat die
normaliter niet ter beschikking is voor de vegetatie beschikbaar gemaakt voor de vegetatie. Dit is een
voorbeeld van wat we interne eutrofiering noemen.
Dat een terrein in de winter erg nat is, is niet zo erg, want dan groeien de planten niet en kunnen ze
geen gebruik maken van de hogere fosfaatbeschikbaarheid. Maar wanneer het terrein ook in het
groeiseizoen nat staat, dan kun je sterke eutrofiëring krijgen. Daarom moeten natte schraallanden ’s
zomers licht uitdrogen. Het driewaardige ijzer legt de fosfaten dan vast in een voor de vegetatie slecht
opneembare vorm.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 25

Interne eutrofiering als gevolg van vernatting is een extra groot probleem op gronden die door
vroegere zware bemesting fosfaatverzadigd zijn geraakt en worden vernat. Op deze gronden gaat
Pitrus woekeren. De fosfaatverzadiging kun je voor een paar honderd euro laten bepalen met een
enkele bodemmonsters. Maar de voorgeschiedenis van het terrein en de actuele vegetatie geven al een
indruk. Dit terrein bijvoorbeeld, is altijd grasland geweest en de vegetatie is niet overmatig productief.
In geval van twijfel, de fosfaatgehalten laten bepalen. Dit voorkomt latere teleurstelling en hoge
desinvesteringen.
Hoe kun je de fosfaatverzadiging te lijf gaan? Door maaien en afvoeren van gras voer je maximaal ca
50 kg P/ha/jaar af. Dat wordt dus een zaak van lange adem. Bij doorgaand maaien en afvoeren zonder
bemesting krijg je dan limitatie van stikstof en kalium waardoor de productie van de vegetatie
afneemt, hoewel de fosfaten blijven zitten. Met een lichte N/K gift blijft de productie op peil zodat
voortgaande onttrekking van P mogelijk is. Dit beheer heet uitmijnen. Rogge en vooral mais trekken
ook veel fosfaat uit de bodem. Je moet dan wel een beetje kaliumbemesting geven anders groeit de
maïs/rogge niet (kalium is dan limiterend voor de productie en de plant kan dan ook geen fosfaat meer
opnemen). In combinatie met stikstofuitspoeling krijg je op zandgrond dan een snelle verschraling met
binnen 10 jaar open, relatief soortenrijk witbolgrasland waar soorten van droog schraal grasland
kunnen kiemen.
Tijdens verschraling kun je te maken krijgen met een langdurige dominantie van Gestreepte witbol:
het beruchte witbolstadium. Dit is te doorbreken met vroeg maaien, net voor de bloei van witbol
(tweede helft mei). Je put dit gras dan het meest uit, voorkomt dat het zichzelf kan uitzaaien en geeft
zomerbloeiende planten met bladrozetten concurrentievoordeel. Op zand werkt dit, op veen echter
niet, daar helpt alleen afgraven van de veraarde bovenlaag van het veen.
In de ca tien jaar geleden afgegraven greppelkanten staat veel Pitrus. Pitrus ontkiemt zeer veel op een
kale bodem. De beweiding bevoordeelt hem. Door (liefst 3 x per jaar) maaien en afvoeren, met een
eerste vroege maaibeurt, raak je Pitrus voor een groot deel kwijt.
Een schijngrondwaterspiegel
We doen een boring. Boor altijd minstens 3 á 4 meter uit de sloot, dan ben je de invloed van de sloot
kwijt. Resultaten boring 4 meter naast de poel:
Tot bovenin zitten roestvlekken. Dat betekent dat er tenminste tijdelijk ijzerrijk grondwater tot in het
maaiveld staat.
0 – 80 cm –mv zware klei
80 – 90 venige klei
90 – 110 venige klei met zand
110 zand
Op 80 cm – mv capillair water
Op 100 cm – mv grondwater (dat is het peil van de diepe sloot, van hierboven!)
Het water in de poel staat op 50 cm – mv. Dat betekent dat er een schijngrondwaterspiegel is.
Water poel: EGV 61 μS, pH 8,5
Voor zand- en veengrond geldt:
EGV > 300: basenrijk grondwater
EGV < 100: regenwater
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 26

In kleigrond kan stagnerend regenwater een hogere EGV krijgen. De conclusie is dat in deze poel
regenwater stagneert. De hoge pH is vermoedelijk te verklaren door suspensie van fijne kleideeltjes in
het water.
Potenties voor natte schraallanden
Wat zijn hier nu de kansen voor nat schraal grasland? We kijken altijd eerst naar wat met
hydrologische maatregelen is te bereiken, daarna komt eventueel graafwerk aan de orde. Afgraven is
een noodmaatregel!
We moeten wat doen aan de diepe sloot die nu te veel kwel wegvangt. Peil opzetten helpt niet, want de
drainage wordt bepaald door de diepte van de slootbodem. Immers, het kwelwater zoekt toch de weg
van de minste weerstand en dat is de sloot, ook al is daarvan het peil opgezet, zeker omdat deze is
uitgegraven tot in de zandondergrond. Daarom moet de sloot worden gedempt of verondiept, liefst met
klei want dat heeft een grote weerstand. Een alternatief is verwaarlozing, dus niet meer schonen en
baggeren. Dit leidt tot een ophoging met slib van ongeveer 2 cm per jaar. Dat gaat dus lang duren.
Hoe ver moet de slootbodem worden opgehoogd? Een grove benadering zegt dat 100% verandering in
het slootbodemniveau 60% verandering in het grondwaterniveau geeft. Dus een sloot met 1 meter
verondiepen geeft in de omgeving van de sloot een stijging van 60 cm. Dit is een gemiddelde en is
bijvoorbeeld afhankelijk van hoe veel sloten er in de omgeving zijn: hoe meer sloten open blijven hoe
minder effect, hoe meer er gedempt worden, hoe groter het effect.
Als we in dit geval de slootbodem een meter kunnen verhogen dan wordt de grondwaterstand 40 cm –
mv. Dat is voor deze periode van het jaar een goede stand. Het dotterbloemhooiland dat zich hier kan
ontwikkelen behoeft een GLG van niet dieper dan 50 – 70 cm – mv, GVG van 20 – 40 cm – mv en een
GHG op mv.
Ontstaat dan geen wegzijgingssituatie? Dat hangt af van de kwelintensiteit. Om daar achter te komen,
moet je een peilbuis plaatsen. Of het waterschap maakt een modelberekening, waarmee ze naast de
stijghoogte tevens de verandering in grondwaterstand (beter) kunnen voorspellen.
Conclusie: door verondiepen van de sloten is hier waarschijnlijk dotterbloemhooiland haalbaar, al zal
een modelberekening daar uitsluitsel over moeten geven.
2 Sandenburg
Landgoed Sandenburg is met 600 ha het grootste particuliere landgoed in het
Langbroekerweteringgebied. In 2004 is 25 ha grasland uit de pacht gekomen en via functieverandering
SN tot natuurgebied geworden. Men heeft het basispakket (half)natuurlijk grasland aangevraagd, maar
wil graag een waterhuishouding die optimaal is voor de ontwikkeling van de natuurwaarden, zowel in
het grasland als in het aangrenzende essenhakhout. De bodem bestaat uit kalkloze drechtvaaggronden:
klei op veen (meer dan 40 cm moerig matreiaal, beginnend tussen 40 en 80 cm onder maaiveld). Het
terrein ligt midden in de kom van Langbroek.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 27

Lunenburg
Langbroek
Langbroekerw etering
Cothergrift
Walenburg
Sandenburg
Groenesteyn
Groote Maat
Rhijnestein
Een nieuwe waterhuishouding
Het waterschap heeft voorstellen gedaan voor aanpassing van de waterhuishouding. Voor het
waterschap is dit tevens een kans voor het vasthouden van water om zo piekafvoeren te voorkomen.
Het waterschap stelt voor om het water vast te houden door het plaatsen van stuwen en dammen. In de
zomer mag het water uitzakken, maar voor extreem droge situaties wordt wel een inlaatvoorziening
gemaakt. Zo wordt het gebied hydrologisch geïsoleerd, krijgt het een eigen peilbeheer en behoort
jaarlijkse inlaat van gebiedsvreemd water tot het verleden. De uitlaatstuw op het laagste punt van het
terrein komt op 20 cm – mv.
De GHG en wellicht ook de GVG zullen hoger worden, maar geldt dit ook voor de GLG? Omdat nu in
de zomer water wordt ingelaten, en straks in principe niet meer, bestaat de kans dat de GLG nóg lager
wordt! Tenzij je voldoende kwel hebt.
Het tot dit jaar intensief gebruikte grasland geeft weinig indicaties voor potenties. In dit soort situaties
is het handig om in aangrenzend bos te kijken naar vochtafhankelijke soorten.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 28

Inzijging of kwel?
Boring:
0 – 20 cm –mv bruine aarde met stukjes puin (opgebracht)
20 – 100 cm –mv zeer zware klei met roest
100 – 120 cm –mv idem met broekveen
120 cm –mv puur veen
Grondwaterstand op 100 cm –mv
In sloot EGV 220 μS, pH 7,3. Waterpeil sloot 50 cm – mv. Kortom, er vindt inzijging vanuit de sloot
plaats naar het grondwater.
Dus een zeer diepe grondwaterstand onder een dikke laag zware klei. Aanvoer van water zal hier
vanwege de heersende inzijgingsomstandigheden niet leiden tot verhoging van de grondwaterstand,
daar is de kleilaag veel te dik c.q. de weerstand van de bodem veel te hoog voor. Alleen over de eerste
3 – 4 m van de sloot zal de grondwaterstand verhoogd worden door het inzijgende slootwater. Gaande
van sloot naar sloot ontstaat zo een grondwaterspiegel met een holle vorm.
verloop peilbuizen
Sandenburg
13-9-2005
27-9-2005
11-10-2005
25-10-2005
8-11-2005
22-11-2005
6-12-2005
20-12-2005
3-1-2006
17-1-2006
0
-10
stand (cm
tov mv)
-20
-30
buis 1
buis 2
-40
-50
-60
datum
In september 2005 zijn twee peilbuizen in het terrein geplaatst. Hieruit blijkt dat de grondwaterstand aan het eind van de
zomer gestegen was tot 40 á 50 cm onder maaiveld. De winter 2005 – 2006 is tot dusver erg droog wat tot uiting komt in het
wegzakken van het grondwater vanaf eind december 2005.
Van kwel- naar inzijgingsgebied
Wat is hier de ecohydrologische situatie? Oorspronkelijk is er veel kwel geweest; daardoor is het veen
ontstaan. Door het graven van de weteringen (van hoog naar laag Gooyer-, Langbroeker- en Slimme
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 29

wetering) is de kwelstroom in mootjes gehakt, waardoor de opbolling van de stijghoogte flink is
verlaagd. Vervolgens zijn ook nog eens vele dwarssloten gegraven, die later verdiept zijn; dus nog
minder opbolling. Het grondwater kan het maaiveld niet meer bereiken en er gaat inzijging van
neerslagwater optreden. Om vochttekorten in de zomer te voorkomen, wordt er nu ’s zomers water
ingelaten. Zo staat het water in de sloten hoog, terwijl de grondwaterspiegel laag is: een hol
grondwaterprofiel.
Door het water in het gebied vast te houden (met stuwtjes en dammen) maak je alleen de winterpeilen
hoger, terwijl de zomergrondwaterstanden even laag blijven (die worden namelijk hoofdzakelijk
bepaald door de ontwateringsdiepte van de weteringen en de omringende diep ontwaterde
landbouwgronden). Het verschil tussen zomer- en wintergrondwaterstanden wordt daardoor verder
vergroot. Dit is niet bevordelijk voor herstel van natte schraallanden.
Is de zomergrondwaterstand te verhogen?
Hoe kun je de GLG omhoog krijgen? Het ophogen van de slootbodems lijkt hier niet voldoende. Er zal
iets aan de grote watergangen moeten gebeuren, in dit geval vooral de Langbroekerwetering en de
Slimme wetering. Voor de eerste is dit geen optie, de tweede wellicht wel als ook de laatste
aangrenzende agrarische percelen worden omgevormd in natuur. Modelberekeningen zullen moeten
uitwijzen welk effect dat heeft.
Als de GLG niet voldoende hoog wordt, dan zullen op zijn best vegetaties van het Zilverschoonverbond
ontstaan, waarbij de kans op verpitrussing groot is want Pitrus gedijt bij sterk schommelende
grondwaterstanden onder verzurende omstandigheden. Door vernatting in de winter en het voorjaar
wordt bovendien de fosfaatbeschikbaarheid – Pitrus begint al in het vroege groeiseizoen te groeien –
voor deze soort vergroot (zie boven).
Op langere termijn zal Rietgras gaan domineren (indicatief voor verzuurde gronden, met sterk
schommelende grondwaterstanden). Hoe diep de GLG wordt hangt echter af van de stijghoogte van
het diepe grondwater, die je kunt meten met een diepe peilbuis.
In minder extreme situaties kun je voor de vraag komen te staan wat erger is: uitzakken in de zomer
met risico van mineralisatie of inlaten van (voedselrijk) water. Je kunt dan bekijken of het mogelijk is
het aanvoerwater te zuiveren via een lange aanvoerweg of door een biezenveld o.i.d.
In dit terrein zal water inlaten niet helpen, er zal een holle waterspiegel blijven bestaan. Wat wel? De
drainage opheffen! Maar zelfs het dempen (in de praktijk verondiepen en tegelijk verbreden i.v.m. de
waterberging) van alle sloten in het terrein van ca 100 ha zal waarschijnlijk niet voldoende zijn omdat
de omgeving zo sterk gedraineerd is. Dus bezint eer ge begint: stijghoogte meten en
modelberekeningen doen.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 30

Excursie 3, West-Utrecht: Willeskop en Hollandse IJssel
19/6/2005
1 Willeskop
Maalvliet de Pleyt
Landzicht
Landscheidingssloot
Blokwetering
Wijde Blokwetering
Polder Benschop
Achterwetering Noordzijde
Natuurontwikkelingsgebied Willeskop in de Lopikerwaard tussen Montfoort en Lopik. Het kaartje toont de situatie voor de
inrichting, op de luchtfoto op de inzet is de strookvormige inrichting met dubbel zoveel sloten te zien direct na de uitvoering
(luchtfoto 2003).
In de ruilverkaveling Lopikerwaard is de “restruimte” tussen twee houtkades aangewezen voor
natuurontwikkeling. Het gaat in totaal om ruim 100 ha, die inmiddels zijn doorgeleverd aan SBB. Een
deel heeft als doelstelling nat schraalland. Er ligt een kleidek met een dikte van tussen 30 en 70 cm op
veen. Het betreft in het oosten drechtvaaggronden: klei op veengronden met meer dan 40 cm moerig
materiaal, beginnend tussen 40 en 80 cm. Meer naar het westen wordt de kleilaag dunner en gaat dit
over in waardveengronden op eutroof broekveen. In 1975 is het terrein gekarteerd met grondwatertrap
III respectievelijk II. Het systeem is oppervlaktewatergestuurd, er is geen kwel. Over het peilbeheer is
afgesproken: in de winter max. 1,60 –NAP, in de zomer 1,90 –NAP. Het terrein ligt op ongeveer 1,10
– NAP. Verdere peilopzet was geen optie. In de winter wordt water vastgehouden tot genoemd
maximale peil. In de zomer wordt water ingelaten bij oppervlaktewaterpeilen van 1,80 –NAP. Dit
water is redelijk schoon. In augustus wordt er gemaaid. Het terrein is afgegraven in 2003. In elk
perceel is een extra sloot gegraven. Vanaf elke sloot is, vanaf enkele centimeters boven het
zomerslootpeil, een heel geleidelijk talud gemaakt richting het oorspronkelijke maaiveld. Van elk
perceel is een ca 10 m brede strook niet vergraven om vandaar uit eenvoudig het maaisel te kunnen
afvoeren. In de nabijheid van de sloten ligt nu het veen aan de oppervlakte, verderop ligt klei aan de
oppervlakte.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 31

De vegetatie
Wat is te zien aan de vegetatie op de afgegraven delen? Er zijn drie soortgroepen te herkennen:
1. Echte graslandsoorten: Reukgras, Kamgras, veel klaversoorten, waaronder Moerasrolklaver, ook
Ruwe smele, Echte koeksbloem en Grote ratelaar.
2. Soorten van wisselnatte milieus met inundatie in de winter kenmerkend voor de Associatie van
Geknikte vossenstaart: Kruipende boterbloem, Geknikte vossenstaart, Mannagras, Fioringras.
Vooral in laagtes.
3. Pitrus. Vooral op de iets minder ver afgegraven delen. Duidt op heel fosfaatrijke bodem en sterke
fluctuaties in waterstand.
De eerste soortengroep duidt op een vochtige subassociatie van het Kamgrasweiland. Dit type heeft als
hoogste waterstanden 0 – 20 cm –mv, uitzakkend naar 80 – 90 cm –mv. Daaronder zijn soorten die
hun optimum hebben in Dotterbloemhooiland (Moerasrolklaver, Echte koeksbloem), maar Kamgras
en veel Reukgras betekenen dat geen ontwikkeling naar Dotterbloemhooiland te verwachten is.
Daarvoor zakt het water te diep uit.
Pitrus: ontwikkelingsbeheer en instandhoudingsbeheer
Zoals bij elke excursie gaat het ook vandaag weer over Pitrus. Moeten we daar nou zo panisch over
doen? Als het echt heel veel is, zoals hier, wel. Er zit na afgraven nog (veel) te veel fosfaat in de
bodem. Er is dus niet diep genoeg afgegraven om de fosfaatrijke bodems kwijt te raken. Maar ook de
sterk wisselende waterstanden spelen een rol. In de winter op of nabij maaiveld en in de zomer diep
uitzakkend.
Pitruszee in Willeskop. Gelukkig was het niet overal zo. Foto juni 2005.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 32

Door de hoge winterstanden wordt ijzer in de bodem tweewaardig in plaats van driewaardig. Fosfaat is
aan tweewaardig ijzer veel minder goed gebonden dan aan driewaardig en komt daarom vrij en ter
beschikking voor de plantengroei. Met dit hoge fosfaataanbod gaat de vegetatie het vroege
groeiseizoen in: de vroege groeier Pitrus profiteert van het vele vrijgekomen fosfaat.
Aan het tegengaan van Pitrusexplosies na plaggen is echter wel iets te doen: eerder en vaker maaien.
Maak altijd onderscheid tussen ontwikkelingsbeheer en instandhoudingsbeheer. Het eerste beheer na
een landbouwverleden moet gericht zijn op afvoeren van voedingsstoffen, ook na afgraven:
ontwikkelingsbeheer. In het Programma Beheer heet dat inrichtingsbeheer, dat zijn de eerste zes jaar.
Ook het volgende tijdvak kan trouwens nog inrichtingssubsidie voor extra intensief beheer worden
aangevraagd. Begin ook direct na het afgraven met maaien en afvoeren. Denk niet, er staat zo weinig,
het is nog niet de moeite waard. Dit is ook belangrijk om latere problemen met boomopslag te
vermijden.
Wanneer moet je maaien? Uitspraak van een boer uit Twente: “Ie mut maaien ai mot maaien”. Kijk
naar de vegetatie. Je ziet veel Pitrus en een hoge, productieve begroeiing. Je bent dan nog aan het
ontwikkelen, dus maai je eerder en vaker. In dit geval begin juni en in totaal 2 of 3 keer. (Noot van de
verslaglegger: drie dagen na het veldbezoek was er gemaaid!) Bij Pitrus is dan ook het voordeel dat hij
minder de kans krijgt dikke pollen te vormen, die bijna niet meer te maaien zijn. Wel altijd het maaisel
afvoeren, anders verschraal je nog niet. Soms is na 3 jaar de Pitrus grotendeels weg, soms pas na 10
jaar. Zonder extra én vroeg maaien en afvoeren blijft je het probleem houden: Pitrus houdt namenlijk
zijn eigen milieu in stand.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 33

Zojuist gemaaide Pitruspollen in Willeskop. Het afvoeren moet nog plaatsvinden. Pitrus heeft een hekel aan tijdig en vaak
maaien. Door de holle grondwaterspiegel liggen er direct langs de sloten de beste kansen voor nat schraalland. Daarom tot
aan het water maaien. Foto 22 juni 2005.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 34

Nutriëntenlimitatie
We zien veel klaverachtigen op de afgegraven delen. Dat duidt er op dat stikstof beperkt aanwezig is.
Klaverachtigen en andere vlinderbloemigen zijn dan in het voordeel want die zijn in staat via
wortelknolbacteriën extra N te produceren. Op de afgegraven delen is thans N het beperkende nutriënt.
Op de minder ver afgegraven delen, is N niet beperkend voor Pitrus: het kan voldoende N vinden om
van het hoge fosfaataanbod te profiteren.
Om te weten hoe diep je moet afgraven om de fosfaten kwijt te raken moet je bemonsteren. Eén van de
deelnemers was € 3.000 kwijt voor 8 ha. Tot 90 cm diep bleek het fosfaatgehalte onverminderd hoog.
Op grond daarvan werd besloten niet af te graven en werd een desinvestering voorkomen.
Fosfaat kun je er ook uit krijgen door intensief maaien en afvoeren, maar dat duurt wel heel veel
langer. Zeker op veengronden met een heel hoge fractie organische fosfaat, die als gevolg van
mineralisatie beschikbaar komt. Je krijgt dan langdurig witbolgrasland: veel fosfaat, weinig stikstof. In
kleigrond wordt veel fosfaat geadsorbeerd aan het adsorbtiecomplex en kan dus eerder verschraling
plaatsvinden. Het is daarom goed om op deze bodems van te voren goed te overwegen of afgraven
wenselijk en noodzakelijk is. Bij verdere verschraling op veengronden waar geen toevoer van
kaliumhoudend grond- of oppervlaktewater optreedt, wordt K limiterend. De vegetatie blijft dan
langdurig bestaan uit witbolgrasland.
Op akkers die uit productie worden genomen en waar niet of slechts delen worden afgegraven kan
versnelde verschraling plaatsvinden door maïs of rogge te verbouwen zonder N of P bemesting. Om
kaliumgebrek te voorkomen is enige aanvullende kaliumbemesting vaak gewenst. Zo wordt de
gewasproductie en opname van N en P gestimuleerd.
Natte schraallanden kun je wat nutriëntenlimitatie betreft verdelen in twee typen:
1. Blauwgraslanden, die zowel gelimiteerd zijn door stikstof en fosfaat (zogenaamde co-limitatie);
2. Dotterbloemhooilanden, die vooral N zijn gelimiteerd. Ze kunnen bij vrij hoge
fosfaatconcentraties voorkomen, maar fosfaat is bijvoorbeeld door ijzerrijk grondwater of aan het
adsorptiecomplex van klei vastgelegd en daardoor slecht opneembaar voor de vegetatie. Wanneer
een dergelijke standplaats nat en relatief fosfaatrijk is, is er voldoende perspectief voor herstel van
Dotterbloemhooiland en is afgraven niet per sé nodig.
Bodem en grondwater
Boring in afgegraven gedeelte, maaiveld ligt ca 10 cm hoger dan slootpeil, op 5 m van de sloot:
Tot 40 cm –mv: veen
Op 40 cm –mv: kleilaagjes in het veen
Op 60 cm –mv: veen
Op 50 cm –mv nog geen grondwater.
Door de aanvoer van water in de zomer staan de sloten “vol” maar een paar meter van de sloten is de
grond gortdroog. Het aanvoeren van water heeft alleen effect in de eerste 1 á 2 m naast de sloot; daar
blijft het zomers redelijk vochtig. Dat zijn dus wel de kansrijke plekken voor nat schraalland. De grote
lisdodde die er staat is daarvoor een mooie indicator. Meemaaien dus! (Noot verslaglegger: een week
later is tot aan het open water gemaaid, op enkele slootkanten na).
Het probleem is hier dat in de zomer het water te diep wegzakt. Dat is erg omdat:
1. het in de zomer gewoon te droog wordt voor de soorten van nat schraalland.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 35

2. er teveel voedingsstoffen blijven vrijkomen als gevolg van mineralisatie in de zomer.
3. calicum en andere basen aan het adsorptiecomplex van de bodem vrijkomen en vervangen worden
door protonen en vervolgens inzijgen c.q. uitspoelen naar het grondwater op grotere diepte.
Daardoor verzuurt de bodem.
Recent afgegraven perceel grasland in Willeskop. Vanaf de sloot met zomerpeil is schuin naar beneden gegraven. Rechts van
de rode lijn is het nieuwe maaiveld ca 0,5 m lager dan het slootpeil. Toch is de grond kurkdroog (inzet). Foto 22 juni 2005.
Hoe ontstaan die lage zomergrondwaterstanden? Door de lage winterpeilen. Jaar in jaar uit wordt
water in de winter zo snel mogelijk afgevoerd. De kop gaat er af. Het grondwater krijgt geen
gelegenheid aan te vullen. Vroeger had je nog geen omkering van zomer- en winterpeilen, waardoor in
het groeiseizoen veel langer hoge grondwaterstanden gehandhaafd konden blijven. Bovendien traden
inundaties op en op sommige plaatsen was en er ook wat kwel, waardoor de grondwaterstand niet diep
kon uitzakken.
Wat kunnen we er aan doen? Niet door peilopzet in de sloten (= in dit geval water inlaten), dat heeft
alleen effect in een paar meter langs de sloten. Hogere winterpeilen en overstroming in de winter
zullen meer effect hebben. Niet door het gebied te laten vollopen met regenwater, maar door het
polderpeil in de winter zo hoog mogelijk te zetten. Zo krijg je een overstroming met een mix van
regen- en oppervlaktewater. In de zomer zakt het water wel uit, maar minder snel, de duurlijn wordt
vlakker, in het voorjaar houd je langer hogere grondwaterstanden.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 36

Inundaties?
Bang voor overstroming? Zomeroverstromingen moet je niet hebben; de meeste soorten van natte
schraallanden kunnen daar niet tegen en zullen verdwijnen. Maar in de winter kan het heel goed.
Vroeger had je uitgestrekte Dotterbloemhooilanden zonder kwel maar met inundaties van een mengsel
van regen- en basenrijk oppervlaktewater. De basenvoorziening van de bodem werd aldus op peil
gehouden. Het bodemleven vlucht bij inundaties naar hoger gelegen plekken, je kunt er voor zorgen
dat die er zijn. Inundaties van de lage delen geeft bovendien een extra gradiënt in het terrein. Wortels
sterven niet af bij inundatie in de winter. Je kunt met inundatie kwel wegdrukken, maar op de grens
van wel en niet overstroomd wordt de kwel juist versterkt omdat daar het potentiaalverschil het hoogst
is. Interne eutrofiëring hoeft niet plaats te vinden, wanneer de overmaat aan fosfaat is afgegraven en
het land vanaf maart geleidelijk weer droogvalt. De nutriënten die je met het oppervlaktewater
aanvoert worden in de winter niet gebruikt door de vegetatie. Ze blijven in het water, waarmee ze ook
weer grotendeels over maaiveld worden afgevoerd naar de sloten in het vroege voorjaar. Een
Dotterbloemhooiland mag maanden onder water staan! De hoofdmoot van de nutriënten wordt
aangevoerd met lutumrijk slib, maar dat is vooral het geval langs beken en rivieren.
Had herstel hier ook kunnen worden bereikt door niet af te graven en weer winterse inundaties te laten
optreden? Vanwege de hoge fosfaatconcentraties in de bodem zou dat hebben geleid tot dominanties
van Pitrus. Allereerst omdat door de inundaties veel van de aan driewaardig ijzer gebonden fosfaat
vrijkomt (zie boven) waardoor in het vroege groeiseizoen het fosfaataanbod extra hoog is, waarvan
Pitrus als vroege groeier profiteert. Ten tweede neemt het verschil tussen winter- en zomerpeil toe: het
winterpeil is verhoogd, het zomerpeil blijft laag. Van deze grotere amplitude, met de bijbehorende
grotere fluctuaties, profiteert Pitrus (en Rietgras) eveneens. Dus afgraven is hier noodzakelijk voor de
ontwikkeling van nat schraalland.
Bij de inrichting zijn dubbel zo veel sloten gegraven als er aanwezig waren en de al bestaande sloten
zijn uitgebaggerd. De nieuwe sloten en de bestaande sloten zijn nu zeer diep. Dat is gebeurd om in de
winter meer water te kunnen bergen. Deze diepe sloten voorkomen nu echter dat in de winter
inundaties met oppervlaktewater kunnen optreden en bovendien draineren ze in de winter de
opbollende waterspiegel in de percelen. Het was daarom zinvoller geweest meer en ondiepere sloten
aan te leggen bij de herinrichting waardoor:
1. in de winter inundaties met basenrijk oppervlaktewater hadden kunnen optreden,
2. de waterstand in de centra van de percelen hoger was geweest en
3. omdat meer sloten aanwezig waren geweest, er over een groter oppervlak in het terrein basenrijk
oppervlaktewater in de oevers had kunnen indringen (en dus een grotere oppervlakte
basenminnende plantengemeenschappen).
De door het waterschap nagestreefde berging had gerealiseerd kunnen worden door het hogere aantal
sloten, en door berging van water op maaiveld.
Conclusie: in de winter een zo hoog mogelijk peil instellen en het terrein grotendeels laten
overstromen. In de zomer water inlaten tot 10 cm onder mv. In de eerste paar meters langs de sloten
krijg je dan Grote-zeggenmoerassen, vervolgens (iets verder van de sloten en iets hoger)
Dotterbloemhooiland, maar het grootste deel zal Kamgrasweide worden. Een grote verbetering ten
opzichte van de oorspronkelijke situatie en ten opzichte van niet afgraven, al wordt dan slechts een
klein deel nat schraalland. Ook weidevogels zullen van zo’n aanpak kunnen profiteren.
Wat verder ter tafel kwam
Maaien of begrazen? Alle natte schraallanden kennen een maaibeheer, hooguit soms met nabeweiden.
Begrazen voert nauwelijks voedingsstoffen af, maar zorgt voor herverdeling daarvan binnen het
terrein.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 37

Grote ratelaar is een zeer welkome plant. Het is een halfparasiet op grassen, verlaagt daardoor de
biomassa, maakt daardoor de grasmat open, waardoor kiemingsmogelijkheden ontstaan voor andere
planten. Kan tijdelijk domineren maar met de afname van de grassen wordt zijn eigen aandeel ook
weer minder.
De provinciale natuurdoeltypen geven globaal de doelen aan. Bij de inrichting van natuurgebieden
moet blijken wat in een concrete situatie haalbaar is.
In grote delen van West-Nederland zijn de kansen voor nat schraalland gering als gevolg van de
intensieve ontwatering en lage peilen, waardoor sterke infiltratiesituaties zijn ontstaan. Plaatselijk
kunnen er echter kansen liggen, bijvoorbeeld door winterinundaties met schoon, maar basenrijk
oppervlaktewater, door lokale of regionale kwelstromen via zandbanen (oude kreek- en
oeverwalsystemen) in de ondergrond, of onderlangs hoge boezemwateren (zie volgende locatie).
2 Hollandse IJssel
Polder Groot Hekendorp
Vredebest
Emmahoeve
De B
Vliet
Schoolvliet
Ten westen van Oudewater, tussen de provinciale weg en de Hollandse IJssel, heeft SBB een complex
graslanden in beheer met de fraaie naam Groote Draakpolder. Het peil in de Hollandse IJssel staat wel
2 m boven het waterpeil in de sloten van de Draakpolder. Het water in de Draakpolder wordt ingelaten
uit de Hollandse IJssel, waarna het uitstroomt onder de provinciale weg door naar de Lopikerwaard.
Het terrein ligt ca 1,2 m hoger dan de Lopikerwaard. De bodemkaart geeft een combinatie van
kalkhoudende poldervaaggronden op zware zavel en lichte klei (GT III) en kalkhoudende
ooivaaggronden op zware zavel en lichte klei (GT VI).
Ca 10 jaar geleden is een perceel afgegraven. Dit wordt nu beheerd als rietland, elk jaar wordt de helft
gemaaid. Een gedeelte daarvan heeft meer het karakter van grasland met veel Platte rus en Lidrus. De
bodem (boring) in dit afgegraven perceel bestaat uit een laagje klei/zware zavel van 10 cm boven een
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 38

aflopend profiel van zavel naar zand. Zand is ook te zien in de slootbodems. Het grondwater bevindt
zich op ca 80 cm –mv.
Infiltratie en kwel
We zitten hier op de oeverwal van de Hollandse IJssel. Deze zandige oeverwal is niet ingeklonken, in
tegenstelling tot de venige komgebieden (Lopikerwaard) aan de overkant van de provinciale weg, die
nu dan ook aanzienlijk lager liggen dan de Draakpolder. De IJssel was voor de ontginningen in de
Middeleeuwen een drainerende rivier, maar is nu een infiltrerende rivier. Het infiltrerende water komt
achter de dijk als lokaal kwelwater naar boven in de Draakpolder. We zien Holpijp in de sloten en
Beekpunge in het afgegraven “rietland”. Dat zijn soorten die wijzen op basen- maar voedselrijke
omstandigheden, in dit geval als gevolg van lokale kwel.
Hoe ver strekt de kwel zich uit? Dat hangt af van het peil in het omliggend gebied, in dit geval de
Lopikerwaard. Dat peil is heel laag ten opzichte van de Draakpolder, dus de invloed van de kwel zal
beperkt zijn tot een smalle zone langs de Hollandse IJssel. Er is dus een gradiënt in de Draakpolder: in
de buurt van de IJssel kwel, in de buurt van de provinciale weg infiltratie en daartussen een gebied met
netto noch kwel, noch inzijging (hydrologisch neutraal).
Wat is de waterbalans in de sloten: wat is het aandeel kwel en wat dat van het inlaatwater? Is de
hoeveelheid kwel voldoende groot om de zeer slechte kwaliteit van het inlaatwater te compenseren?
Wat opvalt is dat in de sloten enkele soorten helophyten (bijvoorbeeld Holpijp), die in de slootbodem
wortelen, kwel indiceren, terwijl de drijvende waterplanten (veel Klein kroos) duiden op een zeer
voedselrijke waterlaag, waarvan de kwaliteit wordt gedomineerd door het inlaatwater.
Discussie op de kade van de Hollandse IJssel. Op de achtergond wordt het grasland van SBB gemaaid.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 39

Het inlaatwater en het opkwellende grondwater – dat niets anders is dan oppervlaktewater uit de
Hollandse IJssel - is heel sulfaatrijk. Om interne eutrofiëring te voorkomen is het ongewenst met dit
water het maaiveld van het reservaat te laten overstromen. Het grondwater moet hoe dan ook zomers
uitzakken, om te voorkomen dat een ruderale vegetatie ontstaat. Als het uitzakt kan het ijzer de
fosfaten weer binden (immers, ijzer gaat in dat geval van een tweewaardige naar een driewaardige
valentie). De kweldruk is te laag om grondwater in het oorspronkelijk hoger gelegen maaiveld te
krijgen.
Zonder afgraven krijg je hier (als je overgaat op zomermaaien) het Zilverschoonverbond (Lolio-
Potentillion): ’s winters plasvorming door stagnerend regenwater op de afdekkende kleilaag, zomers
zakt het water uit tot 80 cm. Door de hoge capillaire werking heeft de vegetatie toch nog een redelijke
vocht- en basenvoorziening. Plaatselijk is op lagere delen wellicht Dotterbloemhooiland mogelijk.
Dempen/verondiepen van de sloten is een optie om de kwel meer naar het maaiveld te drukken en
minder lage zomergrondwaterstanden te krijgen. Voor Dotterbloemhooiland moet de GLG namelijk
niet dieper zijn dan 50 á 60 cm –mv, anders ontstaat voor de meest kritische soorten vochttekort.
Moeraswespenorchis
Toch zijn de potenties hier hoger dan in de Lopikerwaard (Willeskop). Niet zo zeer voor het
Dotterbloemhooiland, maar vooral voor de associatie van Bonte paardestaart en Moeraswepenorchis,
een ander - zeer zeldzaam - type nat schraalland. Een heel mooi voorbeeld daarvan bevindt zich bij
Harmelen, de Bijleveld. Hier is in het verleden klei gewonnen (afgeticheld) tot op het kalkrijke
rivierzand van de stroomrug. Dit type grasland ligt door zijn specifieke ontstaansvoorwaarden per
definitie op ver uit elkaar gelegen plaatsen. De soorten hebben echter in het algemeen heel fijn zaad
(of sporen) en zijn daardoor goede verspreiders.
Dus als ook hier het zand in de ondergrond kalkrijk is (even boren-zoutzuur er op-als ’t bruist zit er
kalk) dan is het de moeite waard om de klei en zavel af te graven tot op het kalkrijke zand. Vervolgens
moet je infiltratie voorkomen, want dat zal de kalk snel uit het zand doen verdwijnen, maar dient in het
voorjaar het op maaiveld stagnerende water oppervlakkig te worden afgevoerd (oppervlakkige
begreppeling).
Conclusie van de dag
In het algemeen zijn in de huidige hydrologische situatie de potenties voor herstel van natte
schraallanden onderlangs hoge boezems groter dan midden in de uitgestrekte veengebieden. Hetzelfde
geldt voor zones langs begraven stroom- of kreekruggen op de overgang naar veen. “Je moet dekking
in de rug hebben!”
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 40

Excursie 4, Gelderse Vallei: Landgoed Den Treek
11/8/2005
Burgw al
Den Treek
Het Blok
Wellom
Gr Loeveseyn
1 De Hopschuur 1
Landgoed Den Treek – Henschoten is met ca 2000 ha het grootste particuliere landgoed in de
provincie Utrecht. Het bestaat uit bos, heide en landbouwgronden. Het bezochte perceel ligt aan de
voet van de Heuvelrug, nabij Huize Den Treek. Iets hogerop, bij de Treekerweg, is in de laatste ijstijd
stuivend zand uit het westen vastgelopen op de natte ondergrond en heeft een wal gevormd. Het
perceel zelf wordt doorsneden door een oude beekloop, nu zichtbaar in de vorm van een langwerpig
plasje. Ter plaatse van die geul bevindt zich zo’n twee meter veen op zand. Afgezien van deze geul
bestaat de bodem uit een combinatie van laarpodzolgronden en hoge zwarte enkeerdgronden, beide op
leemarm en zwak lemig fijn zand.
Het perceel “De Hopschuur” lag zes jaar geleden braak. De vegetatie was deels ruderaal (veel
brandnetels), er was elzenopslag en de grazige delen bevatten veel Kruipende boterbloem. Voordat het
braak werd gelegd, werd het extensief agrarisch beheerd. De bovenste 5 á 10 cm van de bodem
bestond uit een soort blubber doordat de bagger uit een sloot aan de onderzijde van het perceel
regelmatig over het terrein werd uitgespreid.
Volgens hydrologische modelstudies blijkt hier kwel op te treden. De vegetatie bevestigt dat. In het
perceel groeit Bosbies en in het open water Holpijp, Waterviolier en Stompbladig fonteinkruid. Deze
soorten duiden op kwel, maar niet op zeer basenrijke. Kwel is alleen maar basenrijk als het grondwater
door kalkhoudende grondlagen, oude veen- of leemlagen is gestroomd. Als het alleen door zure
afzettingen stroomt, kan het nóg zo lang onderweg zijn maar wordt het niet kalkrijk, hooguit zwak
zuur. Voorts is Veldrus aanwezig. Deze soort duidt op zijdelingse toestroming van jong grondwater,
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 41

dat afkomstig is uit nabijgelegen hogere gronden. Aangezien die hogere gronden hier bestaan uit
uitgeloogde afzettingen, is de kwaliteit van dit jonge grondwater zuur tot matig zuur.
De bedoeling van de maatregelen was om dichter bij het grondwater te komen. In de zomer
grondwaterstanden tot 40 á 60 cm –mv, niet dieper. Dat kan in principe op drie manieren worden
bereikt: het water opstuwen, het maaiveld verlagen of allebei. Hier is beide gedaan. Aan de onderzijde
van het perceel is een stuwtje in de sloot geplaatst. Maar aan de bovenkant van het perceel staan
huizen met kelders. Het was daarom een beetje schipperen met het peilbeheer. Belangrijk is dat de
grondwaterstanden voor en na uitvoering van de maatregelen worden gemeten zodat er objectieve
gegevens zijn over veranderingen in het grondwaterpeil.
Het hogere deel van het perceel is 5 á 10 cm afgegraven, het lagere deel tot ca. 30 cm. Dit verschil is
mede aangehouden om het reliëf in stand te houden. Het lagere deel lijkt zich heel goed te
ontwikkelen: in de zomer staat het grondwater hier 30-50 cm –mv; in het hogere deel staat het
grondwater in de zomer 110 tot 120 cm –mv. Deze laatste standen zijn te laag voor nat schraalland en
er treedt dan ook verzuring van de vegetatie op.
Na het afgraven is een aanhangertje met hooi van Groot Zandbrink (blauwgrasland) uitgestrooid in het
deel tussen fietspad en de voormalige beek. De verwachting was dat door de maatregelen gunstige
condities voor herstel van Blauwgrasland waren ontstaan. Omdat er in de verre omgeving echter geen
Blauwgraslanden meer voorkomen en veel soorten van deze gemeenschap slechts een zeer kortlevende
zaadvoorraad in de bodem bezitten, kunnen de meeste kenmerkende soorten zich niet meer vestigen,
ook al zijn de standplaatscondities gunstig. Daarom is hooi uitgespreid.
Het hogere deel
Vegetatie: heel veel Veldrus, indicatief voor jong, zijdelings afstromend, grondwater. Maar ook
Bosbies, waarvan op grond van waarnemingen in het gebied van de Drentse Aa wordt gezegd dat hij
indicatief is voor heel sterke kwel. Hier is daarvan geen sprake meer, gelet op de lage
zomergrondwaterstanden. Mocht hier ooit sterke kwel (hoge kwelintensiteit van uittredend diep
grondwater) zijn opgetreden, dan is dat nu niet meer het geval. Bosbies is echter een soort die zich
lang kan handhaven, ook nadat de voor deze soort optimale omstandigheden zijn verdwenen. In zo’n
geval wordt van naijling gesproken.
Soorten zijn indicatief voor bepaalde standplaatscondities; de wijze waarop die condities tot stand
komen kan echter per gebied verschillen. Het is daarom altijd van belang de indicatiewaarde te
beschrijven in termen van standplaatscondities en je vervolgens af te vragen welke hydrologische
processen zorgdragen voor het ontstaan van die condities. Het een op een vertalen van soorten naar
hydrologische processen leidt heel vaak tot verkeerde interpretaties over de werking van het
hydrologisch systeem en daarmee tot verkeerde herstelmaatregelen. Ter illustratie het volgende
voorbeeld: Dotterbloem komt in laag Nederland voor langs de oevers van vaarten, sloten en in
graslanden. De meeste polders in laag Nederland zijn inzijggebieden. In de beekdalen in hoog
Nederland is deze soort meestal gebonden aan basenrijke en matig voedselrijke plaatsen, die ontstaan
door het uittreden van basen- en ijzerrijk grondwater. Wanneer voor heel ons land Dotterbloem als
indicatief wordt beschouwd voor kwel van basen- en ijzerrijk grondwater, ontstaan in laag Nederland
foutieve interpretaties over de werking van het hydrologisch systeem ter plekke van de groeiplaatsen
van deze soort. In de polders en boezems van laag Nederland zijn het vaak stagnatie van regenwater
op basenrijke bodems (klei of klei-op-veen) of inundatie met basenrijk oppervlaktewater die zorgen
voor de standplaatscondities van Dotterbloem. Kortom, heel andere hydrologische processen dan in de
beekdalen.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 42

De Hopschuur vanaf oostzijde. Op de voorgrond het lagere deel, op de achtergrond het hogere deel. Ter hoogte van de
wilgenstruik links in beeld, ligt de oude beekarm. De grote hoeveelheid Ratelaars duidt op nog relatief hoge voedselrijkdom.
Foto gemaakt op 5 juli 2004.
Ook komt veel Grote ratelaar voor, en wel in zulke hoeveelheden, dat hieruit kan worden afgeleid dat
de groeiplaats nog behoorlijk voedselrijk is. Pas wanneer deze soort − nadat ze met hoge bedekkingen
voorkwam − in lage bedekking gaat optreden, is sprake van matig voedselrijke c.q. schrale
omstandigheden. Verder komen voor: Echte koekoeksbloem, een beetje Kale jonker, Gewone wederik,
Gestreepte witbol en Moerasrolklaver. Op grond van deze soortensamenstelling kan de vegetatie
worden beschouwd als een betrekkelijk goed ontwikkeld Dotterbloemhooiland. Het is echter (nog)
niet goed ontwikkeld omdat het niet nat genoeg is in de zomer.
Vaak worden Dotterbloemhooilanden voedselarm genoemd, maar dat zijn ze niet. Onze referentie
behoeft bijstelling! Van nature staat hier een eutrafente vegetatie, veel productiever dan het
Blauwgrasland. In ons Atlantische klimaat is het Blauwgrasland altijd een zeldzaam vegetatietype
geweest, zeker in hoog Nederland. In laag Nederland is het waarschijnlijk algemener geweest omdat
daar de schrale zwak gebufferde omstandigheden waarschijnlijk langdurig in stand werden gehouden
door overstromingen met basenrijk, maar slibarm water. Het is niet voor niets dat Blauwgraslanden
zich ook vroeger al in een bijzondere aandacht van botanici mochten verheugen.
Op de hogere kopjes groeit zeer veel Gewoon struisgras. In de lagere delen is ook veel Gewoon
haarmos aanwezig. Dit is een pionier van zure, maar nog wat voedselrijke grond. De soort reageert op
de oxidatie van de organische bovenlaag van de grond. Die oxidatie geeft zuurproductie waardoor je
een netto lagere basenverzadiging krijgt, maar zorgt tevens voor het vrijkomen van voedingsstoffen.
Een dichte moslaag houdt zichzelf in stand omdat andere soorten dan niet kunnen kiemen. Je zult
moeten wachten tot een extreem droge zomer waarin het afsterft zodat andere soorten hun kans
kunnen grijpen of nogmaals moeten plaggen om alle organische stof te verwijderen.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 43

Boring:
0-15 cm –mv A-horizont met organische stof, heel zandig
15-60 cm Geel zand, iets grof, met roestvlekken >> dus er zit ijzer in het grondwater en de
waterstanden zakken uit tot op het punt waar geen roestvlekken meer te zien zijn.
60-80 cm Zwarte moerige laag, lemig
> 80 cm Geel zand
Grondwater op ca 80 cm –mv, capillair water op ca 60 cm –mv.
Verklaring: het gaat hier om dekzand waarin een geul is uitgeschuurd die is opgevuld met venig
materiaal waarover beekafzettingen zijn afgezet.
Conclusie: terrein is vrij nat, zwak zuur (pH ca 5 – 5,5) en eutroof.
Wat betreft het afgraven, kan geconcludeerd worden dat er voldoende is afgegraven want:
1. door het extensief landbouwkundige gebruik in het verleden was de zwarte bovenlaag niet zeer
voedselrijk,
2. de hydrologie is nog karakteristiek voor de positie van de locatie in het landschap,
3. afgraven tot op het gele zand zou ook het bufferend vermogen hebben doen verdwijnen,
4. je zou een heel nieuwe abiotische situatie creëren i.p.v. de oude te herstellen,
5. je hebt nu meer bodemleven behouden,
6. je hebt de zaadvoorraad behouden.
Het lagere deel
Het lagere deel van “De Hopschuur”, met de sloot onderlangs het perceel.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 44

In de sloot onderlangs het perceel groeien Holpijp, Waterviolier, Stompbladig fonteinkruid en er ligt
een ijzervlies op. Deze sloot vangt dus ijzer- en basenrijk water af.
Op de eerste tien meter vanaf de sloot staan Klokjesgentiaan en Blauwe knoop. Deze soorten met
beperkte verspreidingscapaciteiten zijn afkomstig van het hooi uit Groot Zandbrink.
Dan volgt een zone van 20 m waar het soppig is en de vegetatie er anders uitziet. Veel Grote ratelaar,
veel Veldrus, een beetje Riet. Deze vegetatie oogt nog iets eutrofer c.q. productiever dan die van het
hogere deel. Dat is vreemd, want hier is meer afgegraven. We gaan dus boren:
0 - 10 cm –mv leem, dit is beekleem waarop water stagneert en oppervlakkig afstroomt
(schijngrondwaterspiegel), vandaar de nattigheid en de relatief voedselrijke
vegetatie met veel Veldrus.
10 – 30 cm geel zand
> 30 broekveen
Het grondwater bevindt zich op 60 cm –mv. In gradiëntrijke terreinen moet je veel grondboringen in
de gradiënt maken om de bodemkundige afwisseling en de variatie in standplaatscondities in beeld te
brengen!
Van nature is dit een relatief voedselrijk en nat milieu, waar stagnant en afstromend regenwater een
grote invloed hebben, samen met uittredend ijzer- en basenrijk grondwater. Voor zulke
omstandigheden is het Veldrusschraalland, een associatie van het Dotterbloemhooiland, kenmerkend.
De opwaartse druk van het grondwater voorkomt dat er infiltratie plaatsvindt, terwijl het hoge
basengehalte van dit water zorgt voor een zwak tot sterk gebufferd milieu. Zonder deze opwaartse
druk van basen- en ijzerrijk grondwater zou de vegetatie bestaan uit kleine- zeggenmoeras en − op de
ruggetjes − heide, beide gemeenschappen van zure omstandigheden. Het lijkt er op dat het
Veldrusschraalland zich hier gaat ontwikkelen. Deze gemeenschap is gekenmerkt door soorten van
natte, basische tot matig zure omstandigheden en meso- tot eutrofe omstandigheden. Daarom komen
er naast soorten van het Dotterbloemhooiland ook vaak soorten in voor die hun optimum hebben in het
Blauwgrasland. Dotterbloem zelf ontbreekt hier nog. Ook deze soort is een slechte verspreider die zich
alleen via water verspreidt.
Dotterbloemhooilanden kun je vanaf half juni maaien! (dus voor de duidelijkheid: niet half juli). Dit
deel zou dus half juni kunnen worden gemaaid en dan nog een tweede keer in augustus, waarbij dan
het minder productieve deel voor het eerst wordt gemaaid. Vroeger waren Dotterbloemhooilanden zeer
gewild, juist omdat je ze twee in plaats van één keer per jaar kon maaien.
2 De Hopschuur 2
Slechts 50 m verder naar het noorden ligt een perceel dat twee jaar geleden ca. 50 cm is afgegraven,
zowel om de verrijkte bovenlaag te verwijderen als om dichter bij het grondwater te komen. Dit is een
perceel dat veel meer bemest is geweest dan het vorige. Er is echter niet door de leemlaag heen
gegraven. De leem aan maaiveld kan zeer sterk uitdrogen, waardoor voor planten zeer extreme
omstandigheden ontstaan. Het perceel is nog erg schaars begroeid, vooral met pioniers: Borstelbies,
Dwergzegge, Liggend hertshooi en Waterkruiskruid.
Na het afgraven kwamen er drainagebuizen aan de oppervlakte. Ten behoeve van ontwatering worden
die nét in het grondwater gelegd zodat ze het hele jaar blijven afwateren en de gewenste drooglegging
realiseren. Om overbodige bodemverrommeling te voorkomen zijn deze drains niet verwijderd maar
wel dichtgestopt.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 45

Er komt nogal wat Riet vanuit de randen het perceel in en er staan eveneens Pitrus en jonge elzen. Het
advies is daarom om vroeg te maaien (half juni) en daarmee ook meteen na de uitvoering van de
herstelmaatregelen te beginnen; ook al staat er dan nog bijna geen vegetatie.
3 De Hopschuur 3
Zo’n 300 m verder in oostelijke richting, in de richting van de Heiligenbergerbeek, ligt een perceel dat
nog in agrarisch gebruik is, maar op de nominatie staat om te worden omgevormd naar natuur. Dit jaar
is er voor het eerst geen mest meer gebruikt.
De hoogtekaart (AHN) laat zien dat het gebied lager ligt dan de voorgaande percelen. Aan het eind
van het perceel ligt de Heiligenbergerbeek. Op de historische kaart (ca. 1900) valt op dat het een open
beekdallandschap was zonder houtwallen op de perceelsgrenzen. Daaruit kun je afleiden dat de
percelen door sloten gescheiden werden en het dus een zeer nat gebied was. De percelen waren in
gebruik als grasland. Nabij de huidige beek is een oude slingerende beekloop herkenbaar.
De bodemkaart geeft een beekeerdgrond op lemig fijn zand aan met grondwatertrap II. Dat betekent
GHG tot aan maaiveld en een GLG van 50 – 80 –mv. Dit regime kan worden beschouwd als de
referentie voor dit perceel. Beekeerdgronden hebben tussen de hoogste en de laagste grondwaterstand
altijd veel roestvlekken als gevolg van het fluctuerende ijzerrijk grondwater (gleyzone).
De actuele vegetatie bestaat voor 95% uit Kweekgras, verder zijn er haarden van Rietgras, welke
laatste soort indicatief is voor sterk schommelende waterstanden (’s zomers laag, ’s winters hoog)
onder voedselrijke omstandigheden.
Het slootpeil (= beekpeil) is ca 50 cm lager dan het maaiveld. De pH is 7,45; de EGV is 325 S. Dit
duidt op een hoog aandeel grondwater. Het is een effectief drainerende sloot, met name in de winter
als het peil ca 10 á 20 cm lager is dan in de zomer!
EGV regenwater ca 80
EGV schoon grondwater ca 250 – 350
EGV verontreinigd grondwater ca 500 – 700
EGV zeewater ca 10.000
Op het water bevinden zich ijzervliezen, in het water staat veel Brede waterpest. Die soort kan goed
voedingsstoffen opnemen en geeft daarom helder water.
Boring:
0 – 70 cm –mv: bruin/zwart organisch lemig materiaal met restjes veen en roestplekken
> 70 cm: grijs zand, vrij grof, geen leem
Grondwater op 45 cm –mv. 1
Conclusie boring: oorspronkelijk is veenvorming opgetreden op beekafzettingen. Na lichte
ontwatering zijn de veengronden ontwikkeld tot beekeerdgronden.
Het peilbeheer is hier cruciaal. Omdat de sloten het hele jaar, maar vooral in de winter, draineren kan
het grondwater niet meer hoog genoeg komen en wordt het aandeel neerslagwater in het profiel
vergroot. Om duidelijker in beeld te krijgen wat de invloed van kwel en het peilbeheer is, is het
gewenst een aantal peilbuizen te zetten met een ondiep en een diep filter, zowel in de lengterichting
van het perceel als daar dwars op.
1 Deze stand werd gemeten in het boorgat bij het weggaan, waar de stand tijdens het boren werd geschat op 90
cm –mv.Geef dus het water de tijd om het boorgat te vullen.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 46

Sloten: meer, maar minder diep
Stel, je graaft 30 cm af, wat kan er onder het huidige ontwateringsregime dan ontstaan? Omdat het
grondwater naar de sloten trekt, zullen ‘s winters regenwaterlenzen ontstaan, deels op, deels onder het
maaiveld. Er ontstaat daardoor een gelaagde waterkwaliteit: op het basenrijkere grondwater ligt een
lens van zuur en basenarm regenwater. In de zomer zakt het grondwater niet te ver weg. Er zal zich
Dotterbloemhooiland ontwikkelen, maar wel een met een relatief hoog aandeel van soorten van kleinezeggenmoerassen
(subassociatie caricetosum nigrae van de Associatie van Boterbloemen en
Waterkruiskruid). Door de sloten te verondiepen, draineren ze minder en kan het basenrijke
grondwater tot hoger in het bodemprofiel doordringen, hetgeen herstel van goed ontwikkelde
Dotterbloemhooilanden zal bevorderen. Overmatige stagnatie van regenwater is te voorkomen door
de oorspronkelijke slootdichtheid te herstellen. Die oorspronkelijke sloten waren wel een stuk minder
diep dan de huidige. Hoe groter het gebied is waarop deze maatregelen worden genomen, hoe groter
het effect − basenrijk water zo hoog mogelijk in het profiel − zal zijn.
Het plaatsen van stuwtjes heeft hier nauwelijks zin: hun invloed is beperkt tot een klein gebied.
Verschralingsbeheer (maaien en afvoeren) op dit perceel is noodzakelijk, maar probleem is dat boeren
geen Kweek willen hebben. Om toch te verschralen is het beter hier een aantal jaren maïs te telen
zonder mest. Alleen een kaliumgift is noodzakelijk. Dit mineraal spoelt snel uit en zal de groei van de
mais en daarmee de opname van stikstof en fosfaat beperken. Ook als je daarna 30 cm gaat afgraven
heeft dit zin, want de onttrekking van fosfaten door maïs gaat redelijk diep, tot wel 50 cm. Bovendien
wil je niet overal even veel afgraven. De hogere kopjes graaf je minder af zodat daar het grondwater
kan opbollen en er weer lokale grondwaterstromen ontstaan met hun bijbehorende bijzondere
gradiënten. Door de maïsteelt heb je daar dan al heel wat voedingstoffen afgevoerd. Desondanks zal
op die plekken zich toch veel langer een eutrafentere vegetatie handhaven dan op de afgegraven delen.
Algemene conclusie voor deze overgangszone tussen Heuvelrug en Gelderse Vallei
In het algemeen zijn er goede mogelijkheden voor herstel van natte schraallanden, in het bijzonder
Dotterbloemhooilanden. De hoge kweldruk van matig basenrijk en ijzerrijk grondwater, die ontstaat
vanwege de Utrechtse Heuvelrug, voorkomt het diep wegzakken van de zomergrondwaterstanden,
terwijl de beek(leem)afzettingen zorgen voor een relatief hoge basenverzadiging.
Inrichtingsmaatregelen dienen vooral gericht te zijn op het zo hoog mogelijk terugbrengen van het
matig basenrijke en ijzerrijke grondwater in het profiel door sloten te dempen of te verondiepen.
Overmatig regenwater kan worden afgevoerd door herstel van de vroegere ondiepe sloten en greppels.
Bemeste bovengrond is te verschralen door eerst maïs te telen en daarna de lage delen af te graven.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 47

Excursie 5, Gelderse Vallei: Groot Zandbrink en Emelaar
18/8/2005
1 Groot Zandbrink
Kl Hoolhorst
Achterveld
Gr Riet
Kl Riet
Snorrenhoef
De Mheent
Gr Brinkhorst
Zandbrinkermolen
Klaveet
Penhut
Kl Zandbrink
Hardeveld
Groot Zandbrink is één van de best ontwikkelde blauwgraslanden in de provincie Utrecht. Het heeft
echter te lijden van verdroging en verzuring. Naar oorzaken en gevolgen hiervan is door Kemmers,
Jansen & Van Delft veel en jarenlang onderzoek verricht. Het reservaat bestaat uit een heidegedeelte
met twee schraalgraslandjes omzoomd door bos. Achterin in het bos ligt een derde graslandje, dat
medio jaren negentig is ontstaan uit een elzenbroekbos. Dat werd gekapt, waarna de organische lagen
(strooisel en humus) werden verwijderd. Het geheel is ongeveer 7,5 ha groot. De graslandjes beslaan
maar een paar honderd m 2 . Voor een compacte en eenvoudig verkrijgbare beschrijving van het
onderzoeksgebied en de ontwikkeling van de vegetatie in relatie tot de waterhuishouding, zie Jalink &
Jansen (1995); Indicatorsoorten voor verdroging, verzuring en vermesting van grondwaterafhankelijke
beekdalgemeenschappen.
Het terrein ligt vrij hoog in het systeem op een fijnmazig complex van dekzandruggen. Het ZWgraslandje
(het best ontwikkelde blauwgrasland) ligt tussen 3,60 en 3,80 m + NAP. Het ZO-graslandje
ligt tussen 3,80 en 4,00 m + NAP. Zo’n 500 m ten N van het terrein ligt de Modderbeek. Het beekdal
ligt daar tussen 3,6 en 2,7 m + NAP.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 48

Op de historische kaart van ca 1900 zien we heide, maar zonder kleine streepjes, dat betekent dat er
destijds geen water op het maaiveld stond. Ook het feit dat het niet als grasland is gekarteerd, betekent
dat het vroeger niet al te nat was.
De bodem bestaat uit dekzand (laarpodzol op leemarm en zwak lemig fijn zand) met op ongeveer 1,5
m diepte een dunne kleilaag, die calciethoudend is. Op grotere diepte (10 m?) eindigt het eerste
watervoerend pakket met een dikke laag Eemklei. Daaronder zit een tweede watervoerend pakket
waarin het water onder grote druk staat (vanuit de Veluwe), dit heet artesisch water. In de regio wordt
hiervan veelvuldig gebruik gemaakt in de vorm van zgn Norton’s: buizen die door de Eemklei heen
geslagen zijn en waaruit het hele jaar water spuit dat gebruikt wordt als drinkwater voor het vee.
Verzuring op de loer
Het kalkrijke water in de ondergrond komt lichtjes door de twee kleilagen heen tot in maaiveld,
althans in de winter. In de zomer zorgde deze kwel er voor dat het water niet verder uitzakte dan 50 –
60 cm – mv. Tegenwoordig is dit 80 cm –mv. Als gevolg daarvan is er nu relatief meer toestroom van
lokaal grondwater uit de omgevende dekzandruggen (zeer veel Veldrus!), en kan er meer regenwater
binnendringen in het profiel. De aanwezige soorten bewijzen het: hier is sprake van verdroging en
verzuring.
Opvallend is dat enkele tientallen centimeters hoogteverschil grote verschillen in vegetatietypen
opleveren. Droge heide en Blauwgrasland liggen vlak naast elkaar. Ook tussen de twee graslandjes is
er veel verschil: het ZO (niet bekeken tijdens de excursie) ligt iets hoger, waardoor basenrijke kwel
vanuit het tweede watervoerende minder en het regenwater meer invloed heeft op de vegetatie. Deze
bestaat uit vochtige heide, een zeer smalle band fragmentair ontwikkeld Blauwgrasland en Kleinezeggenmoeras
in plaats van het Blauwgrasland van het ZW-graslandje.
Het jonge dekzand is kalkloos. De bodem kan dus niet zelf voor de basenverzadiging zorgen. Dat doet
hier de kwel. Oorspronkelijk had je hier 80% basenverzadiging. Tot een niveau van 40% kan de
basenverzadiging de pH bufferen, je ziet dan in de pH niet veel veranderen. Komt je daaronder dan
krijg je ineens een omslag en zakt de pH onder de 4,5 en treedt sterke verzuring op. Men heeft
geprobeerd de verzuring tegen te gaan door ondiepe greppels te graven die het regenwater moesten
afvoeren. Het risico daarvan is dat je ook je laatste beetje kwel afvoert, dus maak ze vooral niet te diep
(maximaal 20 cm).
De begreppeling heeft niet tot gevolg gehad dat het basenrijke kwelwater in versterkte mate tot
bovenin het profiel is doorgedrongen. De kwel wordt namelijk afgevangen door ontwateringssloten in
de omgeving van het reservaat, en door de Modderbeek. Ook het grote aantal artesische bronnen
veroorzaakt een vermindering van de kwelintensiteit. Begreppeling heeft dus niet zo veel zin als je niet
ook iets aan de omgeving doet = herstel van de kwelflux.
De Modderbeek heeft niet zo veel invloed op de grondwaterstanden in het reservaat, maar wel op de
kwelintensiteit. Door de diepe ligging van deze beek wordt het opstijgende diepe grondwater naar deze
beek ‘getrokken’, waardoor de stijghoogte in de omgeving daalt. Daardoor neemt de kwelintensiteit
(mm/d) in het reservaat af. Populair gezegd: door extra ventielen in het systeem aan te brengen zoals
verdiepte beken, diepe sloten, waterwinningen en Norton’s wordt de spanning in de hele band lager en
zal er via het originele ventiel minder lucht de band verlaten.
Wat is het effect van diepe sloten in de directe omgeving? Om gevoel te krijgen voor wat ze doen kun
je een paar keer per jaar naar de sloten gaan kijken. Hoe lang houden ze water? Zit er veel ijzer in?
Zijn er veel kwelindicerende planten? Als duidelijk is dat ze sterk draineren kun je ze het beste
dempen. Diepe sloten zijn een wijdverbreid verschijnsel in de Gelderse Vallei. Eigenlijk zou het
Waterschap niet alleen een minimum diepte moeten voorschrijven (de diepteschouw), maar ook een
maximum diepte!
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 49

Groot Zandbrink heeft drie kleine schraallandjes bijna ingesloten door bos. Er wordt met speciale lichtgewicht apparatuur
gemaaid. Foto Frans van Diepen, 18 augustus 2005.
Het NW-graslandje
Als we 50 m door het bos lopen komen we op een tweede open stukje. Hier is ca 15 jaar geleden een
stukje bos omgevormd tot grasland. Inmiddels staan er Spaanse ruiters en andere schraallandsoorten.
Wat kunnen we zeggen over deze inrichting?
De locatie is kansrijk: dat zien we aan het Elzenbroek aan de randen. Elzenbroek staat in
dekzandgebieden altijd op locaties met (voorheen) grond- of oppervlaktewater in het maaiveld. In dit
Elzenbroek staat veel Moeraszegge wat duidt op een heel basenrijke standplaats, basenrijker dan
locaties met alleen Elzenzegge. Deze plek ligt iets lager dan die van het blauwgrasland (ZW). Als je
uitgaat van dezelfde stijghoogte van het grondwater heeft deze plek nog meer potenties voor
Blauwgrasland.
Maar het graslandje is te klein. Zoals we zien ligt om 11.00 uur in augustus nog maar een paar meter
in de zon! Naast veel schaduw veroorzaakt het omgevende bos ook veel bladval. Bovendien is niet de
hele laagte meegenomen bij het herstel van Blauwgrasland. Dat zien we aan de stukken elzenbroek
aan de rand. Dat is jammer. De keuze tussen Elzenbroek en Blauwgrasland is hier in ecologisch
opzicht snel gemaakt: Blauwgrasland is veel waardevoller d.w.z. kent veel bedreigde soorten en
Elzenbroek komt veel meer voor.
Ook de flanken van deze laagte zijn niet meegenomen. Zo mis je de gradiënt, terwijl we net gezien
hebben hoe veel verschil dat in vegetatie oplevert. Gradiënten zijn altijd interessant. Er is nog een
andere reden om ook de gradiënt mee te nemen. In heel natte zomers lopen de lage delen van het hele
graslandje onder water. Veel bijzondere soorten van het Blauwgrasland kunnen niet tegen
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 50

zomerinundatie. Die zouden willen uitwijken naar de flanken, maar dat kan nu niet want daar staat
bos. Het omgekeerde geldt voor droge jaren: soorten van het Blauwgrasland kunnen dan beter uit de
voeten in de laagste delen. Bij herstel van Blauwgraslanden is het daarom van groot belang de gehele
gradiënt te herstellen opdat soorten die zich via zaad makkelijk kunnen verspreiden kunnen pendelen
over de gradiënt. Daardoor kunnen deze soorten inspelen op extreme weersomstandigheden. Kunnen
ze dat niet, dan is de kans groot dat ze verdwijnen.
In het dennenbos geven de locaties met Pijpenstrootje in de ondergroei de lokaties aan die zich kunnen
ontwikkelen naar natte heide.
Verder is het van belang door plaggen geen afvoerloze bakken te maken (behalve op de plaatsen waar
ze van nature aanwezig zijn) d.w.z. plaatsen waar regen- en eventueel grondwater veel langer stagneert
dan van nature het geval is. Wanneer dit gebeurt kunnen veel soorten van het `Blauwgrasland zich niet
vestigen (vergelijkbaar effect met zomerinundaties) en treedt vaak verruiging van de vegetatie op met
soorten als bijvoorbeeld Hennegras. Het zijn vooral de flanken en slenkvormige structuren in het
dekzandlandschap die grote potenties hebben voor nat schraalland.
Op deze plek, waar Elzenbroek de natuurlijke vegetatie vormt, kun je veel last hebben van elzenopslag
in het nieuw ingerichte schraalland. Dat kun je te lijf gaan door eenmaal vroeg te maaien (juni) en
eenmaal aan het einde van het groeiseizoen (eind september-begin oktober) te maaien. Is beweiding
door schapen een alternatief? Nee, veel schraallandsoorten kunnen niet tegen intensieve begrazing en
het geeft meer bodembeschadiging, waardoor nog meer elzen kunnen kiemen. Om deze laatste reden
is ook het uittrekken van de boompjes een minder goede optie.
Overigens waren tijdens het veldbezoek alle schraallandjes net gemaaid. Dit tijdstip is te vroeg voor
Blauwgraslanden: veel kenmerkende soorten ervan bloeien juist of nog in deze periode
(Klokjesgentiaan, Blauwe knoop, Parnassia, Moeraswespenorchis) en van veel kenmerkerkende
soorten moet het zaad kunnen afrijpen (zeggensoorten als Vlo- en Blonde zegge).
2 Emelaar
Een paar kilometer verderop ligt Emelaar. Dit is een (nog te ontwikkelen) nieuw landgoed oftewel
rood-voor-groen project. In ruil voor het ontmantelen van een agrarisch bedrijf en het realiseren van
10 ha natuur op landbouwgrond mogen drie huizen worden gebouwd.
Het terrein ligt tussen de Barneveldse beek en (tot op) een dekzandrug. Het hoogteverschil is meer dan
een meter. De Barneveldse beek is hier kaarsrecht en dat is hij al heel lang. De beek is al vroeg (voor
1500) gegraven door een complex van afvoerloze laagten. Daarbij is soms ook door dekzandruggen
heen gegraven. De bodem is een beekeerdgrond op lemig fijnzand.
Het inrichtingsplan voor de nieuwe natuur voorziet in een strook nat schraalland wat verder van de
beek af, die overgaat in een waterpartij aan de voet van de dekzandrug. Daartoe wordt flink wat
afgegraven. Het waterpeil van de beek opzetten is namelijk maar beperkt mogelijk. Het nu aanwezige
slootje aan de voet van de dekzandrug wordt dus vergroot tot een waterpartij, maar dit water wordt
niet vastgehouden (met een stuw bijvoorbeeld) om te voorkomen dat regenwater in plaats van
kwelwater wordt vastgehouden.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 51

Vinselaar
De Kleine Niep
Middelaarsche Beek
Stoutenburg
Barneveldsche Beek
Gr Emelaar
Haarbeek
Musschendorp
Midden Daatselaar
Kieftkamp
Strijdhorst
Daatselaar
Gr Daatselaar
Ommerends Daatselaar
Modderbeek
Gr Hoolhorst
We doen een boring op ca 5 m vanaf het slootje aan de voet van de dekzandrug:
0 – 40 cm – mv humeus zand, waarschijnlijk deels opgebracht
40 – 80 klei, onderin met veenresten
80 – 110 zand
110 grindlaagje
110 – 120 puur veen
Grondwater op 60 cm – mv. We hebben echter een natte zomer!
Het profiel laat zich als volgt verklaren: in een afvoerloos laag gebied heeft zich veen gevormd.
Vervolgens heeft hierdoorheen een beek gestroomd die in eerste instantie grind en zand heeft afgezet.
Daarna is de bedding verlegd waarna enige veenvorming plaats kon vinden. Vervolgens werd het
beekdal opgevuld met beekleem. Tenslotte hebben mensen een deel van de dekzandrug in het natte
beekdal geschoven om de agrarische bewerkbaarheid te verbeteren.
De beekleem heeft een hoge basenverzadiging, dus hier is geen kwel nodig tot in het maaiveld. De
beekleem heeft ook een hoog vochthoudend vermogen, dus de waterstanden mogen nog wat verder
uitzakken. Kortom: een prima grondsoort en waterhuishouding voor nat schraalland, dus vooral niet te
diep afgraven; alleen de voedselrijke bouwvoor verwijderen.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 52

Geen inrichtingsplan zonder grondboringen! Toch bleek tijdens de excursies dat dit niet altijd gedaan wordt.
Sloten en vijvers
De nu voorziene waterpartij zal een sterk negatief effect hebben op de potenties voor nat schraalland.
Deze zal immers door de kleilaag heen gegraven worden en daardoor veel grondwater naar zich toe
trekken (draineren). Een freatisch ventiel! Het feit dat de vijver vol water zal staan helpt daar niets aan,
het gaat immers om de weerstand en water heeft op zichzelf geen weerstand, de klei des te meer.
In plaats daarvan kun je beter het slootje dempen. Als je dan tevens iets minder dan 40 cm afgraaft,
komt het grondwater in de winter tot op het maaiveld en in de zomer tot op ca 40-60 cm onder
maaiveld (de natte zomer in aanmerking genomen). Dat zijn prima standen voor Dotterbloemhooiland,
het type nat schraalland dat op deze rijke grond tot ontwikkeling kan komen. De bodem van het slootje
moet je in ieder geval opvullen met klei, de rest kan met zand. Laten verlanden van het slootje is niet
echt een alternatief, dit duurt lang en geeft minder weerstand.
Is het een goed idee om met de vrijkomende grond de dekzandrug (weer) op te hogen?
Landschappelijk wel, maar ecologisch niet. De grondwaterstanden in de rug zullen namelijk hoger
worden waardoor de toestroom van lokaal grondwater naar het beekdal toeneemt. Als gevolg van de
overmaat aan voedingsstoffen in de af te graven bovenlaag die op de rug wordt opgebracht zal het
toestromende water echter ook voedselrijk zijn. Niet doen dus.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 53

Wat is de invloed van de beek? Het beekpeil zal wellicht op termijn maximaal 30 cm omhoog kunnen.
Daarmee zal de beek stevig blijven draineren. We doen een tweede boring, dichter bij de beek, om te
kijken of we verschil in de waterstand zien:
0 – 20 cm –mv lemig zand
20 – 60 bruine leem (ijzer), voelt droog aan
60 – 100 grijze leem met ijzervlekken
100 – 110 zand
110 grind
Grondwater op 60 cm – mv.
pH in boorgat: 5,5 = prima.
We zien dus dat de beek tot op relatief grote afstand invloed heeft op de grondwaterstand en in dit
geval ook op de stijghoogte en kwelintensiteit in maaiveld. Maar deze invloed is niet dermate groot
dat er geen potenties zouden zijn voor herstel van Dotterbloemhooiland, zeker niet wanneer een de
zandige bovengrond zou worden verwijderd. Indien hier gemiddeld 20 cm wordt afgegraven zal een
aanzienlijk deel van de fosfaatvoorraad uit de bodem worden verwijderd en neemt de stijghoogte ten
opzichte van maaiveld toe. Wat betreft het afgraven gaat het met nadruk om gemiddeld, zie het
oorspronkelijke reliëf weer boven te krijgen. Maar graaf vooral niet door de kleilaag heen.
Ook langs de beek afgraven? Beter van niet, omdat je dan kans hebt op inundatie van het voedselrijke
beekwater. Op deze klei heb je geen inundatie nodig en al helemaal niet in de zomer.
Conclusies:
Werk mee met wat het landschap zegt. Hoe heeft het oorspronkelijk gefunctioneerd? Zijn er
eenvoudige maatregelen te bedenken voor herstel? We doen geen natuurbouw maar natuurherstel.
Hier is geen uitgebreide voorstudie nodig. Een paar boringen, wat metingen van pH en EGV in
boorgat en sloot en bestudering van kaartmateriaal zijn voldoende.
Pas op met vijvers en poelen.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 54

Excursie 6, West-Utrecht: Polderreservaat Kockengen en de Bovenlanden
22/8/2005
1 Polderreservaat Kockengen
Portengense Brug
Polder Kortrijk
Bijleveld
Groote Heicop
Joostendam
Kooplust
Portengen
Polder Portengen
Veldzicht
Boomlust
Zuideinde
Kockengen
Spruut en Burg
Kockengensche Wetering
Polder Portengen
Rietzicht
De Wijde Blik
De Zomer
Het 7 ha grote natuurgebied nabij de bebouwde kom van Kockengen, eigendom van de gemeente
Breukelen en beheerd in samenwerking met de Natuurgroep Kockengen, is ca 1984 ingericht.
Daarvoor was het agrarisch grasland. Op het terrein zijn allerlei polderbiotopen aangelegd, waaronder
enkele perceeltjes nat schraal grasland. Opeenvolgende, door sloten gescheiden, percelen zijn telkens
iets dieper afgegraven, waardoor nu verschillende typen graslanden en rietlanden aanwezig zijn.
Het terrein ligt in een zeer vlak veengebied. De bodem is een weideveengrond op bosveen, eutroof
broekveen met Grondwatertrap II (1965). Op de hoogte-, bodem- en geomorfologische kaart is te zien
dat er ten westen van het terrein een voormalige veenkreek loopt. Het terrein grenst aan de Bijleveld,
het boezemwater dat aanzienlijk hoger ligt dan het omringende veengebied. Van hieruit wordt water
ingelaten dat via een omweg en via enkele rietpercelen uiteindelijk in de sloten om de schraalgrasland
percelen komt. Het peil in het polderreservaat is hoger dan dat van het omringende agrarische land en
de nabije bebouwde kom, zodat het grondwater uiteindelijk naar die gebieden met lagere peilen
stroomt.
Al drie jaar na de inrichting stond er Rietorchis, met name aan de randen van de percelen. Waarom
alleen aan de randen? Dat heeft te maken met het ingelaten water: in de percelen heb je een holle
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 55

grondwaterspiegel. Veengrond is erg compact en daardoor dringt het basenrijke oppervlaktewater uit
de sloot maar moeilijk door in de richting van het perceel. Alleen in de randen ter breedte van enkele
meters kan het inlaatwater zorgen voor voldoende calcium in grondwater en bodem voor
basenminnende plantensoorten.
Het grootste probleem is hier: hoe breng je basenrijk water (verder) in de percelen? Verschillende
mogelijkheden worden geopperd:
Extra sloten graven. Hoeveel meer sloten je moet graven is afhankelijk van de veenstructuur: hoe
compacter die is, hoe meer sloten je moet graven. Dit hoeven overigens maar smalle slootjes te
zijn.
Misschien moet je wel drainagebuizen plaatsen: niet om water af te voeren maar juist om het aan
te voeren. Dit is natuurlijk een erg dure en wel zeer kunstmatige oplossing.
Het peil verhogen (als dat nog mogelijk is), zodat de geïnfiltreerde zone langs de sloten iets breder
wordt.
Periodieke overstroming. Dit moet je doen na de zomer. Veel soorten kunnen niet tegen
zomerinundaties of tegen inundaties terwijl ze nog groeien. Maar je moet het ook niet midden in
de winter doen, want dan inundeer je vooral met regenwater. Dus doen vanaf oktober, na het
maaien.
We bekijken het eerste perceel. We zien veel Tweerijïge zegge, veel Zwarte zegge, veel Holpijp, veel
Moerasrolklaver, veel Zilverschoon en verder Kale jonker, Echte koekoeksbloem, Puntmos, Riet,
Kruipende boterbloem. Wat zeggen deze planten?
Holpijp: basenrijk en nat
Zwarte zegge: zuur en nat
Zilverschoon en Kruipende botyerbloem: ’s winters stagnatie van water (plasvorming)
Riet en Tweerijige zegge: nat, niet zuur
Gelaagdheid in het grondwater
De dieper wortelende planten (Riet, Holpijp) indiceren basenrijk water, de ondiepe wortelaars (10, 20,
30 cm) indiceren regenwater. Ondiep wortelende basenminnende planten zullen alleen in de randen
voorkomen. Aan de hand van de soortensamenstelling van de vegetatie kunnen we afleiden dat een
gelaagde waterkwaliteit aanwezig is: oppervlakkig grondwater dat een samenstelling heeft als
regenwater, op wat grotere diepte grondwater dat basenrijk is. Alleen langs de randen met de sloten
komt basenrijk water tot dicht aan maaiveld voor.
Boring:
0 - 20 cm – mv klei
daaronder
veen
Grondwater op 30 cm – mv.
De kleilaag zorgt voor de stagnatie van regenwater op het maaiveld, maar zorgt ook voor enige
buffering. Vandaar dat er wel Puntmos aanwezig is, en geen Veenmos. Zonder het kleilaagje zou je in
de percelen vermoedelijk Veenpluis met veenmossen krijgen (Kleine-zeggenmoeras) en aan de randen
riet (veenmosrietland). Dus hier vooral niet verder afplaggen, maar het kleilaagje behouden. De dunne
kleilaag zal wel geleidelijk uitlogen, dus je krijgt hier Dotterbloemhooilanden-vegetaties die zowel
kenmerken bezit van het Dotterbloemhooiland als van zuurminnende Kleine-zeggenmoerassen.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 56

Het polderreservaat heeft een mooie rondwandeling, maar de schraallanden zelf zijn niet zo eenvoudig toegankelijk.
In het hele perceel staat vrij veel Riet. Dat komt enerzijds door de klei en de lage ligging (lager dan het
volgende perceel), maar is ook een gevolg van de late maaidatum. Alle percelen worden half augustus
gemaaid. Dit perceel kan beter begin juli gemaaid worden, wanneer de ontwikkeling van natte
schraallanden wordt nagestreefd. Door in juli te maaien worden de vele voedingsstoffen die Riet dan
in zijn spruit heeft afgevoerd en treedt verschraling op waarna allerlei mesotrafente soorten zich
kunnen vestigen. In najaar en winter heeft Riet de meeste voedingsstoffen opgeslagen in zijn
wortelstokken en worden door maaien veel minder voedingsstoffen – eigenlijk vrijwel alleen koolstof
– afgevoerd.
Is het verstandig om het waterpeil tijdelijk te verlagen als er moet worden gemaaid? Het gaat om de
duur van de lage waterstanden. Blauwgrasland op veen mag best eens uitdrogen tot 50 cm – mv, maar
niet te lang anders krijg je te veel mineralisatie. Een beetje fluctuatie is niet onnatuurlijk in veen, en
zelfs ook goed, want zo worden de eigen afvalstoffen afgevoerd met het water. Dus waterpeil naar
beneden om te maaien kan, maar niet te lang en niet te veel.
Het tweede perceel
Dit perceel ligt iets hoger. Er groeit geen Riet. Op de oever groeien veenmossen (zuur, nat). Midden
op het perceel groeit Puntmos (matig zuur tot basisch), Scherpe zegge, Zwarte zegge (zuur). Op de
andere oever groeit Hennegras (fluctuerende grondwaterstanden), Moerasspirea (voedselrijk, ruigte)
en Leverkruid (idem).
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 57

Bodem:
Eerst een dun laagje venige klei,
Daaronder vezelig veen = veen van Eenarig wollegras (hoogveen),
Daaronder grijzig veen = veraard veen met wat kleilaagjes (laagveen).
Het gaat hier om de ontwikkeling van laagveen naar hoogveen onder invloed van een
transgressieperiode met als laatste kleiafzettingen vanuit het veenkreekje. Het hoogveen stamt
mogelijk van rond de jaartelling.
Het perceel loopt zeer geleidelijk op, waarbij steeds minder klei is afgegraven. De eerste oever is zeer
nat en het zeer dunne kleilaagje is uitgeloogd (Veenmos), in het midden is het al droger (te droog voor
Veenmos, wel Puntmos) en de andere oever heeft een nog dikkere en compactere kleilaag op veraard
veen, dus nog droger. Kleine verschillen in hoogte en bodemsamenstelling hebben hier duidelijke
gevolgen voor de vegetatie.
Vraag: als je een beperkt beheersbudget hebt, waar kun je dan het beste je geld investeren?
Antwoord: in het eerste perceel. Door vroeg en eventueel twee keer te maaien en af te voeren werk je
het riet weg en ontwikkel je Dotterbloemhooiland. Het tweede perceel zal nooit goed verschralen
wegens de sterker fluctuerende grondwaterstanden en de dikkere kleilaag op veraard veen. De ruige
rand is overigens een mooie aanvulling op het schraal grasland voor wat betreft insecten. Overigens is
het wel zaak er voor te zorgen dat er voldoende geld is voor het beheer vóór je begint met de
inrichting. Natte schraallanden moeten met aangepast licht materieel gemaaid worden en met het
maaisel kan niemand iets: duur beheer dus.
2 De Wilnisse Bovenlanden
Molenland
Polder de Derde Bedijking
Mariahoeve
Zuider tocht
Mijn Lust
Geertruida
Luctor et e
Polder Wilnis-Veldzijde
Veldzicht
Bonnahoeve
Polder Wilnis- Veldzijde
Voorn
De Kraanvogel
Polder Groot Wilnis-Vinkeveen
Magdalenahoeve
Rundervreugd
Bethlehem
Amstelzicht
Veldw etereing
Brasem
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 58

In de Wilnisse Bovenlanden is 450 ha begrensd voor nieuwe natuur. Inmiddels is ten ZW van Wilnis
twee keer 100 ha aaneengesloten aangekocht, maar nog niet ingericht. 20% heeft het doel nat
schraalland. Daarnaast nog een flink deel kemphaangrasland, dat in feite ook een type nat schraalland
is (en veel minder lijkt op “weidevogelgrasland” dan de naam suggereert). DLG heeft een
inrichtingsplan gemaakt.
Het vlakke gebied ligt op 1,6 m – NAP. Ten N van het gebied ligt de polder Mijdrecht, een grote
droogmakerij, op 5,5 m – NAP. Ten ZW ligt ook een polder op 2,9 – NAP. Het zijn dus met recht
Bovenlanden en het is een inzijggebied. De bodem betreft koopveengronden op bosveen, eutroof
broekveen met een opgebracht moerig dek (toemaakdek).
Op dit moment wordt water ingelaten uit de Kromme Mijdrecht. De bedoeling is dat er achter de
huizen langs een hoogwatersloot wordt aangelegd, gevoed met water uit de Kromme Mijdrecht en ook
weer direct afwaterend op de Kromme Mijdrecht. Maar in de rest van de polder (natuurgebied) wil
men geen voedselrijk water meer uit de Kromme Mijdrecht. Daarom wordt er een
schoonwaterverbinding gemaakt om relatief schoon water uit de Vinkeveense Plassen aan te voeren.
Dit water wordt via de midden door het gebied liggende Veldwetering het gebied ingeleid.
Het huidig (agrarisch) peil is 0,5 m – mv. Dit is veel te droog. De bolle percelen hebben een holle
grondwaterspiegel. De bodem is een koopveengrond. Plaatselijk is sprake van een toemaakdek
(Middeleeuws en jonger afval uit de steden zoals Amsterdam). Geomorfologisch is het gebied te
kenschetsen als een ontgonnen veenvlakte.
Voor nat schraalland moet het natter en voedselarmer worden. Men is zeer bang voor interne
eutrofiëring als het waterpeil omhoog gaat. Verder is er te weinig geld voor grootschalig afgraven en
zijn er ook problemen met het maatschappelijk draagvlak voor drastische maatregelen (afgraven en
vernatten). Staatsbosbeheer voert een weidevogelbeheer (beweiding en gebruik ruige stalmest) in
afwachting van de inrichtingsmaatregelen.
Het inrichtingsplan behelst de volgende maatregelen:
Wateraanvoer via een lange omweg (helofytenfilter),
Slootkanten verflauwen,
Enkele percelen integraal afgraven bij wijze van proef,
Enkele extra sloten graven bij wijze van proef.
De plannenmakers zitten nog met de volgende vragen:
Hoe diep is de bodem veraard?
Wat is de kwaliteit van het inlaatwater (sulfaat >> risico interne eutrofiëring)?
Hoe diep is de bodem fosfaatverzadigd?
Wat is de invloed van het toemaakdek (zware metalen)?
Het antwoord is snel gegeven: doe onderzoek! Meet sulfaat- (en andere) gehaltes van het
oppervlaktewater op diverse plekken, zodat je een ideale plek kunt vaststellen voor de inlaat van
schoon water. Doe grondboringen om (verschillen in) de bodemopbouw te weten te komen. Meet de
fosfaatgehalten op diverse dieptes in de bodem. Zet peilbuizen om de grondwaterschommelingen in
beeld te brengen.
Waterkwaliteit is essentieel
Daarna heeft het verbeteren van de waterkwaliteit de eerste prioriteit. Vanwege de inzijgsituatie is er
een groot verzuringsgevaar. Je kunt hier de basenverzadiging eigenlijk alleen goed in stand houden
door inundatie met schoon, sulfaat- en chloridearm en basenrijk oppervlaktewater.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 59

De Bovenlanden: vlak en groen. Op het eerste gezicht eenvormig, maar hoe zit het onder het maaiveld? Hoe diep is het veen
veraard? Hoe diep zit het grondwater? Hoe verlopen de fosfaatgehalten met de diepte onder maaiveld? Hoe dik is het
toemaakdek? Hoe is de waterkwaliteit? Hoe variëren al deze zaken verspreid over het gebied? De antwoorden krijg je alleen
door onderzoek te doen.
Sulfaat- en chloriderijk water zorgt voor versnelde afbraak van het veen. Daarbij komt fosfaat vrij, wat
leidt tot verruiging van de vegetatie. Dat is interne eutrofiëring. Als je dan ook nog veel elzenopslag
krijgt, wat zeker kan optreden nabij elzensingels en elzenbroekbosjes, is ook je N-limitatie weg.
Immers, elzen hebben een symbiose met stikstofvormende wortelknolbacteriën, waardoor extra
stikstof in het milieu beschikbaar komt. Het resultaat is een hoogproductieve vegetatie met veel Pitrus.
Dus zorg voor schoon oppervlaktewater, het gebied is er groot genoeg voor.
Het zal wel even duren voor de waterkwaliteit verbeterd is. Gebruik die tijd om een
verschralingsbeheer te voeren: geen mest meer, ook geen stalmest, en twee of meer keer per jaar
maaien en afvoeren. Door verschralingsbeheer voer je geleidelijk wat van de fosfaten af en vroeg of
laat zullen N en K limiterend worden. Drie keer maaien en afvoeren van gras onttrekt evenveel fosfaat
aan de bodem als mais telen. Verschralingsbeheer is wel degelijk efectief, zeker wanneer mineralisatie
van het veen – waarbij fosfaat vrij komt – aanzienlijk wordt verminderd door het verhogen van de
grondwaterstanden..
Tenslotte moet worden gezorgd voor de goede peilen. Maar zet de peilen pas op na een flinke periode
van verschralingsbeheer. Of doe het vanaf het begin, maar dan alleen in de winter. Dan verschuif je de
waterbalans in de richting van gebiedseigen water, het is van belang voor overwinterende
(weide)vogels en in de winter kan de vegetatie niet profiteren van de vrijkomende fosfaat. Wanneer
oppervlakkige afvoer van water over maaiveld plaatsvindt richting de greppels en sloten wordt
bovendien een deel van de voedingsstoffen afgevoerd.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 60

Ga je water zuiveren via een helofytenfilter, dan de percelen waarop het filter wordt aangelegd wel
eerst afgraven! Het fosfaatbindend vermogen van de bodem wordt dan veel groter. Wanneer dit niet
gebeurt kan de bodem snel fosfaatverzadigd raken en stroomt alsnog eutroof water via het
oppervlaktewaterstelsel het gebied in.
Wat zijn hier de potenties voor nat schraalland? Na afgraven is Dotterbloemhooiland met wat Kleinezeggenmoerassen
haalbaar. Zonder afgraven kom je op de lange termijn uit op graslanden van
Gestreepte witbol of in de meest positieve gevallen op Kamgrasweiden.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 61

Literatuur
Bal, D. en anderen (2001): Handboek Natuurdoeltypen. Rapport IKC natuurbeheer nr. 2001/020. EC-
LNV, Ede.
Dienst Landelijk Gebied (1998): Vuistregels voor inrichting. Praktijkervaringen met
inrichtingsmaatregelen voor natuurontwikkeling op voormalige landbouwgronden. Dienst Landelijk
Gebied, Utrecht.
Jalink, H.M. & A.J.M. Jansen (1995): Indicatorsoorten voor verdroging, verzuring en eutrofiëring van
grondwaterafhankelijke beekdalvegetaties. Serie “indicatorsoorten”, deel 2. Staatsbosbeheer,
Driebergen.
Jansen, A.J.M. en anderen (2002): Standplaatscondities en herstelmogelijkheden van natte
schraallanden. In: E.J. Weeda, J.H.J. Schaminée & L. van Duuren: Atlas van plantengemeenschappen
in Nederland, deel 2: graslanden, zomen en natte heiden. Uitgeverij KNNV, Utrecht.
Linden, M. van der en anderen (1994): Hertsel van natte en vochtige ecosystemen, basisrapport. NOVrapport
9.1
In de jaren negentig van de vorige eeuw is een uitgebreid onderzoeksprogramma over verdroging
uitgevoerd: het Nationaal Onderzoeksprogramma Verdroging (NOV). Natte schraallanden zijn één
van de natte en vochtige ecosystemen die toen uitvoerig zijn onderzocht.
Oomes, M.J.M. & H. Korevaar (eds., 1998): Herstel van natte, soortenrijke graslanden: themadag
gehouden op 6 november 1997 te Wageningen. AB-DLO, Wageningen.
Schaminée, J.H.J. & A.J.M. Jansen (red., 1998): Wegen naar natuurdoeltypen. Ontwikkelingsreeksen
en hun indicatoren voor herstelbeheer en natuurontwikkeling (sporen A en B). Rapport IKC
natuurbeheer nr. 26. EC-LNV, Ede. Boek waarin o.a ontwikkelingsreeksen voor blauwgrasland en
dotterbloemhooiland worden beschreven.
Schaminée, J.H.J. & A.J.M. Jansen (red., 2000): Wegen naar natuurdoeltypen 2.
Ontwikkelingsreeksen en hun indicatoren voor herstelbeheer en natuurontwikkeling (sporen B en C).
Rapport Directie Natuurbeheer nr. 46. EC-LNV, Ede. Zie boven maar op basis van nieuwe indeling
natuurdoeltypen.
Van Tooren, B. en anderen (1997). Themanummer Natte schraallanden. De Levende Natuur, 98 e
jaargang nummer 7.
Websites:
www.synbiosys.alterra.nl/waternood
www.milieucondities.wur.nl
www.waterbergingsvragen.nl
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 62

Bijlage 1: deelnemerslijst excursies inrichting natte schraallanden 2005
Almer Bolman
André Jansen
Baukje Sijtsma
Berry van Arkel
Bert Geerdes
Bert van Dijk
Chris Bakker
Cor Beets
Emma van den Dool
Evert Verwey
Frans van Diepen
Gerard Koopmans
Hans Wondergem
Hendrike Geessink
Ives van Leth
Jan Manten
Jac Hakkens
Jan de Jager
Jeanet Bok
Jeanette van Schaik
Johan van Dijk
Jos Koopmans
Julia van de Beukering
Leidje Verkerk
Marcel Schrijvers
Marcel Strijland
Marion Bilius
Mark Hoevenaars
Martin Nolsen
Martin van der Lee
Nico de Bruijn
Niels van den Berg
Nomi Havelaar
Paul Vlaanderen
Serge Calon
Willem van Boschinga
Wim Knol
Waterschap Vallei en Eem
Unie van Bosgroepen
Natuurmonumenten
Provincie Utrecht
Provincie Utrecht
Staatsbosbeheer
Het Utrechts Landschap
Staatsbosbeheer
Provincie Utrecht
Groenland Beheer
Landschapsbeheer Utrecht
Bosgroep Midden Nederland
Staatsbosbeheer
Het Utrechts Landschap
Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden
Staatsbosbeheer
Staatsbosbeheer
Provincie Utrecht
Provincie Utrecht
Bosgroep Midden Nederland
Dienst Landelijk Gebied
Het Utrechts Landschap
Provincie Utrecht
Bosgroep Midden Nederland
Dienst Landelijk Gebied
Groenland Beheer
Staatsbosbeheer
Provincie Utrecht
Landgoed Den Treek
Provincie Utrecht
Ingenieursbureau BCC
Gemeente Breukelen
Landschapsbeheer Utrecht
Natuurgroep Kockengen
Groenland Beheer
Stichting Beheer Natuur en Landelijk gebied
Landgoed Den Treek
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 63

Bijlage 2: checklist voorbereiding veldbezoek
In het algemeen geldt: beperk je niet tot het gebied/perceel waar het om gaat, maar plaats het in een
wijdere omgeving. Natte natuurgebieden worden via de waterhuishouding vrijwel altijd aangestuurd
vanuit hun (wijdere) omgeving. De landschapsecologische benadering is noodzakelijk om tot
succesvolle herstelprojecten te komen.
Geologie
Is er een geologische kaart van het gebied (1:50.000, Rijks Geologische Dienst)? Indien ja, kijk of
je op basis daarvan de opbouw in watervoerende pakketten kunt afleiden (goed doorlatende
pakketten, gescheiden door slecht doorlatende lagen).
Let goed op de fysische en chemische samenstelling van de goed doorlatende lagen. Deze bepalen
de kwaliteit van het grondwater dat zich daarin bevindt. Wanneer dit water uittreedt als kwelwater,
kun je op hoofdlijnen iets zeggen over de kwaliteit van dat uittredende grondwater.
Indien ja, worden er doorsneden gepresenteerd die betrekking hebben op het te bezoeken gebied of
zijn nabije omgeving. Zo ja, zie vorige punt. Let ook op of watervoerende pakket grote
wisselingen in dikte kennen.
Hoogte
Hoogtekaart 1: 10.000. Deze is ook te bestellen bij de topografische dienst.
Een (veel beter) alternatief is het AHN. Een afdruk van het gebied kan ten behoeve van
inrichtingsplannen voor natuur opgevraagd worden bij de provincie.
Kijk naar het verloop van het reliëf: zie je opvallende fenomenen? Kun je hoog-laaggradiënten
ontdekken; hoe groot zijn de hoogteverschillen? Combineer deze inzichten met de beelden van de
bodemkaart (zie onder) .
Bodem
Van heel Nederland zijn 1:50.000 bodemkaarten aanwezig, waarop naast bodemtypen ook
grondwatertrappen aangegeven zijn.
De grondwatertrappen zijn verouderd, maar geven een heel aardig beeld van de
grondwaterstanden t.o.v. maaiveld in een vroegere situatie. Gradiënten in vochttoestand zijn er
goed uit af te leiden. Kijk of je zulke gradiënten kunt vinden.
Bekijk de opeenvolging in bodemtypen. Vanwege de kaartschaal zijn dit altijd vereenvoudigingen
van de werkelijkheid; in de werkelijkheid is de opbouw verfijnder. Let op overgangen van
podzolen naar beekeerdgronden, vlakvaaggronden, venige beekdalgronden of veengronden of op
overgangen van zand naar veen of overgangen van veen naar klei, via klei-op-veengronden. Daar
zaten in het verleden vaak bijzondere vegetatiegradiënten.
Soms zijn er in het kader van ruilverkavelingen en landinrichtingen gedetailleerde bodemkaarten
(1:10.000) beschikbaar. Vraag er naar bij de Dienst Landelijk Gebied.
Waterhuishouding
De waterhuishouding stuurt direct en indirect het voorkomen van voor grond- en
oppervlaktewaterafhankelijke plantengemeenschappen. Helaas zijn er maar weinig kaarten
beschikbaar van de waterhuishouding. Daar staat tegenover dat vrijwel heel Nederland wel een keer
hydrologisch gemodelleerd is. Daarnaast staan her en der TNO-buizen.
Zoek of er hydrologische studies zijn uitgevoerd waarin de waterhuishouding is gemodelleerd. Let
op de schaal van deze modellen. Ze zijn veelal te grof (en onnauwkeurig) om op perceelsschaal
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 64

uitspraken te doen over het grondwaterregime. Ze geven wel een zeer goed inzicht in de regionale
grondwaterstroming: waar is infiltratie, waar liggen kwelgebieden, wat is de kwelintensiteit?
Ga na of er peilbuizen in of in de nabije omgeving staan? Informeer bij provincie of waterschap.
Bekijk het grondwaterregime zoals waargenomen in die buizen. Wat valt op aan GHG, GLG en
fluctuaties.
Hoewel de grondwatertrappen op de bodemkaart van Nederland verouderd zijn, geven ze een goed
inzicht in het vroegere verloop van de grondwaterstand (zie boven);
Ga na bij het waterschap of er gegevens zijn van de waterkwaliteit van het oppervlaktewater. De
meeste meetpunten van de waterschappen liggen in de grotere oppervlaktewateren. Voor gebieden
met wateraanvoer via deze wateren leveren deze punten veel informatie.
De waterschappen hebben kaarten/leggers met de diepte van waterlopen. Voor laag-Nederland
(polders) zijn er kaarten met daarop de nagestreefde zomer- en winterpeilen.
Oude topografische kaarten
Er zijn diverse oude topografische kaarten van Nederland. Twee series daarvan zijn in boekvorm
uitgegeven. De Grote historische Atlas van Nederland (1:50.000) waarin kaarten uit de periode rond
1850 (Woltrs Noordhoff) en de Historische Atlas (1:25.000) waarin kaarten uit de periode rond 1900
(Robas). Beide kaarten geven een schat aan informatie over vroeger landgebruik en de vochttoestand
van het land (heide (droog en nat), natte hooilanden, hakhout, ven, vervening etc.). Aandachtige
bestudering en enige creativiteit doen je helpen bij het bepalen van kansrijkdom van natuurherstel.
Vegetatie en flora
Is er een vegetatiekartering beschikbaar?
Zijn er karteringen van soorten beschikbaar?
Welke data heeft de provincie Utrecht beschikbaar? Informeer bij Wilma Timmers, 030-2583525.
Zijn er oude vegetatiegegevens?
Welk natuurdoeltype dient te worden gerealiseerd. Wat zijn daarvoor de kenmerkende
plantengemeenschappen en/of plantensoorten.
Wat zeggen de vegetatie- en floragegevens over de (vroegere) en huidige standplaatscondities. In
hoeverre wijken deze af van hetgeen wordt nagestreefd in het natuurdoeltype?
Standplaatscondities voor grondwaterregime, pH/basenverzadiging en trofie kunnen voor veel
plantengemeenschappen en voor veel plantensoorten worden afgeleid met behulp van de
Indicatorenreeks, een serie van boekjes die bij de KNNV-uitgeverij (Utrecht) is verschenen en
verschijnt, in opdracht van Staatsbosbeheer en anderen. De standaardwerken “De Vegetatie van
Nederland” (Schaminée et al.), “Atlas van de vegetatie van Nederland” (Weeda et al.) en de
“Oecologische Flora” (Weeda et al.) geven eveneens een schat aan informatie over de
standplaatscondities van plantengemeenschappen en –soorten.
Excursieverslagen natte schraallanden provincie Utrecht 65