PDF, 9 MB - Provincie Utrecht

Han LÖrzing ★ Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit
kansen
voor
kwaliteit
op provinciale wegen
Kansen voor kwaliteit 1

Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit★
Colofon
Han LÖrzing
Uitgave Provincie Utrecht
Teksten Han Lörzing
Ontwerp Puck grafisch ontwerp
Druk
Drukwerkconsultancy
Uitgave april 2013
Deze uitgave bevat vanaf pagina 39 materiaal uit de studie
’Beeldkwaliteit infrastructurele kunstwerken’
opdrachtgever Han Lörzing, adviseur ruimtelijke kwaliteit
provincie Utrecht, juni 2011
projectleider Corné van Overveld (Bureau Landschappartners)
auteur(s) Corné van Overveld, Sander van den Ancker
Voor meer informatie of extra exemplaren van deze publicatie kunt
u contact opnemen met Mariëlle Hoefsloot, coördinator ruimtelijke
kwaliteit, provincie Utrecht: marielle.hoefsloot@provincie-utrecht.nl
2

Kansen voor kwaliteit!
In een druk bevolkte provincie als Utrecht vergt de bereikbaarheid
continu aandacht. Han Lörzing heeft dit ruimtelijke thema in deze
publicatie op een geheel eigen wijze benaderd. In goed overleg met
de afdeling wegen van de provincie heeft hij bureau Landschappartners
opdracht gegeven om een inventarisatie te maken van
de kwaliteit van de infrastructurele kunstwerken in het provinciale
hoofdwegennet van de provincie. Deze inventarisatie treft u achterin
dit boekje aan.
Vervolgens heeft hij een analyse gemaakt van de kansen die het beheer
en onderhoud van dit provinciale wegennet biedt om de
aantrekkelijkheid van de provincie te vergroten. Door werk met werk
te maken valt er op relatief eenvoudige en betaalbare wijze een
aantal aansprekende verbeteringen door te voeren.
Hoe? Dat kunt u lezen als u de pagina omslaat!
Mariëlle Hoefsloot
Coördinator ruimtelijke kwaliteit, provincie Utrecht
4 Kansen voor kwaliteit 5

Advies van de adviseur ruimtelijke kwaliteit aan Gedeputeerde Staten
1 aanleiding en achtergronden
Toen in 2007 de twee viaducten van de rotonde Hooggelegen werden
gesloopt, leverde dat een menigte reacties op. In lokale pers, op
internet en in de nieuwe ‘sociale media’ werd uitgebreid aandacht
besteed aan het gegeven dat de verbreding van de A2 ten westen
van Utrecht het noodzakelijk maakte dat deze kunstwerken uit de jaren
1930 moesten verdwijnen. De ondertoon van veel berichten was
er een van affectie en nostalgie: kennelijk voelden velen zich verbonden
met deze betonnen boogbruggen die bijna zeventig jaar lang als
“Poort naar Utrecht” hadden gediend. Heimwee naar viaducten over
een snelweg, wie had dat voor mogelijk gehouden?
Gebeurtenissen rond Hooggelegen, kritiek op wat inmiddels “rotondekunst”
is gaan heten, discussies over de uitvoering van nieuwe ecoducten,
als we er op gaan letten blijkt dat de vormgeving van de weg
en zijn omgeving weinig mensen onberoerd laat. De Adviseur ruimtelijke
kwaliteit heeft dan ook gemeend het thema “ruimtelijke kwaliteit
van infrastructuur” in 2011 als één van zijn speerpunten te moeten
aanmerken. Zijn bedoeling was hierbij tweeledig: het ging hem er om
een goed gefundeerd overzicht van de huidige stand van het hoofdwegennet
in de provincie te krijgen en daarnaast om op basis van dit
overzicht een oordeel te kunnen geven over nieuwe ingrepen die in
de nabije toekomst op en rond dit wegennet zullen plaatsvinden.
Om een goed inzicht in de huidige situatie te krijgen, heeft de Adviseur
het in De Meern gevestigde bureau Landschappartners opdracht
gegeven tot een inventarisatie van de belangrijkste wegen in de
provincie, waarbij de nadruk zou moeten liggen op de vormgeving
van de kunstwerken. Voor de goede orde: het woord “kunstwerk” is
hier bedoeld in de waterstaatkundige betekenis; het slaat dus niet op
6
Kansen voor kwaliteit 7

voorbeelden van omgevingskunst die hier en daar langs de wegen te
vinden zijn. Deze laatste categorie wordt zijdelings in de tekst meegenomen
maar staat niet centraal. Het onderzoek is in 2011 uitgebracht
onder de naam “Beeldkwaliteit Infrastructurele Kunstwerken Provincie
Utrecht”. Het onderzoek is als PDF te verkrijgen.
Geïnventariseerd zijn zowel de door de provincie lopende rijkswegen
als de belangrijkste onderliggende wegen op provinciaal niveau.
Voor het mede in beschouwing nemen van de rijkswegen is gekozen
omdat juist hier in de nabije toekomst de grootste veranderingen
zullen plaatsvinden. De reconstructie van Utrechtse Ring en van het
Knooppunt Hoevelaken met zijn toeleidende wegen rond Amersfoort
vormen zeer grootschalige projecten die van grote betekenis zullen
zijn voor de beleving van weg en landschap in deze provincie. Het
gaat de Adviseur hierbij slechts ten dele om de ruimtelijke kwaliteiten
van de rijkswegen zelf, maar meer nog om de ligging van rijkswegen
in hun landschappelijke omgeving en om de continuïteit van onderliggende
wegen, paden, waterwegen en ecologische verbindingen bij
het kruisen van de rijkswegen.
De onderliggende wegen zijn meestal, maar niet altijd wegen zoals
die op het Provinciale Wegenplan staan aangegeven. Er is voor de
studie uitgegaan van alle doorgaande N-wegen van enig belang in de
provincie, ongeacht hun eigendom of beheersituatie. Het betreft alle
N-wegen die door Utrecht lopen en waarvan het driecijferig nummer
met een “1” of een “2” begint (dat zijn de wegnummers N198
t/m N238), alsmede een keuze uit de Utrechtse N-wegen met een
driecijferig nummer dat met een “4” begint (dat zijn de wegnummers
N401 t/m N414). Omdat de taken van de Adviseur vooral met het
landelijk gebied te maken hebben, is in beginsel alleen gekeken naar
de gedeelten van deze wegen die buiten de bebouwde kom liggen.
Kaart 1: net van N-wegen in de Provincie Utrecht
Dit advies is gedeeltelijk gebaseerd op het verrichte onderzoek. De
aanbevelingen die de Adviseur doet, hebben vooral betrekking op de
verschijningsvorm van de weginfrastructuur en de ligging van de weg
in het landschap. Discussies binnen het ambtelijk apparaat van de
provincie zijn van grote invloed op het advies geweest.
2 Het Utrechtse wegennet, provinciaal en nationaal
Eén van de belangrijkste bevindingen uit het onderzoek “Beeldkwaliteit
Infrastructurele Kunstwerken Provincie Utrecht” is dat het
Utrechtse wegennet, zeker als het gaat om het niveau van het onderliggend
(“provinciale”) wegennet, geen eenheid vormt in termen van
“ontwerp” en “identiteit”. Anders gezegd: aan de uitvoering van de
weg zal het weinigen opvallen dat de N212 door het Groene Hart en
de N227 over de Heuvelrug binnen één en dezelfde provincie liggen.
Alleen de hectometerpaaltjes en de bushaltes, die beide de kleuren
8
Kansen voor kwaliteit 9

van de Utrechtse vlag voeren, suggereren een vorm van eenheid.
landschappelijke hoofdstructuur
Het is zeer de vraag of we hier een probleem in moeten zien en of dat
er toe zou moeten leiden dat we naar een grotere uniformiteit in het
ontwerp van het Utrechtse wegennet zouden moeten streven.
Er zijn drie redenen die het gebrek aan eenheid relativeren:
• Utrecht is in landschappelijk opzicht een zeer afwisselende
provincie. Dit is des te opmerkelijker in het licht van zijn
relatief bescheiden oppervlakte als kleinste provincie van
Nederland. Een zo grote verscheidenheid bij een zo kleine
oppervlakte maakt dat zelfs korte wegen meestal verschillende
landschapstypen doorkruisen, waardoor er weinig aanleiding is om
een provinciale weg als een eenheid te zien. In feite draagt de
diversiteit van het landschap bij aan de verbrokkeling van het
wegbeeld en daarmee aan de geringe logica van doorgaande
wegnummers.
• De bescheiden oppervlakte van de provincie maakt het ook
om een andere reden lastig om van “typisch Utrechtse”
wegen te spreken. Veel genummerde routes strekken zich
tot (soms ver) over de provinciegrens uit, waardoor het karakter
van de route in ruime mate door de buurprovincie bepaald
wordt. Een mooi voorbeeld is de N201 die van Haarlem naar
Hilversum (beide Noord-Holland) loopt en onderweg, tussen
Amstelhoek en Vreeland, een stuk door Utrecht loopt.
• De nummers van de N-wegen staan bij de gemiddelde
weggebruiker veel minder helder op het netvlies dan de
A-nummers. Dit hangt ongetwijfeld samen met de geringe
populariteit van de wegnummering in Nederland. Waar in veel
van de ons omringende landen wegnummers gebruikt worden
Kaart 2: de variatie van landschappen in de Provincie Utrecht
om de reiziger tot in de kleinste plaatsen de weg te wijzen,
is het in Nederland gebruikelijker om, als de A-weg eenmaal
verlaten is, naar plaatsnamen te verwijzen. Wellicht speelt de
relatief late invoering van deze nummers (in de jaren tachtig van
de vorige eeuw) hierbij een rol.
De ervaringen met het rijkswegennet laten zien dat het ook anders
kan. Hier is de bekendheid met de wegnummering bij het publiek veel
groter, hetgeen uiteraard stevig gevoed wordt door het consequent
vermelden van de A-nummers in de fileberichten. Verder zijn de rijkssnelwegen
veel herkenbaarder dan de onderliggende wegen vanwege
hun veel zwaardere uitvoering: hun volledig ongelijkvloerse aanleg en
hun royale breedte met ten minste permanent 2x2 rijstroken maakt ze
tot een autonoom verschijnsel dat, ongeacht de verschillende landschappen
die worden doorkruist, tot herkenbare eenheden maakt.
10
Kansen voor kwaliteit 11

Daarmee is nog niet gezegd dat Rijkswaterstaat ook bewust streeft
naar uniformering van het wegbeeld. Hoewel op dit punt in de vroegste
periode (voor en kort na de Tweede Wereldoorlog) interessante
voorbeelden van hebben bestaan, is er in de latere wegenbouw weinig
van te merken geweest. Recent wordt door middel van thematisering
getracht enkele doorgaande snelwegen in Nederland een eigen
“gezicht” te geven.
Voor Utrecht gaat het hierbij om drie routes:
• De A2 die als de Trekvogelroute wordt bestempeld;
• De A12 die de Regenboogroute is gedoopt;
• De A27 die bekend moet worden als de Panoramaroute.
De geringe herkenbaarheid van de doorgaande wegen van het onderliggend
wegennet in de provincie roept een aantal vragen op die
grotendeels aan het verrichte onderzoek ontleend kunnen worden.
De belangrijkste zijn:
A2 Vogelvluchtroute
A27 Panoramaroute
A12 Regenboogroute
1. In welke mate moeten provinciale kunstwerken (bruggen,
viaducten, fietstunnels, ecoducten, e.d.) als “Utrechts”
herkenbaar zijn?
2. Is het gewenst om uniformiteit in de vormgeving na te streven
bij provinciale kunstwerken of bij groepen daarvan (b.v. door
alle fietstunnels of alle ecoducten eender uit te voeren)?
3. Is het gewenst om de identiteit van bepaalde routes
(in de praktijk: wegnummers) te benadrukken?
4. Welke middelen zijn er om de beeldkwaliteit van provinciale
wegen en hun kunstwerken te bevorderen?
Hierna zal op deze en aanverwante vragen een antwoord worden
geformuleerd. Deze antwoorden worden steeds voorzien van zo
concreet mogelijke aanbevelingen. Achtereenvolgens wordt hierbij
gekeken naar de mogelijkheden van uniformering in ontwerp, in
detaillering, naamgeving en straatmeubilair (waaronder bebording) en
naar thematisering. Thematisering wordt apart behandeld omdat dit
een manier kan zijn om de karakteristieken van het landschap vanaf
de wegstructuur beleefbaar te maken en daarmee de identiteit van
Utrecht en het Utrechtse wegennet te versterken.
3 Herkenbaarheid door ontwerp
In hoeverre is een weg of kunstwerk te herkennen als “typisch
Utrechts”? Het is een vraag die in alle provincies gesteld zou kunnen
worden, en waarop het antwoord meestal niet erg duidelijk zal zijn.
Vanaf het midden van de vorige eeuw was de provincie Noord-Brabant
bekend om zijn toepassing van betonplaten bij de aanleg van
wegen; toch mag betwijfeld worden of deze consequente en van
andere provincies afwijkende materiaalkeuze tot ruime herkenning
bij het publiek heeft geleid. Het is niet overdreven te stellen dat in
Utrecht en in de overige provincies de herkenbaarheid van provinciale
wegen op dit ogenblik beperkt is tot de uitvoering van hecto-
Kaart 3: drie themaroutes in het rijkswegennet
12
Kansen voor kwaliteit 13

meterbordjes. Ook de uitvoering van de bushaltes laat een eenheid in
kleur en vorm zien. Dit laat zien dat er wel resultaten zijn te behalen,
maar dat het succes kennelijk in de kleine stapjes verborgen zit. Er zijn
recent buiten Utrecht wel pogingen gedaan om bij provinciale wegen
tot meer coördinatie in de vormgeving te komen. Een voorbeeld is
de provinciale weg N216 op het Zuid-Hollandse eiland Overflakkee,
waar beeldend kunstenaar Lucien den Arend werd ingehuurd om de
kunstwerken langs de nieuw aangelegde delen van deze weg van
verwante kunsttoepassingen te voorzien. Het resultaat aldaar is vanuit
artistiek opzicht interessant en in kunstkringen redelijk bekend geworden.
Toch geeft het niet de indruk dat hier een eigen vormgeving van
de kunstwerken (in de waterstaatsbetekenis) is ontstaan, laat staan
dat de N216 opeens een eenheid in beeldkwaliteit uitstraalt.
Het benadrukken van het doorgaande karakter van provinciale wegen
door middel van het als eenheid ontwerpen van de wegomgeving, en
meer in het bijzonder van de kunstwerken, blijkt in de praktijk vrijwel
onhaalbaar. Op de schaal van rijkswegen zijn er wel voorbeelden
te vinden. Zo kenden sommige vooroorlogse rijkswegen als de A12
tussen Den Haag en Gouda vrijwel identieke betonnen viaducten en
versterkte de middenbermbeveiliging van staaldraad (“olifantsdraad”)
het doorgaande karakter van de weg. In onze tijd zijn de Escheriaanse
vogelmotieven op de geluidsvoorzieningen langs de A2 een voorbeeld
van gecoördineerde vormgeving. Voor de kortere en minder
nadrukkelijk in het landschap gelegen wegen van de Provincie zijn
dergelijke zware ontwerpmiddelen niet reëel.
De inventarisatie uit “Beeldkwaliteit Infrastructurele Kunstwerken
Provincie Utrecht” geeft eerder argumenten voor een tegenovergestelde
keuze. De studie geeft blijk van een grote verscheidenheid van
infrastructurele kunstwerken in deze provincie. Aan de hand van
talrijke voorbeelden ontstaat de overtuiging dat in die diversiteit
juist de kracht ligt. Zolang de bestaande kunstwerken goed worden
beheerd (en er bij eventuele reconstructies rekening wordt gehouden
met hun karakteristieke details) en indien nieuwe kunstwerken
zorgvuldig worden ontworpen en ingepast, is de rijkdom aan verschijningsvormen
een groot goed. Dit geldt niet alleen voor kunstwerken
in algemene zin, maar ook voor kunstwerken binnen één duidelijk
afgebakende categorie, zoals fietstunnels en ecoducten, twee soorten
kunstwerken die in de komende periode hier en daar in de provincie
aangelegd zullen worden rond bestaande wegen. Juist omdat
deze typen objecten tamelijk kleinschalig zijn (in tegenstelling tot bij
voorbeeld de geluidswallen langs rijkswegen) zal men ze bij een zorgvuldig
ontwerp zo goed mogelijk aan hun directe landschappelijke
omgeving willen aanpassen.
Op verschillende plaatsen in het wegennet zijn voorbeelden te vinden
van de kwaliteit die bereikt kan worden door de specifieke omgeving
mede-uitgangspunt van het ontwerp van een kunstwerk te maken.
Zo is de fietstunnel onder de N229 bij Cothen tot in al zijn details “op
de situatie ontworpen”. Een standaardontwerp had hier onvoldoende
recht gedaan aan de bijzondere locatie. Een vergelijkbare redenering
geldt voor de reeds uitgevoerde ecoducten in de provincie. Juist hun
onderlinge verschillen in landschappelijke omgeving en specifieke
functie maken dat het niet alleen moeilijk haalbaar, maar ook niet
wenselijk is om (alsnog) tot een provinciaal standaardontwerp voor
ecoducten te komen. Het volstaat hier om twee recent gebouwde
ecoducten naast elkaar te zetten. Het ene, de Treekerwissel in de
N227, laat het wild over een bijzonder vormgegeven viaduct de weg
hoog passeren; bij het andere, het ecoduct in de N225 bij Elst, loopt
de route voor het wild onder de weg door gaat, hetgeen is aangegrepen
om een fraai in het landschap vormgegeven “droogdal” onder de
weg door te voeren. Beide ecoducten zijn op hun situatie
ontworpen, en het is niet goed denkbaar dat hun oplossingen
14
Kansen voor kwaliteit 15

onderling verwisseld zouden kunnen worden. Verschillen in uitvoeringsdetails
versterken het unieke karakter: de kunsttoepassing met
diermotieven bij de Treekerwissel en de keuze voor “verdekte”
verlichting (buiten het blikveld van passerend wild) bij Elst.
Ontwerpen voor ecoducten: Treekerwissel (N227) en Elst (N225)
Aanbeveling: stel bij het ontwerpen van nieuwe kunstwerken in
provinciale routes (zoals fietstunnels en ecoducten) het creëren van
een eigen, liefst unieke verschijningsvorm voorop. De ervaring laat
zien dat het verschil tussen “gewoon” en “bijzonder” soms in kleine
details zit, en dat de meerkosten zeer bescheiden kunnen zijn.
4 Historie en karakter
De infrastructurele kunstwerken in de provincie dateren uit verschillende
perioden. Dat heeft een waarde op zichzelf, omdat hierdoor
een staalkaart is ontstaan van ontwerpen en technische oplossingen
door de jaren heen. Soms is het historische karakter afleesbaar in bepaalde
details, zoals de oplegging van brugdelen waarvoor in de tijd
uiteenlopende oplossingen zijn bedacht; dergelijke details zijn vooral
voor de kenner en de fijnproever interessant. In enkele gevallen geeft
het totale ontwerp van een kunstwerk blijk van de periode waarin
het ontworpen is. In zulke gevallen kan er van historische waarde, en
soms zelfs van architectonische betekenis gesproken worden.
Een voorbeeld zijn de (reeds eerder genoemde) inmiddels afgebroken
viaducten van de rotonde Hooggelegen boven de A2. Als we niet alleen
naar wegen, maar ook naar waterwegen kijken, bieden de kanalen
in deze provincie fraaie voorbeelden, van de historische sluizen in
Vreeswijk tot de befaamde vooroorlogse “Plofsluis” tussen Nieuwegein
en Houten. Van geheel ander karakter zijn de uit 1941 daterende
bovenleidingsportalen van de spoorbaan Utrecht-Hilversum; deze
betonnen portalen met hun karakteristieke boogvorm zijn, zeker in
het open gebied tussen Groenekan en Hollandsche Rading, zeer goed
zichtbaar vanaf de parallel lopende A27. Zij zijn beschermd als rijksmonument.
Andere infrastructurele kunstwerken in de provincie die
de status van rijksmonument hebben zijn de drie “poorten” (gemetselde
onderdoorgangen) in de spoordijk langs de N233 ten noorden
van Rhenen, en de brug in de N201 bij Vreeland, die tezamen met de
brugwachterswoning in 1939 door W.M. Dudok in functionalistische
stijl is ontworpen.
Deze en andere voorbeelden van infrastructurele kunstwerken die
(mede) door hun leeftijd als waardevol beschouwd worden, leren ons
twee dingen. In de eerste plaats kan er een pleidooi aan ontleend
worden om verantwoord met deze elementen uit een rijk ontwerpverleden
om te gaan. Plaatsing op een monumentenlijst kan een waardevol
middel zijn, maar is niet altijd nodig of mogelijk. Gewetensvolle
omgang met historische infrastructuur, zonder in zuiver behoud terug
te vallen, biedt vaak een minstens zo interessante opgave. De huidige
aanpassingen aan de N237 bieden zo’n kans. Deze weg is onderdeel
van een ambitieuze ontginning van woeste gronden tussen Zeist en
Amersfoort. Hij dateert uit de Gouden Eeuw, en heeft daarmee ruimschoots
zijn historische karakter bewezen. De huidige aanpassingen
aan de N237 ten behoeve van veiligheid en doorstroming maken dat
het karakter van de weg als het ware heruitgevonden moet worden.
De eenentwintigste eeuw stelt zijn eisen, maar de zeventiende eeuw
moet herkenbaar op de achtergrond aanwezig blijven.
16
Kansen voor kwaliteit 17

Infrastructuur met een historisch verhaal: de Wegh der Weegen (N237) en brug met
brugwachtershuis bij Vreeland (N201)
In de tweede plaats leert het verleden ons dat nieuwe ontwikkelingen
een zekere “bestendigheid” moeten bezitten. Als wij nu ingrepen uit
vroeger eeuwen hoog waarderen, is het goed te beseffen dat de eenentwintigste
eeuw op zijn beurt ook kunstwerken kan opleveren die
men in latere tijden de moeite waard vindt om ze te bewonderen en,
wellicht, te behouden. Dit vraagt om werken met een doordachte en
niet al te tijdgebonden vormgeving, waardoor zij zowel in constructief
als esthetisch opzicht de tijd kunnen doorstaan.
Aanbeveling: behoud historische kunstwerken waar dat zinvol en
mogelijk is, en durf in andere gevallen waardevolle elementen uit het
verleden een nieuwe toekomst te geven door ze op gewetensvolle
wijze te hergebruiken. Bedenk verder dat nieuwe infrastructurele
kunstwerken op hun beurt ook oud worden, en ontwerp ze
zodanig dat ze ooit waardige “monumenten van de toekomst”
kunnen worden.
5 Herkenbaarheid door details
In het voorgaande is het idee om kunstwerken als “typisch Utrechts”
herkenbaar te maken door ingrijpende middelen als het uniformeren
van het ontwerp ter zijde geschoven als onhaalbaar en ongewenst.
Er zijn echter ook bescheidener middelen denkbaar om een infrastructureel
kunstwerk herkenbaar Utrechts te maken. De inventarisatie
uit “Beeldkwaliteit Infrastructurele Kunstwerken Provincie
Utrecht” geeft daar enkele voorbeelden van.
• Kleurgebruik blijkt een sterk, maar niet altijd consequent toegepast
middel. Langs de Utrechtse wegen worden vooral blauwe
en rode kleurdetails aangetroffen. Blauw (in combinatie met wit)
wordt regelmatig toegepast voor bruggen over waterwegen,
waarbij de kleurtoepassing zich beperkt tot de (metalen)
brugleuningen. De keuze voor blauw is, door de voor
iedereen begrijpelijke associatie met “water”, een voor de
hand liggende. Jammer is echter dat het blauw eerder
incidenteel dan consequent wordt toegepast. Rood (alweer in
combinatie met wit) is de andere opvallende kleur die langs
de Utrechtse wegen wordt aangetroffen, en dan vooral bij
“droge” kunstwerken zoals viaducten en tunnels. Ook deze
keuze is begrijpelijk, zij het vanuit een geheel andere gedachte
dan het blauw. Hier is geen sprake van een associatie met kleuren
uit de natuur, maar een keuze op grond van de historische kleuren
rood-wit van het oude bisdom en de huidige provincie Utrecht.
Ook nu geldt dat de kleurtoepassing niet consequent wordt
gebruikt.
• Naamgeving en dan in het bijzonder een zichtbaar aangebrachte
naam, is een veelgebruikt middel om met relatief kleine ingrepen
tot een behoorlijke mate van herkenbaarheid te komen.
Het interessante van naamgeving is dat deze aan de ene kant
de uniformiteit benadrukt (als althans de naambordjes in één
en dezelfde uitvoering worden vervaardigd), maar dat
tegelijkertijd het unieke karakter van een kunstwerk tot
uitdrukking wordt gebracht. De bruine naamborden die
verwijzen naar bezienswaardigheden, cultuurmonumenten en
bijzondere landstreken (in Nederland sinds kort ook naar
nationale landschappen) zijn in binnen- en buitenland algemeen
18
Kansen voor kwaliteit 19

aanvaard. Ook zijn de nationale naamborden bij bruggen over
rivieren en kanalen gemeengoed. Een vergelijkbare aanduiding
van kruisende infrastructuur en van bezienswaardigheden langs
provinciale wegen is grotendeels afwezig. Slechts bij specifieke
objecten, zoals de forten van de Waterlinie, zijn ook langs het
onderliggend wegennet bruine verwijsborden aangebracht.
Hier ligt een goede mogelijkheid om met beperkte, subtiele
middelen te komen tot een betere herkenbaarheid en een grotere
belevingswaarde vanaf het provinciale wegennet.
• Wegmeubilair levert een van de weinige voorbeelden van een
manier om wegen als “Utrechts” herkenbaar te maken.
De hectometerbordjes langs de provinciale wegen, die het
wegnummer, de afstand in eenheden van honderd meter en
een aanduiding van de ter plaatse toegestane maximumsnelheid
bevatten, zijn niet alleen behulpzame kleine bakens voor de
weggebruiker, zij zijn ook met stip de meest uniformerende
elementen langs de Utrechtse wegen. Daarnaast bieden ook de
Utrechtse busabri’s een vorm van uniformering en herkenbaarheid,
in dit geval één die zowel in de bebouwde kom als in
het buitengebied voorkomt. In beide gevallen worden de
Utrechtse kleuren (en zelfs een vereenvoudigde vorm van de
Utrechtse vlag) gevoerd. Het verdient overweging ook overig
wegmeubilair (zoals verlichting, bebording, hekwerken, dam- en
keerwanden, geluidsschermen en dergelijke op termijn
nadrukkelijk(er) als “Utrechts” uit te voeren.
Kleur, naamgeving en wegmeubilair bieden elk op zich mogelijkheden
om zowel de provinciale uniformiteit als de eigenheid van een specifiek
kunstwerk tot uiting te brengen. Op dit ogenblik worden kleur en
naamgeving niet consequent binnen de provincie gebruikt, waardoor
er kansen om de Utrechtse identiteit te benadrukken gemist worden.
Utrechtse kleuren langs de weg: hectometerpaaltje (N226), busabri (N225)
Niet alleen kan een zorgvuldige coördinatie van kleur, vorm, naam en
inhoud de oriëntatie van de weggebruiker vergroten, ook kan zo’n
aanpak de recreatief-toeristische toegankelijkheid van cultuurhistorische
objecten, interessante landschappelijke gebieden en stads- en
dorpsgezichten verhogen. Hierin in één keer verandering aanbrengen
is een kostbare zaak, die bovendien meer overhoop haalt dan zinvol
is. Om toch nadrukkelijker uiting te geven aan een Utrechtse identiteit
kan met een geleidelijke invoering van detailoplossingen volstaan
worden. Het gaat om de volgende stappen:
1. Voer geleidelijk een naamgevingssysteem in met naambordjes
bij bruggen, duikers, viaducten e.d. als de kruisende wateren
en routes een naam hebben; gebruik hiervoor kleur (rood-wit),
logo’s (provinciaal) en lettertypen die aan de hectometerpaaltjes
ontleend zijn.
2. Bouw het bestaande toeristische naamgevingssysteem langs de
provinciale wegen met bescheiden naamborden uit. Hierbij kan
gekozen worden voor het hiervoor gesuggereerde rood-wit (met
logo), dan wel voor de bij toeristische borden gebruikelijke
hoofdkleur bruin met toevoeging van het provinciale logo.
Aanbeveling: gebruik uniforme, op kleur en cultuurhistorie
gebaseerde bebording om met relatief bescheiden middelen de
Utrechtse identiteit van wegen en kunstwerken te benadrukken.
20
Kansen voor kwaliteit 21

6 de betekenis van kunsttoepassing
In dit advies wordt het woord “kunstwerk” gebruikt in de betekenis
die waterstaten daaraan geven: bijzondere constructies die tot de weg
behoren maar tegelijkertijd afzonderlijk herkenbare elementen zijn.
Toch is er ook aanleiding om aandacht te besteden aan “kunstwerken”
in de meer algemeen gangbare betekenis, namelijk objecten die
door een kunstenaar zijn vervaardigd. Hier en daar langs de wegen
in Utrecht staan kunstwerken die in de kunstwereld als “omgevingskunst”
of “landschapsgebonden kunst” worden aangeduid. Een
consequent beleid om kunst langs de provinciale wegen te plaatsen,
bij voorbeeld in de vorm van de ooit in Nederland gangbare percentsregeling,
ontbreekt. Wel heeft de provincie bij de bouw van recente
kunstwerken per project besloten gelden ter beschikking te stellen
voor kunsttoepassing. Tezamen met initiatieven van andere partijen
heeft dit gezorgd voor een bescheiden Utrechtse “wegenkunstcollectie”.
Opvallend is dat de Rijksadviseur voor Infrastructuur, Ton Venhoeven,
in een interview waarschuwt tegen het klakkeloos plaatsen van kunst
langs wegen: “(dit) doet geen recht aan de ware kunstbeleving. (.....)
Soms doet kunst zelfs afbreuk aan de leegte van het landschap”. Wie
regelmatig op de weg zit, zal geneigd zijn Venhoeven gelijk te geven.
Veel omgevingskunst voegt weinig aan de beleving van een plek
toe, en, misschien nog erger, veel kunstwerken vallen zelfs regelmatige
passanten in het geheel niet op. Dit neemt niet weg dat er wel
degelijk voorbeelden van kunsttoepassing langs de Utrechtse wegen
zijn te vinden die de moeite van het bekijken waard zijn, al zal dat
vaak betekenen dat men moet stoppen en uitstappen om een goede
indruk te krijgen.
Kunst langs provinciale wegen: De Ladder (Armando, N227), Landmark (Pennock,
N230) en La Vue (Berkman & Janssens, N226)
De volgende tabel geeft een indruk van de “wegenkunstcollectie” in
de provincie Utrecht. Het overzicht heeft niet de pretentie compleet
te zijn, maar geeft wel een idee van het soort kunst dat langs de weg
kan worden aangetroffen.
22
Kansen voor kwaliteit 23

Kunstwerken langs doorgaande wegen in de provincie Utrecht
(selectie)
Weg
N230
locatie
Z van Maarssen,
bij de brug over
Amsterdam-Rijn
kunstenaar
Lon Pennock
naam
Landmark
jaar
1981
Weg
N212
locatie
ter hoogte van
Kanis in plas De
Eend
kunstenaar
Broos (kunstenaarsduo
Zeger Reyers
naam
Schuilplaats voor Anas
penelope (Anas penelope
is de Latijnse naam
jaar
2008
N221/N237
N227
N221
A27
Kanaal
ZW van Amersfoort,
midden
op de Stichtse
Rotonde
ZW van Amersfoort,
bij aansluiting
met N221
Baarn, op de
rotonde bij Kasteel
Groeneveld
afrit 29 (Houten);
op rotondes aan
weerszijden van
Ernst Hazenbroek
Armando (pseud.
van H.D. van
Dodeweert)
uitgevoerd naar
schaalmodel van
M.C. Escher
Martin Riebeek
It takes two to tango
De Ladder (ter nagedachtenis
aan de slachtoffers
van het nabijgelegen
Kamp Amersfoort)
Concentrische Schillen
(geplaatst ter gelegenheid
van de 100e
geboortedag van de bij
leven in Baarn woonachtige
M.C. Escher)
Landingsbaan voor
buitenaardse culturen
1989
1994
1998
1999/
2003
N225
N229
N227
N226
N237
Leersum, op de
rotonde in de
dorpskern
fietstunnel ter
hoogte van rotonde
Cothen
ecoduct ter hoogte
van de Leusderheide
en Den Treek
fietstunnel Len de
Stigterpad, tussen
Maarsbergen en
Leersum
ecoduct Beukbergen
& Pietertje van
Splunter
Cees van Swieten
Z2 / Jolanda
Muilenburg
kunstenaars
werkzaam bij De
Amerpoort
Berkman &
Janssens (kunstenaarsduo
Margot
Berkman en Eline
Janssens)
kunstenaars
werkzaam bij De
voor smient)
Zonder titel
(schaapskudde)
Zonder titel (bloemen)
Zonder titel (dierfiguren)
La Vue (het Zicht), tegels
en hekwerk, titel is ontleend
aan het tapijt La
Vue uit de tapijtenserie
“La Dame à la Licorne”
Zonder titel (dierfiguren)
2009
2009
2009
2009
2009
2010
N237
N224
aansluiting en aan
de verbindingsweg
Berenkuil, verdiepte
fietspaden
in kruising met
Waterlinieweg
O van Renswou-
kunstenaarsduo
Margot Berkman
en Eline Janssens
Erzsébet
De Berenparade (tegeltableau
in fietstunnels)
Mary go round (ter
2001
2003
N417
N237
bij Maartensdijk,
op rotonde
Westbroek (Achter
Wetering)
bij kruising met
Panweg
Amerpoort
Karen Lancel en
Hermen Maat
Lilian Roosenboom
De Lifters
Wegh der Wegen (tekst
op hekwerk van 40 m
2011
2011
de, op rotonde bij
Kasteel Renswoude
Baerveldt
herinnering aan Maria
Duyst van Voorhout,
stichter van de Fundatie
van Renswoude)
A2
onderdoorgang
Rijksstraatweg De
Meern
Herman Kuijer
lengte)
Zonder titel (lichtkunstwerk)
2011
24
Kansen voor kwaliteit 25

Dit korte overzicht is in menig opzicht verrassend. Er zijn werken bij
van (soms zelfs internationaal) bekende kunstenaars, zoals De Ladder
van Armando en het werk “Concentrische Schillen” dat vervaardigd
is naar een model van M.C. Escher. Wat ook opvalt is dat vooral
de relatief oudere werken als afzonderlijke objecten langs de weg
staan, en daardoor in feite autonome (en dus nauwelijks geïntegreerde)
kunst zijn. Daar staat tegenover, dat sommige van de nieuwste
kunstwerken deel uitmaken van een infrastructureel kunstwerk als
een tunnel of een ecoduct. Dat zijn voorbeelden van geïntegreerde
kunsttoepassing waarbij de grens tussen kunst en omgeving vrijwel is
weggevallen.
De kunsttoepassing die bij nieuwe wegen of kunstwerken (in de waterstaatsbetekenis)
het meest zinvol lijkt, is een vorm van omgevingskunst
die enerzijds in het wegontwerp geïntegreerd is, en anderzijds
genoeg karakter heeft om als “kunst” op te vallen. Een voorbeeld
daarvan, daterend uit de jaren 1990, is de Pleyroute bij Arnhem, waar
werken van in die tijd bekende kunstenaars op strategische plekken
direct langs het weglichaam werden geplaatst; het is bijna ondenkbaar
dat het “Dansend Vierkant” van Marijke de Goey of het object
van Jos Kokke door de weggebruiker over het hoofd gezien worden.
Ook lichtsculpturen zoals de lichtzuil “Grasspriet met veel energie” op
het knooppunt Maanderbroek bij Ede (2004) kunnen de kunst naar
de weg brengen. Bedenk bij dit alles, dat kunst geen panacee voor
alle kwalen van de wegomgeving mag zijn. Het gaat om de werkelijk
unieke en innovatieve toepassing!
Aanbeveling: schakel waar dat mogelijk en zinvol is kunstenaars in
bij de vormgeving en inpassing van nieuwe kunstwerken. Streef naar
kunst die tegelijkertijd deel uitmaakt van de infrastructuur en tevens
een eigen karakter uitstraalt. Vermijd gemakzuchtige vormen van
toepassing en zoek naar werkelijke innovatie.
7 tHematisering van provinciale routes
Eerder is gewezen op de thematisering van rijkswegen die (deels)
door deze provincie lopen. De vraag is, of de gedachte van route-thematisering
binnen de provincie navolging verdient. De thematisering
van de voor Utrecht relevante rijkswegen laat een sterk wisselend
beeld zien.
• De Trekvogelroute (A2) manifesteert zich duidelijk als thema, en
wel in de vormgeving van de geluidsschermen. De Escher-achtige
vogelmotieven op de geluidsmuren, onder meer ter hoogte van
de Utrechtse agglomeratie, zijn royaal van afmeting, consequent
toegepast en goed herkenbaar. Zij vormen in potentie een sterk
middel om de weg over grote afstanden herkenbaar te maken.
Thema Trekvogelroute (A2): geluidsscherm met vogelmotieven bij Maarssen
26
Kansen voor kwaliteit 27

• De vormgeving van de Regenboogroute (A12) is voorlopig
beperkt gebleven tot veelkleurig geverfde ringen om de
lichtmasten in de middenberm. Deze ringen vormen een wel
zeer bescheiden toevoeging aan het wegbeeld.
Betwijfeld mag worden of zij tot enig begrip van het thema
bijdragen. Er staat echter meer aan te komen. In het kader van de
wegverbreding Utrecht–Veenendaal worden de nieuwe kunstwerken
volgens de ideeën uit het route-ontwerp uitgevoerd.
De profielen van de viaducten en onderdoorgangen zullen
aangepast worden aan de verschillende landschapstypen.
• De plannen voor de Panoramaroute (A27) zijn nog in een vroeg
stadium, zodat daarover weinig valt te zeggen.
• Langs de in aanmerking komende wegen moeten de kenmerken
van het bijbehorende landschapstype overtuigend herkenbaar zijn.
• Deze wegen moeten geheel of voor een belangrijk deel continu
door de provincie Utrecht lopen.
• Elke route moet een naam kunnen krijgen die voor een groot
publiek herkenbaar en aansprekend is.
Als aan deze criteria niet voldaan kan worden, of als het aantal routes
dat voldoet te gering is, is het niet zinvol om aan thematisering te
denken.
Duidelijk mag zijn dat de zware ontwerpmiddelen zoals die zijn
toegepast bij de Vogelvluchtroute voor het provinciale wegennet in
Utrecht te hoog gegrepen zijn. Zulke grote, hoge en lange kunstwerken
als geluidswallen kent het provinciaal wegennet eenvoudig niet.
Wel is de vraag relevant of met (veel) bescheidener middelen enige
vorm van thematisering in het provinciale wegennet gebracht kan
worden.
Voordat men één of andere vorm van thematisering van het Utrechtse
wegennet overweegt, is het van belang na te gaan of er wel
voldoende “eigenheid” in (delen van) dat wegennet aanwezig is. De
gekozen routes moeten voor een zinvolle thematisering immers in
staat zijn het “verhaal van het landschap” waar zij doorheen lopen te
vertellen. Om een keuze te kunnen maken, is het provinciale wegennet
over de landschappelijke situatie van Utrecht gelegd. Vervolgens
is een eerste selectie gemaakt aan de hand van de volgende criteria:
Kaart 4: schematische voorstelling van landschappen en rivieren in Utrecht
• Er is gezocht naar genummerde wegen die in hun geheel door of
langs één landschapstype lopen.
28
Kansen voor kwaliteit 29

Bij een strikte toepassing van de criteria vallen heel wat routes af. Zo
blijkt het lastig te zijn om een typisch Utrechtse route door het Groene
Hart te benoemen; wegen als de N204, N210 en N212 geven elk
slechts een fragmentarische indruk van dit nationale landschap. De
N201 doorsnijdt wel enkele fraaie delen van het Groene Hart, maar
loopt voor een belangrijk deel door een buurprovincie.
Over de Heuvelrug, een kenmerkend deel van de provincie, lopen
verschillende wegen. Toch komen de N226 en N227 niet in aanmerking
als typische Heuvelrugroutes, omdat zij voor een belangrijk deel
door andere landschapstypen lopen.
Uiteindelijk blijven er na grondige selectie vijf mogelijke routes over.
Voor elk van deze routes geldt dat zij zonder veel problemen als zodanig
herkenbaar en benoembaar zijn. Het gaat om:
• De N228 langs de Hollandsche IJssel. Deze route loopt parallel
aan de rivier, en de rivier is over het grootste deel van de
route ook werkelijk zichtbaar. Een nadeel zou kunnen zijn dat
zowel de rivier als het wegnummer in Zuid-Holland door
lopen, maar de band met de rivier is ook over de grens zó
duidelijk, dat een gezamenlijke thematisering (als Hollandsche
IJssel Route) met Zuid-Holland de moeite waard zou zijn. Hoewel
de route geheel door het Groene Hart loopt, is de koppeling met
de rivier duidelijker en aansprekender dan een verwijzing naar het
(zoveel grotere) Groene Hart.
Het verhaal van deze weg vertelt over een rivier in een
veenlandschap met linten van agrarische bebouwing en
bedrijvigheid, en met doorkijkjes naar het open landschap.
• De N229 langs de Kromme Rijn. Ook hier geldt dat de rivier over
grote delen van de route zichtbaar is. Doortrekken via de N411
door Bunnik zou de route bovendien tot aan de stadsrand
van Utrecht brengen. De aanwezigheid van landgoederen en
kastelen in de directe omgeving van de route vergroot de waarde
er van. Als naam ligt Kromme Rijn Route voor de hand. Hoewel de
route geheel door het (nationale landschap) Rivierengebied loopt,
is de koppeling met de Kromme Rijn duidelijker en aansprekender
dan een verwijzing naar het rivierengebied.
Het verhaal van deze weg gaat over de opeenvolging van
coulissen en open landschap rond een meanderende rivier.
Bijzondere elementen zijn de forten van de Waterlinie, kastelen
en landgoederen, en de (grotendeels virtuele) aanwezigheid van
de Limes.
• De N225 is in al zijn lengte een mooi voorbeeld van een route
met een aantrekkelijk en gemakkelijk herkenbaar thema. De weg
loopt over zijn gehele lengte langs de steile en beboste rand
van de Heuvelrug, terwijl aan of op korte afstand van de
weg een groot aantal landgoederen van de Lustwarande ligt.
Doortrekken via de N412 door De Bilt zou de route bovendien
tot aan de stadsrand van Utrecht brengen. Het feit dat het
wegnummer N225 over de provinciegrens doorloopt naar
Gelderland is in dit geval geen bezwaar; de weglengte op
Utrechts grondgebied is voldoende om de route op zich
herkenbaar te maken en bovendien houden de typische
kenmerken bij de provinciegrens op. Als naam zou
Lustwaranderoute voldoen, maar wellicht is deze term
onvoldoende herkenbaar voor een groter publiek.
Een andere, historisch minstens zo verantwoorde keuze zou
Bisschopsroute kunnen zijn, refererend aan het karakter van
de N225 als religieuze verbindingsweg tussen bedevaartsplaatsen.
Een karakter dat nu nog herkenbaar is in de gelijkenis tussen de
kerktorens langs de route (Utrecht, Amerongen, Rhenen).
Het verhaal van de N225 vertelt van hoogteverschillen en
overgangen tussen bosgebieden, coulissenlandschappen en
Rijnuiterwaarden. Verder is het voor de beleving van belang dat
de N225 als oude rijksweg Arnhem-Utrecht de ruggengraat is van
30
Kansen voor kwaliteit 31

de Stichtse Lustwarande, met zijn buitenplaatsen en de daarbij
behorende parken en zichtlijnen.
• De N402 langs de Vecht. Net als bij de eerder genoemde routes
die een rivier volgen, is de directe beleving van de Vecht hier de
belangrijkste reden voor het selecteren van de route. De route
kent een duidelijke meerwaarde in de vorm van een groot
aantal buitenplaatsen, enkele forten en dorpskernen. Als naam
zou Vechtroute voor een groot publiek direct herkenbaar
zijn. Doortrekken langs de Angstel in de richting van Abcoude
zou thematisch goed bij de route passen, al zou de naamgeving
daarmee niet meer juist zijn.
Deze weg verhaalt van een rivier die van ouds een belangrijke
vaarroute is geweest, met dorpen en buitenplaatsen. Locaties die
uitnodigen tot het geven van informatie, het bieden van
rustpunten en het ontwikkelen van aanleg- en opstapplaatsen
zijn legio.
• Een laatste mogelijkheid ter overweging kan de N237 bieden.
Deze weg die tussen de aansluiting op de N225 en de Stichtse
Rotonde kaarsrecht loopt (althans in zijn oorspronkelijke vorm)
heeft een bijzondere geschiedenis als ontginningsroute uit
de zeventiende eeuw. Het verrassende profiel van de N237
en zijn tracé dwars over de Heuvelrug (en niet te vergeten
de nabijheid van Soesterberg) rechtvaardigen de keuze
voor een thematische route. De oude naam Wegh der Weegen
zou als naamgeving gebruikt kunnen worden. Een mogelijk nadeel
is dat zowel de benaming als de historische verwijzing weinig
bekend zijn; dit zou meer begeleidende publiciteit vereisen dan
bij de overige routes.
Het verhaal van de Wegh der Weegen gaat over een historische
landontginning uit 1648, nog steeds herkenbaar in het
monumentale karakter als bomenlaan (eiken) met een breed
profiel. Er zijn naast talrijke villa’s, veel instellingen, internaten en
kloosters te zien. De nabijheid van het natuur- en cultuurproject
Soesterberg geeft een extra dimensie aan de route.
Kaart 5: voorstel voor vijf thematische “routes met een verhaal” in Utrecht
32
Kansen voor kwaliteit 33

De bewegwijzering en publieksinformatie van deze routes zou in
verschillende stappen gebracht kunnen worden.
• Een algemene bebording met de naam van de route, bij voorbeeld
in de gebruikelijke bruine “bezienswaardighedenkleur”, met een
vereenvoudigd rood-wit Utrechts logo en het wegnummer in de
officiële gele kleur;
• Aan het begin van de route een bord (bruin, rood-wit logo) met
pictogrammen die het “verhaal van de weg” op eenvoudige
manier overbrengen;
• Op rustpunten tekstborden (bruin, rood-wit logo) met info over
het landschap, de cultuurhistorie, belangrijkste bezienswaardigheden,
e.d.
Aanbeveling: onderscheid enkele weggedeelten binnen de provincie
als thematische route en voorzie ze van speciale bewegwijzering. Kies
daarbij thema’s die geschikt zijn om een breed publiek aan te spreken,
zodat er “routes met een landschapsverhaal” ontstaan.
8 beeldkwaliteit van de weg bevorderen
Misschien zijn wij niet automatisch geneigd in zulke termen te
denken, maar het zou goed zijn om de aanleg van wegen als een
uiting van de cultuur te beschouwen. En aangezien cultuur tijdgebonden
is, krijgt elke tijd de wegen die hij verdient. De oude Romeinen,
maar ook de ingenieurs van Napoléon Bonaparte gaven absolute
voorrang aan de kortste weg tussen twee punten: hun wegen liepen
kaarsrecht door het landschap, ongeacht het terrein. In de twintigste
eeuw werd de esthetiek van de weg belangrijk: ontwerpers als
Stanley L. Abbott (van Blue Ridge Parkway in de VS) en Alwin Seiffert
(van de oudste Duitse autobahnen) legden hun wegen zó aan, dat de
automobilist de mooiste uitzichten over het landschap had. Tegenwoordig
wegen veiligheid en omgevingsvriendelijkheid zwaar mee:
op de schaal van het provinciale wegennet getuigen fietstunnels,
rotondes en ecoducten hiervan. Maar welke wegen we ook bouwen,
zorgvuldigheid in ontwerp en uitvoering is een vereiste.
Eerder in dit advies zijn voorbeelden gegeven van weggedeelten en,
in het bijzonder, kunstwerken die opvallen door hun bijzondere en
op hun directe omgeving geïnspireerde ontwerp. Dat is een veelbelovende
ontwikkeling: het laat zien dat er belangstelling bestaat
om per geval tot een goed resultaat te komen. De vraag is nu: hoe
kunnen we deze afzonderlijke gevallen een dusdanig vervolg geven
dat beeldkwaliteit een vanzelfsprekend onderdeel van de provinciale
infrastructuur wordt? In algemene zin zijn er, om kwaliteit te bevorderen,
twee middelen van belang:
• Geld: hoewel het beslist niet een automatisme is dat
kwaliteit slechts door extra geld tot stand kan komen, kan het wel
behulpzaam zijn. Wellicht het bekendste Nederlandse voorbeeld
is de Erasmusbrug in Rotterdam: het gemeentebestuur wilde een
ontwerp dat ver boven gangbare brugontwerpen uit zou steken,
en had daar geld voor over: het verschil tussen een “gewone”
brug en een brug die op het netvlies bleef hangen was uiteindelijk
zo’n 30 miljoen gulden. Zulke extraatjes zijn in de huidige tijd en
op de schaal van een provinciaal wegenproject volstrekt ondenkbaar.
Een bescheidener voorbeeld vormen de procentsregelingen
die tot doel hebben beeldende kunst aan overheidsgebouwen en
andere overheidsprojecten aan te brengen tegen 1% van de totale
bouwkosten. Deze regeling is bij het Rijk vanaf 1952 nog steeds
van kracht. Andere overheden, waaronder de Provincie Utrecht,
passen vergelijkbare regelingen op meer incidentele basis toe. Bij
enkele van de hiervoor genoemde wegkunstwerken is een percentage
van de bouwsom aan kunst besteed. De regeling heeft de
charme van eenvoud. Mogelijk bezwaar is, dat het geld alleen aan
“kunst” kan worden uitgegeven, terwijl een goed ontwerp lang
niet altijd van kunsttoepassing afhankelijk is.
34
Kansen voor kwaliteit 35

Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit★
• Procedure: Of men nu extra geld voor ontwerp en inpassing
over heeft of niet, de bevordering van beeldkwaliteit bij een
infrastructureel ontwerp vereist procedures die de inbedding
van kwaliteitsbeïnvloedende maatregelen in het ontwerpproces
waarborgen. Beoordeling en meningsvorming door direct intern
betrokkenen, deskundigen van instanties buitenshuis en van
onafhankelijke adviseurs, is daartoe een beproefd middel. Afzonderlijke
kwaliteitsbevorderaars als welstandsinstanties, natuur- en
landschapsorganisaties, architectenpanels, provinciale en stedelijke
bouwmeesters, en stedenbouwkundige adviescolleges kunnen elk
op zich een goede rol spelen; de meerwaarde is echter te vinden
in de samenwerking tussen betrokkenen en deskundigen, liefst in
geïnstitutionaliseerd verband. Een dergelijke vorm van beoordeling
vooraf heeft alleen zin, als er vanuit het bestuur voldoende
draagvlak voor aanwezig is. Als het bestuur hecht aan “ruimtelijke
kwaliteit”, is de aanleg en inpassing van het eigen wegennet één
van de meest concrete middelen om die kwaliteit te bevorderen.
De huidige praktijk van vervroegde aanbesteding hoeft op zich beslist
geen beletsel te zijn voor het stimuleren van infrastructurele ontwerpen
met kwaliteit, maar het zou wel een stimulans moeten zijn om
tijdig in het ontwerpproces specifieke voorwaarden aan de vormgeving
te stellen. Bedenk verder, dat in de filosofie zoals die hier wordt
bepleit, geld niet als een absolute voorwaarde wordt gezien om kwaliteit
te verkrijgen; het zou eerder dienst moeten doen als een kleine
extra stimulans in het ontwerpproces.
van de infrastructuur, niet zonder risico’s. Men kan zich gemakkelijk
voorstellen dat, in een periode waarin snelheid en/of budgettaire
beperkingen de boventoon voeren, de beeldkwaliteit van wegen en
kunstwerken in de knel komt. Om ook in de toekomst waarborgen te
kunnen bieden voor kwaliteit zonder het proces van totstandkoming
van infrastructuur onnodig te frustreren, kunnen de volgende suggesties
zinvol zijn.
• Leg het beginsel vast dat het bevorderen van ruimtelijke kwaliteit
van toepassing is op nieuwe en aan te passen infrastructurele
werken in de provincie.
• Vorm een adviesverband met interne en externe deskundigen dat
op afroep en in een tijdig stadium bijeenkomt om het bestuur te
adviseren over de mogelijkheden om ruimtelijke kwaliteit te
bevorderen bij nieuwe en aan te passen infrastructurele werken.
• Overweeg een structurele procentsregeling in te voeren voor
kwaliteitsverhogende maatregelen in het kader van ontwerpen
voor nieuwe en aan te passen infrastructurele werken;
kunsttoepassing kan onderdeel zijn van deze regeling.
Aanbeveling: maak het bevorderen van ruimtelijke kwaliteit expliciet
onderdeel van de voorbereiding van nieuwe infrastructuur. Verschaf
daartoe bescheiden, maar duidelijk geoormerkte middelen, zowel
procedureel als financieel.
De huidige praktijk heeft recentelijk infrastructurele kunstwerken
opgeleverd die een unieke vormgeving paren aan een verantwoorde
inpassing. Daar mag de Provincie terecht trots op zijn. Toch is de procedure
die momenteel gevolgd wordt, waarbij de uitvoerende partij
een grote invloed heeft op de uiteindelijke vormgeving en inpassing
Han LÖrzing
36
Kansen voor kwaliteit 37

Beeldkwaliteiten infrastructurele
kunstwerken
opdrachtgever Han Lörzing, adviseur ruimtelijke kwaliteit
provincie Utrecht
datum juni 2013
projectleider Corné van Overveld (Bureau Landschappartners)
auteur(s) Corné van Overveld
Sander van den Ancker
1 inleiding
1.1 Achtergrond & context
In opdracht van de onafhankelijk adviseur ruimtelijke kwaliteit Utrecht
is een onderzoek uitgevoerd naar de beeldkwaliteit van infrastructurele
kunstwerken in de provincie Utrecht. De onderzoeksvraag heeft
betrekking op alle vormen van infrastructurele kunstwerken langs,
onder en boven de rijks- en provinciale wegen (N-wegen) binnen de
provincie Utrecht. Op basis van de inventarisatie en het onderzoek
zijn aanbevelingen gegeven hoe de kunstwerken fraaier en beter kunnen
worden ingepast en mogelijk kunnen bijdragen tot een nieuwe
regionale identiteit.
In het kader van deze opdracht worden alleen de belanghebbende
en beeldbepalende kunstwerken van de provinciale wegen Utrecht in
beeld gebracht.
Voor de uitvoering van het veldwerk van alle kunstwerken langs de
provinciale wegen (N-wegen) is eerst een pilotproject uitgevoerd.
Naar aanleiding van de bevindingen van dit pilotproject is in samenspraak
met de opdrachtgever het uitwerkingsniveau van de overige
kunstwerken bepaald evenals en de wijze van presenteren.
38
Kansen voor kwaliteit 39

1.2 Leeswijzer
Hoofdstuk 1 beschrijft in het kort de aanleiding van het onderzoek
naar de beeldkwaliteit van infrastructurele kunstwerken van de
provinciale N-wegen.
In hoofdstuk 2 zijn de resultaten verwerkt van het literatuuronderzoek
en een samenvatting van de interviews van deskundigen.
In hoofdstuk 3 zijn de landschappen van de provincie Utrecht
behandeld. De beeldkwaliteit van infrastructurele kunstwerken wordt
voor een belangrijk deel bepaald door de landschappelijke context.
Hoofdstuk 4 beschrijft de componenten van de beeldkwaliteit en de
gebruikte codering van de beeldenbank.
In hoofdstuk 5 zijn op volgorde van wegnummering foto’s van de
kunstwerken volgens een vast format verwerkt en van tekst voorzien.
Per weg is op een topkaart de locatie en codering aangegeven.
In hoofdstuk 6 zijn de conclusies en aanbevelingen van het onderzoek
uitgewerkt.
2 literatuuronderzoek EN INTERVIEWS
2.1 Literatuuronderzoek naar opvattingen en voorbeelden
In de diverse boeken en vakliteratuur is veel te vinden over
infrastructuur in zijn algemeenheid, in mindere mate over de
beeldkwaliteit van de kunstwerken.
De voor deze opdracht van belang zijnde meningen en visies zijn als
volgt samen te vatten.
Kevin Lynch heeft een aantal boeken geschreven met een visie op de
beleving van architectonische werken en constructies in de ruimte. De
kwaliteit van een fysiek object wordt volgens Lynch bepaald door de
leesbaarheid en de zichtbaarheid. Het beeld van de omgeving kan geanalyseerd
worden op basis van drie componenten: identiteit, structuur
en betekenis. Voor de oriëntatie zijn lijnen, randen, landmarks,
knooppunten en gebieden van belang. De ‘eigenheid’ (het contrast
van een object ten opzichte van zijn directe omgeving), de ‘simpliciteit
van de vorm’, de ‘zichtbare betekenis’ en de ‘namen’ (identiteit
van de plek) zijn de belangrijkste kwaliteiten van het ontwerp.
In de verkenning ‘Ruimtelijke kwaliteit’ constateert de VROMraad dat
het oordeel in Nederland niet uitzonderlijk positief is. Deze verkenning
dient als advies over de toekomst van het ruimtelijke beleid en
tegelijkertijd biedt het handvatten om op nationaal en decentraal
niveau tot verbetering van de ruimtelijke kwaliteit te komen. Ruimtelijke
kwaliteit is een breed begrip, dat door bijna iedereen verschillend
wordt gedefinieerd. Niemand is er tegen, maar over de operationalisering
ervan bestaat geen eenduidigheid.
Voor de VROM-raad gaat ruimtelijke kwaliteit niet om ‘mooi’, maar
om ‘goed’: functioneel, mooi en toekomstbestendig.
Met het programma Mooi Nederland wil het Rijk de ontwikkelingen
in een andere richting sturen door ruimtelijke kwaliteit te bevorderen,
zuinig ruimtegebruik te stimuleren en verrommeling tegen te gaan.
40
Kansen voor kwaliteit 41

Het programma is opgebouwd uit verschillende beleidsthema’s zoals
ambities landschap, snelwegomgeving e.d.
Volgens Ton Venhoeven, rijksadviseur infrastructuur 2008-2011,
worden bij infrastructuur veel ontwikkelingen op korte termijn gestuurd
door gevestigde culturele reflexen en economische belangen.
Indicatieve lange termijnplanning is gewenst om de transitie naar
duurzaamheid te maken. In het indicatieve plan moet de denkrichting
voorop staan, niet de ontwerpoplossing. Noodzakelijke aanpassingen
aan de infrastructuur verlopen dan sneller en effectiever. De realisatie
van de integrale kwaliteit van de weg en de omgeving is daarbij het
doel.
Ruimtelijk kwaliteit is voor veel mensen een vaag begrip. Het is
gebruikelijk om onderscheid te maken in gebruikswaarden, belevingswaarden
en toekomstwaarden, zoals functioneel, mooi en duurzaam.
De belevingswaarde zegt iets over de verschijningsfunctie, zoals de
architectuur van het kunstwerk, de kleur van de hekwerken, vervuiling
door graffitiactiviteiten e.d. Achter de opvattingen wat mooi,
functioneel en duurzaam is gaan meestal verschillende belangen
schuil. Met het organiseren van kwaliteit ga je als overheid het
gesprek aan met betrokkenen over de belangen en behoeftes.
We staan op het punt een nieuw type weginfrastructuur in Nederland
te introduceren: de fietssnelweg. Een separate fietsinfrastructuur voor
de snelle verplaatsing van herkomst naar bestemming. Snelle fietsroutes
spelen slim in op een aantal actuele en relevante maatschappelijke
ontwikkelingen en problemen op het gebied van mobiliteit. De
kwaliteits- en ontwerpcriteria voor snelle fietsroutes zijn erop gericht
fietsinfrastructuur veilig, efficiënt en comfortabel in te richten. De
fietssnelweg is een separaat infrastructureel netwerk met enkel ongelijkvloerse
kruisingen. De rijksoverheid investeert in de aanleg van 16
fietssnelwegen (3 daarvan in de provincie Utrecht).
2.2 Interviews deskundigen en nauw betrokkenen
In het kader van het onderzoek zijn een aantal deskundigen geïnterviewd
met als doel inzicht te krijgen in de visie, opvattingen en het
beleid van infrastructurele kunstwerken.
Els de Mare, coördinator ruimtelijke kwaliteit; Wim Schouten,
adviseur Natuur en Landschap (RWS)
Routeontwerpen
Er zijn 4 routeontwerpen: A2, A4, A12 en A27.
Routeontwerpen hebben als doel het vergroten van de ruimtelijke
kwaliteit van snelwegen en hun omgeving door het tegengaan van
verrommeling en nivellering van weg en omgeving. Een van de middelen
hierbij is een stelsel van ontwerpuitgangspunten voor weg en
directe omgeving.
A27
De visie Panoramaroute gaat er vanuit dat de weg te gast is in het
landschap. Dit wil zeggen dat panoramische vergezichten op landschappen
en steden maximaal ervaren moeten kunnen worden. Hiervoor
hanteert de visie drie componenten. Naast omgeving en weg
zijn dat de contactpunten.
Als het gaat om de omgeving pleit de visie voor een versterking van
het landschappelijke karakter van de A27. Dit houdt in dat beplantingsstructuren
worden hersteld, markante orientatiepunten zichtbaar
gemaakt en ecologische en recreatieve verbindingen hersteld. Binnen
het stedelijk gebied betekent dit de aanleg van ‘landschappelijke’
geluidswallen en het zorgvuldig inpassen van bedrijventerreinen.
De weg zelf moet zo terughoudend mogelijk worden ingericht.
Storende en overbodige elementen moeten, met name in bermen,
verwijderd worden. Bij het ontwerp van overige wegelementen staat
de identiteit van de snelweg en functionaliteit voorop.
Met contactpunten doelt de visie op plekken waar snelweg en
42
Kansen voor kwaliteit 43

omgeving elkaar raken. De visie vraagt aandacht voor bruggen (waar
het uitzicht op rivieren centraal moet staan), verzorgingsplaatsen en
uitvalsbases (waar de snelheid van de weg de traagheid van het landschap
ontmoet) en de snijpunten met de Nieuwe Hollandse
Waterlinie. Bij de uitwerking en realisatie van het Routeontwerp A27
wordt ingezet op de vorming van strategische coalities.
A2
De A2 zit middenin de visievorming. Een eerste ontwerpschets laat
een de verscheidenheid langs de A2 zien. In vogelvlucht worden
op landschappelijk gebied de Recreatieve Veenplassen, het Open
Rivierenlandschap, het Coulissen Landschap, het Continue Bos, de
Maasplassen en het Dal van de Maas onderscheiden. Bij verstedelijking
gaat het om het Arenafront, Abcoude aan het Water, de
Leidsche Rijn Boulevard, de Snelwegsingel in Den Bosch, de Scienceparkway
en City Maasdal tussen Roermond en Maastricht.
Voor het ontwerp van de weg is door drie architectenbureaus (Alette
van Aalst, UNStudio en VHP) een vormentaal gecreëerd op basis van
vier ontwerpprincipes.
Contrast: het ontwerp van geluidsschermen, verlichting en verzorgingsplaatsen
moet het onderscheid tussen landschap en stad voor de
rijdende passant versterken.
Magneet: een strakkere ordening van het wegmeubilair of zelfs het
opruimen van overbodige elementen.
Motief: door het juiste gebruik van textuur, reliëf en kleur kan met
verschillende snelheden een terugkerende print worden herkend.
Deze print is de trekvogel, die de zuidwaartse richting van de A2
symboliseert.
WOW-effect: belangrijke herkenningspunten als rivieren, steden,
knooppunten, moeten met kunst- en ontwerpingrepen beter
zichtbaar worden gemaakt.
A12
De visie Regenboogroute onderscheidt op basis van gebiedstypen
(bos, stad, weide, mozaïek) een aantal afzonderlijk te herkennen
regio`s, waar de A12 doorheen gaat: De Liemers, IJsseldal, Arnhem,
Veluwe, Gelderse Vallei, Utrechtse Heuvelrug, Kromme Rijn, Utrecht,
Veenweidegebied, Droogmakerijen en Den Haag.
Voor ieder gebied is de belangrijkste ruimtelijke opgave te benoemen:
van behoud (bos) tot transformatie (mozaïek), van intensivering
(stad) tot extensivering (weide).
Voor ieder gebied doet de visie aanbevelingen voor het ontwerp van
de weg en van de specifieke omgeving.
De doorgangsprofielen van de viaducten en onderdoorgangen dienen
aangepast te worden aan de verschillende landschapstypen wei, bos,
mozaïek en stad. Dit geldt zowel bij de aanleg van nieuwe profielen
als bij de renovatie van bestaande. In weidegebieden dienen
de landhoofden in hoogte te divergeren om de openheid van het
gebied te benadrukken. In bosgebieden dienen verticale landhoofden
(U-profiel) te worden toegepast om het wegprofiel door het bos te
benadrukken. In de mozaïekgebieden dienen de landhoofden naar de
karakteristieken van het gebied te worden vormgegeven. In de stadsgebieden
dienen de landhoofden te convergeren om de beslotenheid
te benadrukken.
Voor bruggen en aquaducten geldt dat deze aansluiting moeten
vinden bij het kleurgebruik en de vormgeving van de andere elementen
van de A12. Plekken waar een hoofdwaterloop de A12 kruist,
dient deze herkenbaar te worden vormgegeven en voorzien van een
naamsaanduiding.
Voor de A28 en de A1 zijn geen routeontwerpen gemaakt, de
uitgewerkte karakteristieken zijn uitgangspunt voor toekomstige
aanpassingen/wijzigingen van kunstwerken.
44
Kansen voor kwaliteit 45

Het project routeontwerp is stopgezet (er worden geen nieuwe routeontwerpen
meer gemaakt), er wordt momenteel gewerkt het implementeren
van de routeontwerpen door het Steunpunt Gebiedsgericht
Werken.
Natuur en ecologie
Ontwikkelingen met betrekking tot natuur/ecologie zijn de twee
ecopassages bij Veenendaal. Het Wandelplatform is in beroep gegaan
bij de Raad van State tegen het plan van RWS om twee ecopassages
van de A12 bij Veenendaal niet te bestemmen voor wandelaars,
maar alleen voor de natuur. Het gaat om een onderdoorgang van het
Valleikanaal en om het ecoduct Rumelaar.
Van het project ‘9 ecoducten’ valt alleen het ecoduct op de A28 ‘Huis
ter Heide, Zeist’ binnen de provincie Utrecht. Dit project is momenteel
in voorbereiding. De pas gerealiseerde ecopassage over de Amerfoortseweg
(N237) heeft geen visuele relatie met de A28. Daarom is
geen relatie gelegd tussen de ontwerpopgaven van beide ecoducten.
Beleid (oudere) kunstwerken
De afgelopen jaren zijn vaak de oudere kunstwerken voorzien van
een nieuwe kleur (randelementen, kolommen). De groenblauwe
RWS-kleur is min of meer gestandaardiseerd. Het kleurgebruik op
kunstwerken staat binnen RWS al weer ter discussie: kostenbesparing
bepaalt veelal het beleid. Ook is er slechts een beperkt budget
beschikbaar voor het verwijderen van graffiti. Alleen de aanstootgevende
teksten worden verwijderd.
Rijkswaterstaat heeft het beleid zo weinig mogelijk te slopen en vervallen
kunstwerken weer geschikt maken voor hergebruik. Zo wordt
een uit functie geraakte voetgangerstunnel onder de A12 omgevormd
tot een bunker voor vleermuizen.
Milieu en duurzaamheid
Rekening houdend met de verkeersveiligheid en de hinder voor de
natuur scoort de amberkleurige verlichting het beste. In het kader
van een verantwoord milieubeleid wordt veel groene ledverlichting
ingekocht. Ook wordt er gekozen voor armaturen die de weg gericht
aanlichten waardoor minder hinder ontstaat voor de omgeving.
In de provincie Utrecht komen 3 luchtschermen in het kader van het
Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit (NSL). Het NSL
heeft een looptijd van vijf jaar.
Als de gewenste verbetering van de luchtkwaliteit in een gebied niet
wordt gehaald, moet dat leiden tot extra maatregelen of het vervallen
van projecten. In de provincie Utrecht zijn de volgende IBM-projecten
(waarvan de verkeerseffecten in betekenende mate zijn) aangemerkt:
Inmiddels is het aantal geplande schermen sterk teruggebracht (bij
uitgangen tunnelmonden) en loopt er een proefproject bij Amsterdam.
RWS ziet in de werken aan de wegverbredingen volgens de spoedwet
kansen om mee te liften: projecten van herstel ecologische verbindingen,
beperking geluidhinder e.d.
1101 A2 Oudenrijn-Everdingen wegverbreding totaal 22 km
1100 A12 Woerden-Oudenrijn extra rijstrook totaal 13 km
1102 A27/A28 Lunetten-Rijnsweerd extra rijstrook, extra weefvak totaal 7 km
1104 A28 Utrecht-Amersfoort wegverbreding totaal 47 km
Ton Venhoeven, Rijksadviseur Infrastructuur
Er is sprake van een netwerk van snelwegen over heel Nederland
(van origine 2 x 2 rijbanen), maar dit voorziet niet meer in de ontsluiting
van de Randstad. Er moet rekening worden gehouden met
46
Kansen voor kwaliteit 47

een verdere toename van het autoverkeer. In de Randstad is derhalve
een ander typologieweg van toepassing, te weten de supersnelweg
(voorbeeld A2 Utrecht- Amsterdam).
Aan de ontbrekende schakels wordt gewerkt: ring Utrecht, ring
Amsterdam en ring Rotterdam, netwerk van de duinstrook (fietspad,
lokale wegen, rijkswegen, supersnelwegen), etc.). De ontbrekende
schakels moeten op de schaal van Nederland leiden tot het behoud
van landschappen en zijn van belang voor het milieu (korte verbindingen,
niet omrijden, minder file’s). Er wordt ook gewerkt aan de
realisatie van een ‘robuust’ systeem, het ‘Multimodaal mobiliteitsnetwerk’.
In dit verband zijn vooral de knooppunten van belang: goed georganiseerde
kruisingen van het hoofdwegennet met HSL-stations,
intercitystations en regionale ontsluitingsmogelijkheden. Aan de rand
van steden is het gewenst een beter netwerk en ontsluiting voor
fietsers te organiseren, gekoppeld aan de knooppunten (parkeerplaatsen,
opstapplaats openbaar vervoer). De huidige stadsuitleg beperkt
veelal de mogelijkheden voor het verbeteren van de netwerken en
de knooppunten. Er zal een keuze moeten worden gemaakt voor
hergebruik en verbouwing van kunstwerken. Het is belangrijk dat
de geschiedenis hierbij af te lezen valt (oud naast nieuw, ‘framen’
van uitzicht). Bestaande kwaliteit moet daar waar mogelijk worden
gekoesterd.
Het blijft bij de 4 routeontwerpen, voor de andere snelwegen zullen
geen nieuwe routeontwerpen worden gemaakt. Het is nu zaak om de
4 routeonwerpen te implementeren onder verantwoording van supervisors.
Bureau Must werkt momenteel in opdracht van Steunpunt
Gebiedgericht aan het rapport ‘ruimtelijk kwaliteitskader snelwegen’,
een toolbox voor het ontwerpen van snelwegen. Ook worden generieke
onderdelen benoemd en is het de wens te komen tot eenvoud
in het wegbeeld.
De cultuurhistorie van de weg (en kunstwerken) is van belang en niet
mag worden vergeten. Met de verandering in de tijd (functieverzwaring)
moeten er keuzes worden gemaakt. Het behoud van de kwaliteit
van de Napoleontisch weg van de 19e eeuw staat onder druk
(Henk Hartsema).
Opties zijn:
• vernieuwen van functie (bijv. ‘downgraden’ tot fietssnelweg);
• ontlasten van verkeersfunctie;
• verdubbeling (verbreding gaat vaak ten koste van de
cultuurhistorische kwaliteit).
Uitbreiding van de infrastructurele netwerken doorsnijden vele oorspronkelijke
natuur/landschappelijke relaties. Herstel van deze verbindingen
is veelal gewenst. Een eco-verbinding moet vooral robuust en
elegant zijn.
‘Kunst’ langs wegen, knooppunten en rotondes doet geen recht aan
de ware kunstbeleving: ‘kunst’ moet namelijk worden gepresenteerd
in een culturele omgeving en betekenisvol zijn, ‘kunst’ moet je overvallen.
‘Kunst’ doet soms ook afbreuk aan de leegte van het landschap.
Een positieve uitzondering zijn de olifanten van Tom Claassen
bij Almere (knooppunt A27 – A6).
Voor de architectuur van kunstwerken geldt het auteursrecht, de
kunstwerken moeten in originele staat blijven. De keuze om bijvoorbeeld
de RWS-kleuren te gebruiken als ‘upgrading’ is niet gewenst.
Terughouden keurgebruik is gewenst, helaas zijn veel architecten door
de stand van de techniek van kleurvastheid (poedercoating) in hun
enthousiasme doorgeschoten.
Er zijn diverse technologische ontwikkelingen van belang die o.a. het
wegbeeld van de toekomst gaan bepalen:
48
Kansen voor kwaliteit 49

• warmte/energie uit asfalt;
• rubber in asfalt/ stille banden/ stillere auto’s: geluidsarm
(minder of geen geluidsschermen nodig);
• betonnen wegen: geen of minder fijnstofschermen nodig;
• magnetische velden vangen fijnstof af;
• LED verlichting in asfalt: geen lichtmasten, geen/minder
omgevingshinder.
John Weebers, gebiedsontwikkeling en ruimtelijke kwaliteit (RWS)
Stakeholders zijn belangrijk in de beoordeling van de ruimtelijke
beeldkwaliteit. Mensen zien vooral een kunstwerk of weg in de
situatie van vervuiling of verrommeling. Over het algemeen hebben
mensen minder oog voor een mooi in zijn omgeving ingepaste weg
of kunstwerk. RWS en de ministeries zijn bezig met de aanpak tegen
vervuiling, m.n. de graffiti wordt als hinderlijk ervaren.
De A2, A12 en A27 zijn voorbeelden van een samenhangend gegeven.
De twijfel is er wel of weggebruikers deze samenhang ervaren.
Bijvoorbeeld het thema van de Regenboogroute van de A12 (gekleurde
strips op lantaarnpalen) komt bij de gebruikers niet echt over, het
is een vergezocht thema. De panorama’s van de A27 zijn daarentegen
beter gekozen.
Het vervangen en/of renoveren van oude kunstwerken is een dilemma
voor de vormgeving. De oorspronkelijke kwaliteit (herkenbare
vormgeving en materialisatie uit een bepaalde periode) gaat meestal
verloren.
Bij de vormgeving en materialisatie van nieuwe kunstwerken dient
rekening te worden gehouden met het onderhoud. Rijbaan
afzettingen met daaruit volgende verkeershinder moeten worden
voorkomen.
Er zijn veel nieuwe ontwikkelingen op het gebied van milieu.
Voorbeelden zijn warmtewinning in het wegdek en zonnepanelen in
geluidsschermen. RWS moet in dit verband samenwerken met externe
partijen zoals bijvoorbeeld nutsbedrijven, die ook eisen en wensen
hebben. Dit maakt het lastig in de te volgen procedures.
Over de levenscyclus, de beheerbaarheid en het onderhoudbaarheid
moet worden nagedacht, deze zaken moeten soms voorrang krijgen
op de vormgeving.
Het veranderen van de kleur van kunstwerken zou alleen met goede
motieven en argumenten moeten worden toegestaan. Een voorbeeld
is het geluidsscherm langs de A28 bij Zeist (overhangende luifel). De
vervuiling van de luifel (donker effect van de zijberm) had een effect
op het rijgedrag van de weggebruikers (bermvrees). Een aantal ontwerpers
is gevraagd om een plan te maken ter verbetering van deze
situatie. Uit de aanbiedingen is gekozen voor de variant waarin alleen
de zijkant is behandeld met een lichte vuilwerende coating. Deze
oplossing heeft inmiddels het beoogde effect tot gevolg gehad.
Er zijn een aantal positieve ontwikkeling op het gebied van milieu.
LED verlichting geeft kansen en zou daardoor meer aandacht moeten
krijgen. De dynamisch regelbare verlichting is een verbetering.
Rijkswaterstaat heeft het beleid de verlichting op termijn te vervangen
door energiezuinige verlichting.
Soberheid is troef in de huidige ontwerpopgaven. Bij RWS heerst
een No Nonsens aanpak: alleen wat volgens de wet moet, wordt
uitgevoerd. Bij het maken van de ontwerpopgave zou ook aandacht
moeten worden gegeven aan leefbaarheid.
De VROMraad heeft kort geleden een nieuw rapport over ruimtelijke
kwaliteit uitgebracht. Hierin zijn infrastructuur en de ruimtelijke opgave
geen bijkomstigheid maar de kern/essentie, met een historische
terugblik. Het is op het moment echter nog alleen een advies. Nu de
twee departementen zijn samengevoegd tot één departement (ministerie
van infrastructuur en milieu) zal de ruimtelijke ordening steeds
50
Kansen voor kwaliteit 51

meer een deel uitgaan maken van infrastructurele projecten. Hierdoor
is er meer kans voor de levenscyclus en duurzaamheid. Dit zou echter
wel al in de offertefase moeten worden ingebracht.
Wouter Veldhuis, MUST, Gebiedsgericht Werken
Bureau MUST werkt momenteel in opdracht van RWS aan het boek
‘Ruimtelijk kwaliteitskader snelwegen’. Aan de hand van voorbeelden
wordt de opzet van dit kaderwerk nader uitgelegd. In opdracht van
VROM heeft MUST in 2009 de ‘Atlas van de snelwegomgeving’ gemaakt.
Een ander bureau werkt momenteel aan een historische analyse
van de rijkswegen (het geheugen van het Nederlandse landschap).
In eerste instantie was de opdracht een ‘Handreiking’ te maken, maar
dit is inmiddels bijgesteld naar ‘Kader’. Het kader geeft aan hoe om te
gaan met de verworven kennis bij de toekomstige opgaven infrastructuur.
De opdracht van MUST betreft enkel het domein van RWS, en
wordt mogelijk gebruikt bij de MIRT-systematiek.
Het proces dat een ruimtelijk project doorloopt en die mogelijk leidt
tot een investering door de rijksoverheid, wordt beschreven in de
spelregels van het Meerjarenprogramma Infrastructuur, Ruimte en
Transport (MIRT).
Het boek ‘Ruimtelijk kwaliteitskader snelwegen’ behandelt de
verkeerssystematiek, het wegontwerp en de inpassing. Zo worden de
kwaliteiten en bouwstenen per wegtracé in beeld gebracht.
De ontwerpprincipes zijn uitgewerkt in de volgende onderdelen:
1. tracering: van de rechtstanden en bochten, waarbij de relatie weg
en landschap van belang is;
2. hoogteligging (op dijklichaam, maaiveldniveau, verdiept);
3. dwarsprofiel (wel of geen middenberm, zijbermen..);
4. inrichting (meer detailniveau).
Er worden slechts drie wegtypologieën onderscheiden, te weten:
1. weg die opgaat in het landschap (voorbeeld A27);
2. weg die het landschap doorsnijdt (voorbeeld onderdelen van A2);
3. stadsboulevard (eigenlijk alle wegen door stedelijk gebied).
Er is onderscheidt gemaakt in een vast en los netwerk.
Het vaste netwerk legt o.a. de kleur en type portalen vast, waarbij
rust en eenheid wordt nagestreefd. De oplossing van de gekleurde
portalen op de A2 ter hoogte van Den Bosch is in dit verband een
voorbeeld hoe het niet moet. In het vaste netwerk wordt bijvoorbeeld
ook de kleur van asfalt (zwart) en de witte lijnen vastgelegd.
De kernkwaliteiten van elke route worden op een redelijk hoog
abstractieniveau beschreven (niet op niveau van kunstwerken).
Voorbeelden zijn:
• het A13 tracé wordt bepaald door de knooppunten
Klein Polderplein en Lepenburg;
• de entree (sluizen) van de afsluitdijk.
De toekomstige opgave is vooral een opgave van bundeling: het
voorbeeld van de A12 Utrecht – Veenendaal moet inmiddels worden
bijgesteld door de oplossing/uitvoering van huidige wegverbreding:
verbreding gaat ten koste van de bosstrook tussen spoor en rijksweg
(juist het karakteristiek van deze weg tot 2011).
De beschreven ‘Specials’ zijn voorbeelden waar vormgeving, functie
en inpassing goed bij elkaar passen. Voorbeeld is de Wall langs de A2
bij Leidsche Rijn/Utrecht.
Veiligheid is een maatschappelijk fenomeen die tegenwoordig ook de
inrichting van de weg bepaald. Zo zijn er voorbeelden dat monumentale
bomenlanen worden gekapt nadat er een ernstig ongeluk heeft
plaatsgevonden.
52
Kansen voor kwaliteit 53

Bij veel provinciale wegen zijn omleidingen om de dorpskernen van
toepassing. Het ‘adres’ van de weg verdwijnt daarmee. Omleidingen
zijn vaak ook weer aanleiding om extra uitbreidingen te organiseren.
Hassan Jamaladdin, Rens van Vliet en Annemiek Lensink,
Provincie Utrecht
De organisatie en het beleid van de provincie Utrecht is vooral gericht
op het in stand houden en/of aanpassen van de bestaande situatie.
Veiligheid, functionaliteit en netheid zijn de kernwoorden van het
(onderhouds)beleid. Veel van het werk is gericht op de functionaliteit
en verkeersafwikkeling van de wegen: oplossen knelpunten, verbeteren
routes, realiseren vrij liggende busbanen, etc. De beeldkwaliteit
van de kunstwerken is daarbij van ondergeschikt belang.
Voorbeelden van nieuwe kunstwerken zijn enkele ecoducten en
fietstunneltjes. Deze kunstwerken zijn vaak gerealiseerd via een
D&C-contract, waarbij de aannemer de uitvoering inclusief ontwerp
mag aanbieden. Niet in alle gevallen is een ambitiedocument gemaakt
als uitgangspunt. Wel zijn er op verschillende vlakken eisen
gesteld aan functie, het ontwerp en het onderhoud. Ook betrokken
gemeenten en welstanden praten vaak mee en stellen eisen aan het
aanbiedingsontwerp. Een overalvisie voor aansturing van het provinciale
beleid voor nieuwe kunstwerken (toetsingskader voor aanbestedingen)
bestaat eigenlijk niet.
3 LANDSCHAP EN INFRASTRUCTUUR
De beeldkwaliteit van infrastructurele kunstwerken wordt voor een
belangrijk deel bepaald door de landschappelijke context. Ieder landschapstype
heeft een kenmerkende schaal die samenhangt met de
bouwstenen die het landschap vormen. In de provincie Utrecht zijn de
volgende landschapstypen te onderscheiden:
• het open veenweidegebied, het polderlandschap en de droogmakerijen
in het westelijke en noordelijke deel van de provincie;
• het rivierenlandschap in het zuidelijke deel van de provincie;
• de stuwwal en dekzandgebieden (de Utrechtse Heuvelrug) in het
noordoostelijke deel.
Veenweidegebied, polderlandschap en droogmakerijen
Het veenweidelandschap is relatief open en grootschalig. Het grondgebruik
is door de natte omstandigheden (hoge grondwaterstanden)
beperkt tot weidebouw. Kleinschalige groenelementen zoals erfbeplantingen,
natuurgebiedjes, houtkaden en enkele wegbeplantingen
geven maat en schaal aan dit landschap. De Venen en Vechtplassen
zijn het gevolg van de verveningen in de middeleeuwen. De belangrijkste
oorspronkelijke veenriviertjes in het westelijke veengebied zijn
de Drecht, de Kromme Mijdrecht en de Amstel. Ter weerszijden van
deze riviertjes liggen smalle stroken bovenland tussen de droogmakerijen.
Het weidse karakter (unieke openheid en waardevol vogelweidegebied),
de slagenverkaveling en de waterstructuur van de polder zijn
kenmerkend voor het veengebied bij Eemnes. Langs het IJsselmeer
ligt het gebied dat herhaaldelijk door de Zuiderzee is overstroomd.
Hier is een laag zeeklei afgezet. Deze afzettingen zijn ook te vinden
langs het riviertje de Eem, dat verantwoordelijk is voor het grootste
deel van de afwatering van de Gelderse Vallei.
Het veengebied Lopik maakt onderdeel uit van het jonge rivierenlandschap.
De komgebieden langs de rivier Lek zijn na de bedijkingen
(vanaf het jaar 1000 na Chr.) bemalen en met een goede ontwatering
ontgonnen. Zij werden veelal gekenmerkt door een regelmatige strokenverkaveling.
De gronden zijn voornamelijk in gebruik als gras- en
hooiland. De lintbebouwing langs de ontginningsbases, de houtkaden,
enkele grienden en eendenkooien bepalen het landschapsbeeld.
54
Kansen voor kwaliteit 55

Veengebieden Mijdrecht, Vinkeveen, Loosdrecht, Maarsseveen,
Eemnes/Bunschoten en Lopik.
N-wegen: N199, N201, N204, N210, N212, N230, N405, N401,
N414, N417, N806.
Droogmakerij: Polder de Eerste Bedijking der Mijdrechtse
Droogmakerij.N-weg: N201.
Rivierkleigebied
Het rivierkleilandschap wordt gekenmerkt door de hoger gelegen oeverwallen,
de laaggelegen komgronden en de uiterwaarden langs de
rivier. De bedijkingen van de rivieren in de middeleeuwen hebben dit
van oorsprong dynamische landschap min of meer gefixeerd. Door de
hoge ligging zijn de oeverwallen vroeg bewoond. Het grondgebruik
verschilt van het lage veengebied, te weten akkerbouw, fruitteelt,
tuinbouw en in mindere mate weidebouw. Vooral de vestigingen van
rijk kooplieden in de 19e eeuw bepalen nu het landschapsbeeld van
de Vecht en de Kromme Rijn: landgoederen met landschappelijke
tuinen en bossen.
De route door een bosgebied kenmerkt zich door de groene beslotenheid
met bossen, monumentale bomenlanen, heide en graslanden,
afgewisseld met landbouwenclaves of landgoederen.
Utrechtse Heuvelrug.
N-wegen: N224, N225, N226, N227, N416, N233, N413, N237,
N238, N221, N234.
Gebieden van de Lek, de Nederrijn, de Oude Kromme Rijn, Oude
Rijn/Leidscherijn, de Hollandse IJssel en de Vecht en de Angstel.
N-wegen: N198, N228, N229, N225 (Amerongen – Rhenen), N402,
N404, N411.
Stuwwal (stuwwalgebied, dekzandgebied, stuifzandgebied)
De Utrechtse heuvelrug is op het een na grootste aaneengesloten
bosgebied van Nederland. Heide, schraalland en zandverstuivingen
maken hier deel van uit. De Heuvelrug is ook de vestigingsplaats
van veel (zorg)instellingen en militaire functies en een aantrekkelijk
woon-, werk- en verblijfsgebied. Het zuidelijk deel van de Heuvelrug
is aangewezen als Nationaal Park.
56
Kansen voor kwaliteit 57

kunstwerk opgeslagen in een bestandsmap (het totaal van de
bestandsmappen vormt de beeldenbank van de provincie).
Voorbeeld:
• map N-wegen provincie Utrecht
• submap N210
• submap brug over Amsterdam Rijnkanaal (code B4)
• benaming foto’s: B4 N210-001, B4 N210-002, etc.
4 COMPONENTEN BEELDKWALITEIT EN CODERING
4.1 Componenten beeldkwaliteit
Beeldkwaliteit zegt iets over de verschijningsvorm van een object. De
verschillende opvattingen over wat mooi, functioneel en duurzaam
is worden met dit onderzoek gevoed en mogelijk richting gegeven.
Het is daarbij van belang dat het kunstwerk objectief in beeld wordt
gebracht.
De volgende beeldaspecten zijn van belang:
• landschappelijke context
• beleving weggebruiker
• beleving vanaf kruisende infrastructuur
• details (materialisatie, kleurgebruik, etc.)
De technische- en onderhoudssituatie wordt in het kader van dit
onderzoek niet beoordeeld.
Van de onderzochte kunstwerken zijn meerdere digitale foto’s
gemaakt vanuit verschillende standpunten. De foto’s zijn per
In paragraaf 5.2 zijn van de afzonderlijke kunstwerken per wegtracé
(N-weg) de belanghebbende foto’s gepresenteerd en voorzien van
korte teksten:
• type kunstwerk
• bouwjaar (indien bekent)
• objectnummer (nummer afdeling Wegen)
• eigenaar
• beeldkenmerken (architectuur, kleurgebruik, materialisatie, etc.)
• omgevingsaspecten (belevingsaspecten)
• aandachtspunten (eco-voorzieningen, onderhoud, vandalisme,
etc.)
4.2 Codering
De kunstwerken zijn met een herkenbare code per wegtracé in beeld
gebracht (zie paragraaf 5.2). De van toepassing zijnde codes zijn:
V Viaduct
E Ecopassage
T Tunneltje
B Brug
G Geluidsscherm
K Kunstobject
D Duiker of Duikerbrug
58
Kansen voor kwaliteit 59

5 BEELDKWALITEIT INFRASTRUCTURELE KUNSTWERKEN
Bij Baarn kruist de A1 naast de N414 ook onopvallend over de rivier
de Eem. De kruising met de N199 wordt gekenmerkt door de hoogbouw
van Amersfoort.
5.1 Rijkswegen
5.1.1 Rijksweg A1, Baarn – Amersfoort
Rijksweg A1 begint aan de oostkant van Amsterdam bij Watergraafsmeer
en eindigt ter hoogte van De Lutte aan de Duitse grens. De A1
ligt in het uiterste noorden van de provincie Utrecht.
De weg loopt vanaf knooppunt Eemnes (kruising A27) langs Baarn
door Amersfoort tot aan knooppunt Hoevelaken. Dit tracédeel van de
A1 ligt op de overgang van de Utrechtse Heuvelrug en het zeer open
veenweidegebied tussen Eemnes en Amersfoort.
De kruisingen met de N-wegen (N221, N414 en N199) zijn onopvallend
(de rijksweg kruist over de N-wegen).
5.1.2 Rijksweg A2, Abcoude – Vianen
De A2 wordt beschouwd als de belangrijkste noord zuid verbinding
van Nederland. De weg begint in Amsterdam en heet hier nog de
Nieuwe Utrechtseweg. Na Amsterdam passeert de A12 knooppunt
Amstel, Utrecht, Den Bosch en Eindhoven en eindigt bij Maastricht.
Hierdoor loopt de weg van de noordwest punt naar de zuidkant van
de provincie Utrecht. De weg ligt ten westen van Maarsen, Utrecht,
Nieuwegein en Vianen. De A2 kruist twee andere rijkswegen, te
weten de A12 bij Utrecht (knooppunt Oudenrijn) en de A27 ten
zuiden van Vianen (knooppunt Everdingen).
Het route ontwerp van de A2 wordt gekenmerkt door een
terugkerend patroon van trekvogels in de wegmeubilering (geluidsschermen).
60
Kansen voor kwaliteit 61

Het landschap van de A2 wordt van noord naar zuid bepaald door
het open veenweidegebied en het stedelijke landschap van Maarssenbroek,
Utrecht/Leidsche Rijn, Nieuwegein en Vianen. De brug
over de Lek vormt een belangrijk oriëntatiepunt voor de weg en het
landschap.
Drie provinciale wegen passeren de A2, dit zijn de N201, de N230
en de N210. De N198 en de N401 sluiten aan op de toe- en afritten
van de A2, maar kruisen de weg niet. De N201 gaat onder de A2
door en ligt in het overgangsgebied van het open veenweidegebied
en het landschap van de riviertjes de Vecht en de Angstel. De N230
gaat over de A2 heen, hier bevinden zich bijzondere geluidsschermen
en een stadsboulevard van Utrecht/Leidsche Rijn. Ook de N210 bij
Nieuwegein gaat over de A2 heen en vormt de entree van Nieuwegein
en IJsselstein.
5.1.3 Rijksweg A12, Woerden - Veenendaal
De A12 begint als de Utrechtsebaan in het centrum van Den Haag en
loopt langs de noordkant van Gouda, ten zuiden van Utrecht en via
Arnhem naar de Duitse grens bij Beek. De weg wordt gezien als een
van de belangrijkste west-oost verbindingen van Nederland.
De west-oost verbinding van de A12 passeert vrijwel alle verschillende
landschappen van de provincie Utrecht. Tussen Woerden en
Utrecht het open weidelandschap, het stedelijke landschap van
Utrecht, het landschap van de Kromme Rijn ter hoogte van Bunnik en
de Utrechtse Heuvelrug tussen Driebergen en Veenendaal.
Voor de A12 is een routeontwerp gemaakt: de Regenboogroute.
Momenteel wordt gewerkt aan de wegverbreding A12 tussen Bunnik
en Veenendaal. Veel van de bestaande kunstwerken (viaducten,
geluidsschermen, duikers, etc.) worden aangepast of vervangen door
nieuwe. Ook worden een aantal (nieuwe) ecologische verbindingen
gerealiseerd.
De A12 kruist een aantal noord-zuid verbindingen. Dit zijn van west
naar oost de N204, de N228, de N229, de N225, de N227, de N226
en de N233. Opvallend is dat vrijwel alle provinciale wegen onder de
A12 door lopen met uitzondering van de N233.
5.1.4 Rijksweg A27, Eemnes – Vianen
De rijksweg A27 loopt van knooppunt Almere richting het zuiden,
langs de oostkant van Hilversum, Utrecht en Vianen, via Gorinchem
en Oosterhout naar Breda. De weg vormt een belangrijke noord-zuid
verbinding tussen (voornamelijk) Flevoland en het zuiden.
In het noorden van de provincie Utrecht loopt de weg door hel land-
62
Kansen voor kwaliteit 63

schap van de Utrechtse Heuvelrug en het overgangsgebied naar het
veenweidegebied (Noordpolder). Vooral de bundeling met het spoor
Utrecht – Hilversum is kenmerkend voor deze route. De betonnen
spoorportalen van dit spoortracé gelden tegenwoordig als waardevol
erfgoed en zijn als Rijksmonument aangemerkt. Ter hoogte van
Utrecht gaat dit gebied over in een rivierlandschap van de Kromme
Rijn en de Lek. De verdiepte kruising met het landgoed Amelisweerd
is een onderdeel van de stedelijke situering van de A27 aan de oostkant
van Utrecht. De kruising met de Kromme Rijn is in deze context
onopvallend.
5.1.5 Rijksweg A28, Utrecht - Amersfoort
De snelweg A28 loopt van Groningen (knooppunt Julianaplein) naar
de noordoost kant van Utrecht. De A28 vormt daardoor een belangrijke
noord-zuid verbinding.
De A28 begrenst de zuidelijke stadsrand van Amersfoort. De vele
ongelijkvloerse kruisingen met de lokale wegen, de op- en afritsituaties
en de geluidsschermen bepalen het wegbeeld. Tussen Leusden
en Zeist bepalen de glooiende taluds met heide en het bosgebied van
de Utrechtse Heuvelrug het wegbeeld. Een opvallende kruising vormt
het ecoduct Leusderheide.
Ter hoogte van Zeist bepaald het geluidsscherm (luifel) het wegbeeld
van de A28. Tussen Zeist en Utrecht is sprake van een overgangsgebied
(landgoederen en forten van de Hollandse Waterlinie). De
hoogbouw van Utrecht en de Uithof domineren echter het wegbeeld.
Na de kruising met de A12 (knooppunt Lunetten) kruist de A27 nog
een paar belangrijke wateren in de provincie Utrecht: het Amsterdam
Rijnkanaal en de Lek bij Vianen.
Voor de A27 is een routeontwerp gemaakt: de Panoramaroute. De
visie op de A27 is dat de weg te gast is in het landschap.
De A27 kruist in de provincie Utrecht een aantal provinciale wegen,
dit zijn (van noord naar zuid) de N234, de N230 (aansluiting ring
Noord) de N237, de N411 (Koningsweg) en de N409.
Van west naar oost kruist de A28 de volgende N-wegen: de N412,
de N 225, de N238, de N413, de N227 en de N226. De kruisende
wegen gaan allen over de A28 heen. Opvallend is het geluidsscherm
ter hoogte van Zeist.
5.2 provinciale wegen
5.2.1 N198 (Woerden - De Meern)
De N198 loopt evenwijdig aan de gekanaliseerde Leidsche Rijn die
overgaat in de Oude Rijn. De vele brugverbindingen over de Oude
Rijn bepalen het wegbeeld. Het meest opvallende kunstwerk van
N198 is te vinden bij de Putkop waar de weg en de Oude Rijn gezamenlijk
de spoorlijn Woerden–Vleuten/Schiphol kruisen. Tussen De
Meern en Harmelen wordt de Leidscherijn/Oude Rijn gekenmerkt
door een begeleidende boomstructuur, parallelwegen en bebouwing.
Vanuit het lint zijn doorkijkjes op het achterliggend open polderlandschap.
64
Kansen voor kwaliteit 65

Kunstwerken van west naar oost:
B1 brug over Oude Rijn, aansluiting Geestdorp
B2 Limesbrug over de Oude Rijn, Woerden
B3 betonnen fietsbrug Geestdorp
D1 t/m 4 duikerbruggen Woerden - Harmelen
B4 Kleinjansbrug, kruising Oude Rijn, Breeveld (Putkop)
T1 Putkoptunnel onder spoorlijn Woerden-Vleuten/Schiphol
(Putkop)
B5 Hofbrug, Leidsestraatweg, Harmelen
B6 brug centrum Harmelen
B7 Molenbrug, Harmelerwaard
B8 fietsbrug ter hoogte Heldamweg
V1 viaduct over Leidscherijn, Veldhuizerweg
66
Kansen voor kwaliteit 67

N198
B1 Geestdorp
N198
B2 Limesbrug, Woerden
OBJECTKENMERKEN
type
brug
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• stalen brugdek
• opvallend hekwerk, wit
• landhoofd: rood metselwerk
OMGEVING
• overgang naar stedelijk gebied
Woerden
AANDACHTSPUNTEN
• geen eco-verbinding
OBJECTKENMERKEN
type
brug
bouwjaar
2008
objectnummer
10001
overig
BEELDKENMERKEN
• prefab betondek
• vormgeving hekwerk in
samenhang met randelement
• hekwerk: blauw
• opvallende kolommen en
beeindiging onderslagbalk
OMGEVING
• overgang naar stedelijk
gebied Woerden.
AANDACHTSPUNTEN
• geen
68
Kansen voor kwaliteit 69

N198
B3 Geestdorp
N198
D1-4 Woerden - Harmelen
OBJECTKENMERKEN
type
betonnen fietsbrug
bouwjaar
1999
objectnummer
10003
overig
BEELDKENMERKEN
• betonnen dek met toplaag
• hekwerk, blauw
OMGEVING
• afwisselende beplanting langs
de Oude Rijn
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
1950
objectnummer
10006, 10005,
10004, 10002
overig
BEELDKENMERKEN
• hekwerk in combinatie met
geleiderailconstructie
• kleur van hekwerk verschilt
per duikerbrug
• aanhangend leidingwerk
OMGEVING
• in bebouwingslint langs de
Oude Rijn
AANDACHTSPUNTEN
• geen eco-verbindingen
Gerverkopsche brug
Kleine Houtdijkse
brug
Teckopperbrug
Grote Houtdijkerbrug
70
Kansen voor kwaliteit 71

N198
B4 Kleinjansbrug
N198
T1 brug centrum Harmelen
OBJECTKENMERKEN
type
brug
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• prefab betondek
• wandkolommen
• eco-verbinding langs de Oude
Rijn
OMGEVING
• weinig relatie met landschap
door beplanting en lintbebouwing
langs de Oude Rijn
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
2003
objectnummer
1007
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• complexe kruising spoorlijn,
wegen en Oude Rijn
• bekleding wanden met
gekleurde tegels
• vormgegeven hekwerk, kleur
antraciet
• ecologische verbinding langs
de Oude Rijn
OMGEVING
• weinig relatie met het landschap
door bebouwingslint
• spoorlijn door geluidsscherm
afgeschermd
AANDACHTSPUNTEN
• geen
72
Kansen voor kwaliteit 73

N198
B5 Hofbrug, Harmelen
N198
B6 brug centrum Harmelen
OBJECTKENMERKEN
type
ophaalbrug
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• hameistijlen kleur blauw
• balansbalken kleur blauw
• hekwerken kleur wit
• droge eco-verbinding:
looprichel
OMGEVING
• in bebouwingslint langs de
Oude Rijn
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
stalen vaste brug
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• stalen dek
• nostalgisch hekwerk,
kleur antraciet
OMGEVING
• stedelijk gebied Harmelen
AANDACHTSPUNTEN
• geen eco-verbinding
74
Kansen voor kwaliteit 75

N198
B7 Molenbrug, Harmelen
N198
B8 fietsbrug t.h.v. Heldamweg
OBJECTKENMERKEN
type
ophaalbrug
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• hameistijlen kleur blauw
• balanskist kleur wit
• hekwerk kleur wit
OMGEVING
• tegenover entree woonwijk
Harmelen
AANDACHTSPUNTEN
• geen eco-verbinding
OBJECTKENMERKEN
type
betonnen fietsbrug
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• betonnen dek zonder toplaag
• hekwerk, blauwe regels,
oranje-gele staanders
OMGEVING
• open lintbebouwing, twee
parallelwegen langs de
Leidsche Rijn
• begeleidende bomenrijen
AANDACHTSPUNTEN
• onderhoud schilderwerk
76
Kansen voor kwaliteit 77

N198
V1 Veldhuizerweg
OBJECTKENMERKEN
type
brugviaduct
bouwjaar
2000
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek, verjongd
• vormgegeven randelement en
hekwerk (RVS)
• gescheiden rijbanen kruisende
infra
OMGEVING
• overgang naar stedelijk gebied
Leidsche Rijn (Veldhuizen,
Vleuterweide)
AANDACHTSPUNTEN
• geen
78
Kansen voor kwaliteit 79

5.2.2 N199 (Bunschoten – Amersfoort)
De N199 loopt vanaf het noorden door het open weide landschap
van Polder de Haar. De kruising met rijksweg A1 vormt de overgang
naar de situering van deze weg langs de stadsrand van Amersfoort.
Ten oosten van de weg bepaald het stedelijke gebied van de wijk
Nieuwland met afwisselende bebouwing het wegbeeld.
De bebouwing wordt van de weg afgeschermd door een parkzone
met geluidswallen en geluidsschermen. De twee rotondes hebben een
ongelijkvloerse kruising voor het langzaam verkeer. De onopvallende
kruising met het riviertje De Eem vormt de overgang naar het
Industriekwartier.
Kunstwerken van noord naar zuid:
V1 viaduct onder rijksweg A1, Amersfoort
T1 fietstunnel Bunschoterstraat, Amersfoort, Nieuwland
T2 fietstunnel Bunschoterstraat, Amersfoort, Nieuwland
G1 geluidsschermen en -wallen Amersfoort, Nieuwland
V2 Drie Sluizenbrug over de Eem, viaduct Industriekwartier
V3 viaduct over spoorlijn Baarn - Amersfoort
80
Kansen voor kwaliteit 81

N199
V1 kruising A1, Amersfoort
N199
T1 Amersfoort, Nieuwland
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1964
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek met onderslagbalk
• ronde kolommen, kleuren
blauw en paars
• randelement grindbeton,
groen/blauwe kleur
• gescheiden rijbanen
OMGEVING
• overgang open veenweidegebied
– stedelijk gebied
Amersfoort (Nieuwland)
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
fietstunnel
bouwjaar
2000
objectnummer
20003
overig
BEELDKENMERKEN
• prefab-betondek
• bekleding lichtblauwe en witte
tegels
• hekwerk kleur oranje
• geïntegreerd licht
OMGEVING
• rand stedelijk gebied
Amersfoort
AANDACHTSPUNTEN
• onderhoud schilderwerk
hekwerk
82
Kansen voor kwaliteit 83

N199
T2 Amersfoort Nieuwland
N199
G1 Amersfoort Nieuwland
OBJECTKENMERKEN
type
fietstunnel
bouwjaar
2000
objectnummer
20004
overig
BEELDKENMERKEN
• prefab
• bekleding lichtblauwe en
witte tegels
• hekwerk: oranje
• verlichting: inbouwarmatuur
OMGEVING
• randstedelijk gebied
Amersfoort
AANDACHTSPUNTEN
• onderhoud schilderwerk
hekwerk
OBJECTKENMERKEN
type
geluidsschermen
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• geluidswal onderdeel van rand
groenstructuur
• geluidswal met topscherm
schanskorf
• geluidsscherm beton +
klimbeplanting.
OMGEVING
• stedelijk gebied Amersfoort,
Nieuwland
AANDACHTSPUNTEN
• onderhoud, vandalisme door
graffiti
84
Kansen voor kwaliteit 85

N199
V2 De Drie Sluizenbrug over de Eem
N199
V3 Spoorlijn
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1987
objectnummer
20006
overig
BEELDKENMERKEN
• prefab dek
• zware onderslagbalk met
ronde kolommen
• randelement: grindbeton
• keerwanden: Terre Armee.
OMGEVING
• overgang landelijk gebied -
industriegebied
• onder dek pakeren voor
bedrijventerrein
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• standaard hekwerk
• landhoofd: keerwanden
OMGEVING
• stedelijke rand Amersfoort
• spoor afgeschermd met
geluidsscherm, begroeiing
klimop
AANDACHTSPUNTEN
• geen
86
Kansen voor kwaliteit 87

5.2.3 N201 (Uithoorn – Vreeland)
De N201 doorkruist het veenweidegebied van Vinkeveen, de
Vinkeveenseplassen en de belangrijke noord-zuid verbindingen tussen
Amsterdam en Utrecht, te weten rijksweg A2, het spoor Utrecht-
Amsterdam en het Amsterdam Rijnkanaal. Het voornamelijk open
landschap bepaald het wegbeeld. Het Amsterdam-Rijnkanaal wordt
begeleid door populierenrijen.
Kunstwerken van west naar oost:
B1 Prinses Irenebrug over de Amstel, Uithoorn
D1 duiker kruising watergang Mijdrechtse droogmakerij,
Middenweg
D2 duiker kruising watergang ter hoogte van Hoofdweg
G1 geluidsscherm Vinkeveen
V1 viaduct kruising Herenweg Vinkeveen
B2 Demmeriksebrug kruising Middenwetering, Vinkeveense
Plassen
V2 viaducten onder rijksweg A2
G2 geluidsschermen rijksweg A2
D3 Donkervlietsebrug/duiker, kruising Kromme Angstel
T1 fietstunneltje, Kromme Angstel
B3 boogbrug Amsterdam-Rijnkanaal en spoorlijn
Amsterdam- Utrecht
B4 ophaalbrug over de Vecht, Vreeland
T2 fietstunneltje Vreeland
88
Kansen voor kwaliteit 89

N201
B1 Prinse Irenebrug, Uithoorn
N201
D1-2 Middenweg en Hoofdweg/N212
OBJECTKENMERKEN
type
brug
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• bedieningsgebouw baksteen,
groene dakbedekking
• insitu-dek, verjonging dek
door overstekend deel
• hekwerk, witte liggers,
blauwe staanders.
OMGEVING
• uitzicht over brede Amstel,
bedrijvigheid en bebouwing
Uithoorn
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
1953, 200, 1965
objectnummer
10011, 10012,
10013
overig
BEELDKENMERKEN
1 duikerbrug in rijbaan
• landhoofd rode baksteen
• hekwerk: grijs buizenframe,
verzinkt staal
2 duiker in de Hoofdtocht
• prefab betondek
• hekwerk: witte leggers,
blauwe staanders
OMGEVING
• open veenweidegebied,
• vrije busbaan.
AANDACHTSPUNTEN
• geen eco-verbinding
1
2
90
Kansen voor kwaliteit 91

N201
G1 Vinkeveen
N201
V1 Herenweg, Vinkeveen
OBJECTKENMERKEN
type
geluidsscherm
bouwjaar
1996
objectnummer
10016
overig
BEELDKENMERKEN
• terramentbeton met figuratie
+ gebogen rasterwerk met
klimbeplanting
• gebogen transparante delen
Plassenbrug (1955)
• stalen damwandprofielen
• geen eco-verbinding
• standaard hekwerk
OMGEVING
• woonwijk Zuiderwaard,
Vinkeveen
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
1953, 200, 1965
objectnummer
10011, 10012,
10013
overig
BEELDKENMERKEN
• insitu-betondek
• ronde kolommen op barrier,
blauw
• zwart-wit geblokt rand van het
dek
• spijlenhekwerk wit met
blauwe handrail
• verlichting: opbouwarmatuur
OMGEVING
• Vinkeveen
AANDACHTSPUNTEN
• staat van onderhoud
92
Kansen voor kwaliteit 93

N201
B2 Demmeriksebrug
N201
V2 Rijksweg A2
OBJECTKENMERKEN
type
ophaalbrug
bouwjaar
1943
objectnummer
10017
overig
BEELDKENMERKEN
• hameistijlen blauw
• balanskist wit
• bovenbouw: rood metselwerk
+ betonsloof
• hekwerk: witte leggers,
blauwe staanders
OMGEVING
• Vinkeveense Plassen
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
2010
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• A2 vormgeving
• insitu-dek
• onderslagbalk met kolommen
in één vormgeving
• randelement grijs, RVS
handrail
OMGEVING
• infrastructuurbundel A2
• overgangsgebied open
veenweidegebied – stroom
rugland-schap van de Vecht en
Angstel
• EVVV: passage Geuzensloot:
150 m breed natuurgebied
AANDACHTSPUNTEN
• geen
94
Kansen voor kwaliteit 95

N201
G2 Rijksweg A2, afslag Vinkeveen
N201
D3 Donkervlietsebrug, Kromme Angstel
OBJECTKENMERKEN
type
geluidsscherm
bouwjaar
2010
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• betonscherm met
vogelmotieven
OMGEVING
• landelijk, bebouwingslint
langs Vinkeveense Plassen
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
1942, 1969
objectnummer
10018, 10019
overig
BEELDKENMERKEN
• samengesteld kunstwerk
• gemetselde duiker
• verbreed met constructie van
damwanden t.b.v. vrijliggend
fietspad
• leuningen vrij onopvallend
• zichtbare leidingen
OMGEVING
• landschap van de Kromme
Angstel
• vanaf de N201 een
onopvallende kruising.
AANDACHTSPUNTEN
• geen
96
Kansen voor kwaliteit 97

N201
T1 Kromme Angstel
N201
B3 Amsterdam Rijnkanaal
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel fietspad
bouwjaar
2003
objectnummer
10020
overig
BEELDKENMERKEN
• fietstunnel onder weg en het
vrijliggende fietspad
• prefab tunnel
• opbouwarmatuur verlichting
• grijs hekwerk
• aansluitende stalen
damwanden.
OMGEVING
• landschap Kromme Angstel
• vanaf de N201 een
onopvallende kruising
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
boogbrug
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• stalen boogbrug, grijs
• gecombineerde barrier en
hekwerk, grijs
• trap, stalen hekwerk: witte
leggers, roze staanders
• onderzijde geeft zicht op staal
constructie en leidingen tracés
OMGEVING
• Amsterdam Rijnkanaal met
populieren bomen
• spoor Utrecht – Amsterdam
• taludbeplanting op de
aanbruggen
AANDACHTSPUNTEN
• geen
98
Kansen voor kwaliteit 99

N201
B4 Vreeland, Vecht
N201
T2 Vreeland
OBJECTKENMERKEN
type
ophaalbrug
bouwjaar
1942
objectnummer
10022
overig
BEELDKENMERKEN
• hameistijlen blauw
• balanskist wit
• bovenbouw: rood metselwerk
+ betonsloof grindbeton
• spijlen hekwerk: wit, blauwe
staanders en handrail
• bedieningsgebouw blauwe en
witte beplating
OMGEVING
• landschap van de Vecht,
woonbebouwing Vreeland.
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
fietstunnel
bouwjaar
1969
objectnummer
10023
overig
BEELDKENMERKEN
• witte keerwanden met accent
van rode lijnen
• spijlen hekwerk rood, witte
handrail
• verlichting: inbouwarmatuur
OMGEVING
• onopvallend in wegbeeld
• woonbebouwing Vreeland
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
100
Kansen voor kwaliteit 101

5.2.4 N204 (A12/Woerden - N210/Benschop)
De N204 doorkruist het open venweidelandschap van Polder
Benschop. De kruisingen met de oost-west lopende occupatielijnen
(bebouwingslinten, houtkades e.d.) kenmerken het wegbeeld.
Tussen Montfoort en Woerden is een meer gevarieerd wegbeeld door
aanliggende woonbebouwing (Linschoten) en parallelle situering
langs De Korte Linschoten.
Kunstwerken van noord naar zuid:
V1 viaduct onder A12, Woerden
B1 Ambachtsherenbrug: duikerbrug over Korte Linschoten
B2 Vinkebrug: duikerbrug over Korte Linschoten
D1 duiker ter hoogte Montfoort
B3 Waardse brug, brug over de Hollandse IJssel, Montfoort
D2 duiker Noordzijdse kade, Landscheidingssloot
D3 duiker Achterwetering Noordzijde
B4 duikerbrug Boveneind, Benschop
102
Kansen voor kwaliteit 103

N204
V1 A12, Woerden
N204
B1 Ambachtsherenbrug
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• blauwgroen gekleurd randelement
(grindbeton)
• gecombineerde kruising:
provinciale weg, fietspad,
watergang + eco-verbinding
(stobbenwal)
OMGEVING
• overgang van stedelijk gebied
Woerden naar polderlandschap
van Linschoten.
AANDACHTSPUNTEN
• sociale veiligheid versus
eco-verbinding
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
1961
objectnummer
10034
overig
BEELDKENMERKEN
• metselwerk: gele baksteen
• hekwerk: witte regels, blauwe
staanders
OMGEVING
• bebouwingslint Linschoten
AANDACHTSPUNTEN
• onderhoud hekwerk,
betonsloof
104
Kansen voor kwaliteit 105

N204
B2 Vinkebrug
N204
D1 Montfoort
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
1961
objectnummer
10033
overig
BEELDKENMERKEN
• metselwerk: gele baksteen
• hekwerk: witte regels,
blauwe staanders
OMGEVING
• bebouwingslint Linschoten
AANDACHTSPUNTEN
• onderhoud hekwerk,
betonsloof
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• hekwerk: witte regels,
rode staanders
OMGEVING
• onopvallend langs parallelweg
AANDACHTSPUNTEN
• geen
106
Kansen voor kwaliteit 107

N204
B3 Waardse brug, Montfoort
N204
D2 Noordzijdse kade, Landscheidingssloot
OBJECTKENMERKEN
type
brugviaduct
bouwjaar
1955
objectnummer
10031
overig
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek, lichte boogvorm
• bijzondere stempels (blauw)
• ronde kolommen
• hekwerk langs Waardse dijk,
witte regels, blauwe staanders
• hekwerk langs N204: witte
regels, rode staanders
OMGEVING
• hoge ligging in het landschap
bedrijventerrein IJsselveld,
Montfoort
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
1970
objectnummer
10029
overig
BEELDKENMERKEN
• onopvallend in wegbeeld
• droge eco-verbinding
OMGEVING
• open veenweidegebied,
kruising met houtkade
AANDACHTSPUNTEN
• droge eco-verbinding loopt
niet door in talud
108
Kansen voor kwaliteit 109

N204
D3 Achterwetering Noordzijde
N204
B4 Boveneind Benschop
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
1955
objectnummer
10026
overig
BEELDKENMERKEN
• in het werk gestort beton
• onopvallend in wegbeeld
• geen hekwerk
OMGEVING
• open veenweidegebied
AANDACHTSPUNTEN
• droge eco-verbinding
ontbreekt
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
1954
objectnummer
10027
overig
BEELDKENMERKEN
• metselwerk: rode baksteen
• hekwerk, witte regels, blauwe
staanders
OMGEVING
• kruising occupatielint
Benschop
AANDACHTSPUNTEN
• geen
110
Kansen voor kwaliteit 111

5.2.5 N210 (Schoonhoven - A2/Nieuwegein)
Het wegbeeld van het oostelijk deel van de N210 wordt bepaald door
het stedelijk gebied van IJsselstein. Ook de televisietoren van Lopik
is zeer herkenbaar. De N210 heeft het karakter van een rondweg
met enkele rotondes en ongelijkvloerse kruisingen voor het langzaam
verkeer. De kruising met de Hollandse IJssel is door de hoge
kruising als viaduct onopvallend. Ten westen van IJsselstein doorkruist
de weg het open veenweidegebied. Ter hoogte van Lopik bepaald
het meer gevarieerde grondgebruik van de stroomrug langs de
Lek en de woonbebouwing van Lopik het wegbeeld.
Kunstwerken van west naar oost:
D1 duiker polder Cabauw
G1 geluidsscherm woonwijk Lopik, Laan van Grebenstein
T1 Letscherttunnel bij gemeentehuis Lopik, Rolafweg zuid
D2 duiker Eerste Wetering, bedrijventerrein Lopik
D3 Zuidzijdse kade, nabij kruising N204
T2 tunnel Hogebiezendijk, IJsselstein
T3 veetunnel, IJsselstein
T4 fietstunnel Lage Dijk zuid-noord, IJsselstein
B1 brug over de Hollandse IJssel, Parallelweg IJsselstein
V1 A.A. Reichweinviaduct over rijksweg A2, entree Nieuwegein
112
Kansen voor kwaliteit 113

N210
D1 Polder Cabauw
N210
G1 woonwijk Lopik, Laan van Grebenstein
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
2000
objectnummer
10035
overig
BEELDKENMERKEN
• betondek + stalen damwandprofielen
• hekwerk: horizontale witte
regels, staanders rood
OMGEVING
• open veenweidegebied
• in nabijheid van stuw
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
geluidsscherm
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• kunststof panelen +
begroeiing
• gematteerd transparant
• verticaal scherm op
dijklichaam
OMGEVING
• woonwijk Lopik
• boomstructuur langs de weg
AANDACHTSPUNTEN
• onderhoud
114
Kansen voor kwaliteit 115

N210
T1 Letscherttunnel
N210
D2 Eerste Wetering
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel voetgangers
bouwjaar
1977
objectnummer
10036
overig
BEELDKENMERKEN
• witte keerwanden
• hekwerk: witte handrail,
rode staanders
• verlichting: opbouwarmatuur
OMGEVING
• woonwijk Lopik/
gemeentehuis
• onopvallend vanaf de weg,
krijgt aandacht door bushalte
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
1990
objectnummer
10038
overig
BEELDKENMERKEN
• in het werk gestort beton
• hekwerk: witte handrail, rode
staanders
OMGEVING
• open veenweidegebied langs
bedrijventerrein
• parallelweg en losliggend
fietspad onopvallend
AANDACHTSPUNTEN
• geen
116
Kansen voor kwaliteit 117

N210
D3 Zuidzijdse kade nabij kruising N204
N210
T2 Eerste Wetering
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• in het werk gestort beton
• geen hekwerk
• droge eco-verbinding:
loopplank
OMGEVING
• open veenweidegebied met
enkele houtkaden
• onopvallend in wegbeeld
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
2002
objectnummer
10041
overig
BEELDKENMERKEN
• kruising lokale weg + watergang
en droge eco-verbinding
• betonnen keerwanden
• hekwerk: witte leggers, rode
staanders randelement is
tevens geluidsscherm/hekwerk
OMGEVING
• landelijk gebied, rand
IJsselstein
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
118
Kansen voor kwaliteit 119

N210
T3 IJsselstein
N210
T4 Lage dijk Noord - Lage dijk Zuid
OBJECTKENMERKEN
type
veetunnel
bouwjaar
2002
objectnummer
10042
overig
BEELDKENMERKEN
• betonwerk
• hekwerk: witte leggers,
blauwe staanders
• aanhangende leidingen
OMGEVING
• landelijk
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
fietstunnel
bouwjaar
2002
objectnummer
10043
overig
BEELDKENMERKEN
• tunnel in combinatie met
geluidsscherm (eenzijdig)
• groen scherm + transparante
delen boven tunnel
• hekwerk: witte leggers,
blauwe staanders
• verlichting geïntegreerd
OMGEVING
• landelijk
• overgang stedelijk gebied
IJsselstein
AANDACHTSPUNTEN
• onderhoud
120
Kansen voor kwaliteit 121

N210
B1 De Hooge Waard, Hollandse IJssel
N210
V1 A.A. Reichweinviaduct over de A2
OBJECTKENMERKEN
type
brugviaduct
bouwjaar
1983, 2003
objectnummer
10045, 10046
overig
BEELDKENMERKEN
• prefabdek
• onderslagbalk
• randelement grindbeton +
hekwerk
• hekwerk: witte leggers,
blauwe staanders
• gescheiden rijbanen
(oud en nieuw)
OMGEVING
• onopvallend in wegbeeld
• rand stedelijk gebied
IJsselstein
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1981
objectnummer
10047, 10048
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• prefabdek
• wandkolommen en
geïntegreerde onderslagbalk
• randelement grindbeton,
blauwe dekrand
• gescheiden rijbanen
OMGEVING
• entree Nieuwegein en
IJsselstein
AANDACHTSPUNTEN
• geen
122
Kansen voor kwaliteit 123

5.2.6 N212 (N201 - N198 Geestdorp)
De N212 loopt dwars door het open polderlandschap en veenweidegebied
Wilnis-Vinkeveen. Markant voor de route zijn enkele bosjes,
de kavelbeplantingen en kruisingen met kades en ringvaarten.
Ten noorden van Geer bepaald een begeleidende bomenrij langs het
losliggende fietspad het wegbeeld.
Kunstwerken van noord naar zuid:
B1 duikerbrug en fietstunnel Ringdijk, Wilnis
B2 Geerbrug
124
Kansen voor kwaliteit 125

N212
B1 Ringdijk Wilnis
N212
B2 Geerbrug
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
1956
objectnummer
10053, 10054
overig
BEELDKENMERKEN
• metselwerk boven tunnel
• in het werk gestort beton
• hekwerk: witte liggers, rode
staanders
OMGEVING
• ringdijk, groenzone Wilnis
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
basculebrug
bouwjaar
1961
objectnummer
10057
overig
BEELDKENMERKEN
• opvallend bedieningsgebouw
• hekwerk: witte liggers, blauwe
staanders
OMGEVING
• bedieningsgebouw en slagbomen
markeren de kruising
met de ringvaart
• open veenweidegebied,
weg-beplanting en struwelen/
riet langs ringdijk
AANDACHTSPUNTEN
• geen
126
Kansen voor kwaliteit 127

5.2.7 N221 (A1/Baarn - A28/Amersfoort)
De N221 loopt grotendeels door het bosgebied van de Utrechtse
Heuvelrug en de kernen Soest en Baarn. In aansluiting op de A28
vormt de N221 de zuidwestelijke ring van Amersfoort. De bosrijke
omgeving, bomenlanen, Paleis Soestdijk, kapitale villa’s met landschapstuinen
en enkele rotondes met ‘kunst’ bepalen het wegbeeld.
De kruisingen met de spoorlijnen Utrecht – Amersfoort en Amersfoort
– Hilversum zijn onopvallend.
Kunstwerken van west naar oost:
V1 Rijksweg A1, Baarn
K1 ‘Concentrische Schillen’, Escher-rotonde Baarn
B1 Koning Emmabrug over spoor, Baarn
V2 viaduct over N221, Stichtse rotonde, Amersfoort
V3 viaduct over Leusderweg, Amersfoort
128
Kansen voor kwaliteit 129

N221
V1 Rijksweg A1, Baarn
N221
K1 Geerbrug
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• randelement grindbeton
• dekrand groen-blauw
• wandkolommen: donkerblauw
• handrail donderblauw
OMGEVING
• overgangsgebied beboste
stuwwal - Eempolder
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
OBJECTKENMERKEN
type
kunstobject
bouwjaar
1998
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• door een ijzerwerkplaats
vervaardigd naar een houten
model van M.C.Escher, ter ere
van Escher’s 100ste geboortedag
OMGEVING
• rotonde
AANDACHTSPUNTEN
• geen
130
Kansen voor kwaliteit 131

N221
B1 Koningin Emmabrug
N221
V2 Stichtse rotonde, Amersfoort
OBJECTKENMERKEN
type
rugviaduct
bouwjaar
1960
objectnummer
20007
overig
BEELDKENMERKEN
• rood gekleurd hekwerk
• veiligheidshekwerk boven
spoor
OMGEVING
• bos en stedelijk gebied Baarn
• onopvallend in wegbeeld
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1962
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• open wandkolommen
• verjongd dek
• standaard hekwerk op
randelement
OMGEVING
• bosgebied, rand Amersfoort
AANDACHTSPUNTEN
• geen
132
Kansen voor kwaliteit 133

N221
V3 Leusderweg, Amersfoort
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1958
objectnummer
20023
overig
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• ronde kolommen met stalen
oplegpunten
• eenzijdige keerwand bij land
hoofd ivm wegverbreding
OMGEVING
• bosgebied, rand Amersfoort
AANDACHTSPUNTEN
• geen
134
Kansen voor kwaliteit 135

5.2.8 N224 (Zeist – De Klomp)
De N224 loopt van west naar oost over de beboste stuwwal van de
Utrechtse Heuvelrug naar het lager gelegen Gelderse Vallei. Rondom
de kernen Woudenberg en Scherpenzeel is van de oorspronkelijk
oost-west route afgeweken door de aanleg van nieuwe rondwe-gen.
Bijzondere kruisingen zijn het Valleikanaal (Griftdijk) en de Luntersche
Beek die een belangrijke rol spelen in de ontwatering van de Gelderse
Vallei. Kenmerken van de Gelderse Vallei zijn het kleinschalige, veelzijdige
en afwisselende agrarische landschap met houtwallen, sloten,
bomenrijen en griften.
Kunstwerken van west naar oost:
D1 duikerbrug Woudenbergse Grift, Voorstraat Woudenberg
G1 geluidsscherm Woudenberg oost, Randweg
B1 Potbrug Scherpenzeel west, kruising Valleikanaal
T1 fietstunnel Scherpenzeel, Willaerlaan
T2 fietstunnel Scherpenzeel oost, Oosteinde
B2 brug/duiker combinatie Renswoude west, Luntersche Beek
136
Kansen voor kwaliteit 137

N224 D1 Woudenbergse Grift, Woudenberg west, Voorstraat
N224
G1 Woudenberg oost, Randweg
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
1994
objectnummer
200010, 20011
overig
BEELDKENMERKEN
• hekwerk, rode staanders,
witte liggers
OMGEVING
• bebouwing
• rommelig wegbeeld door een
veelvoud van verschillede
hekwerken c.q. leuningen,
waarvan 1 hekwerk/leuning
functieloos is
AANDACHTSPUNTEN
• geen eco-passage
OBJECTKENMERKEN
type
geluidsscherm
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• begroeid (houten) scherm met
transparant deel
OMGEVING
• overgang relatief open
landschap en stedelijk gebied
woudenberg
AANDACHTSPUNTEN
• geen
138
Kansen voor kwaliteit 139

N224
B1 Potbrug, Scherpenzeel west, Valleikanaal
N224
T1 Scherpenzeel, Willaerlaan
OBJECTKENMERKEN
type
brug
bouwjaar
1986
objectnummer
200012
overig
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• hekwerk, rode staanders,
witte liggers
OMGEVING
• bebouwde omgeving
Scherpenzeel
• onopvallende brug
AANDACHTSPUNTEN
• geen eco-passage aanwezig
OBJECTKENMERKEN
type
fietstunnel
bouwjaar
1992
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• sobere uitvoering
• standaard spijlenhekwerk
OMGEVING
• weg geflankeerd met bomen
AANDACHTSPUNTEN
• geen
140
Kansen voor kwaliteit 141

N224
T2 Scherpenzeel oost, Oosteinde
N224
B2 Renswoude west
OBJECTKENMERKEN
type
fietstunnel
bouwjaar
1992
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• sobere uitvoering
• standaard spijlenhekwerk
OMGEVING
• weg geflankeerd met bomen
AANDACHTSPUNTEN
• sociale veiligheid,
vandalisme: graffiti
OBJECTKENMERKEN
type
brug fietspad
duiker onder weg
bouwjaar
1950
objectnummer
20013, 20014,
20015
overig
BEELDKENMERKEN
• opvallende dekrand fietspad
• stalen dekbrug fietspad
OMGEVING
• open landschap
• rommelig beeld door
schrikhekken, geleiderail en
haagje
AANDACHTSPUNTEN
• in duiker geen eco-passage
142
Kansen voor kwaliteit 143

5.2.9 N225 (Zeist – Rhenen)
De weg loopt parallel aan de Utrechtse Heuvelrug van Zeist naar
Rhenen. Deze oorspronkelijke rijksweg verloor zijn belang door de
aanleg van rijksweg A12. De N225 is vooral bekend van de Stichtse
Lustwarande, de landgoederenzone tussen Utrecht en Rhenen. Aan
deze warande liggen vele buitenplaatsen en villa’s van eind 18e eeuw.
Opvallende kruisingen zijn de A28 bij Zeist en de A12 bij Driebergen.
Ter hoogte van Elst loopt de N225 over de dijk langs de Neder Rijn.
Kunstwerken van west naar oost:
D1 duiker Noord-west rijksweg A28
V1 viaduct over rijksweg A28 (halfverdiepte ligging)
V2 viaduct onder rijksweg A12
E1 viaduct over ecopassage, Elst
144
Kansen voor kwaliteit 145

N225
D1 Noord-west A28
N225
V1 kruising me A28, Vollenhoventunnel
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
objectnummer
BEELDKENMERKEN
• weinig opvallende duiker met
standaard leuning
OMGEVING
• halfopen landschap Utrechtse
heuvelrug
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
BEELDKENMERKEN
• weinig opvallend kunstwerk
m.u.v. de hekwerken zuidzijde
• randelement vervangt hekwerk
OMGEVING
• overgang landschappelijk naar
bebouwing/stedelijk gebied
Zeist
• gat in bomenlaan N225
• beperkt uitzicht op A28/
geluidsscherm (luifel) Zeist
overig
AANDACHTSPUNTEN
• slechte coating op leuning
overig
AANDACHTSPUNTEN
• geen
146
Kansen voor kwaliteit 147

N225
V2 kruising met A12
N225
E1 viaduct over ecopassage, Elst
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• ronde kolommen
• stalen oplegpunten
• gecombineerd geleiderail
constructie en hekwerk
• keerwand onder landhoofd
OMGEVING
• overgang van landschappelijk
naar bebouwing/stedelijk
AANDACHTSPUNTEN
• vervallen status kunstwerk
• verbreding van de A12
OBJECTKENMERKEN
type
eco-passage
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• textuurbetonnen randelement
(geen hekwerk)
• kort op elkaar schuin
geplaatste ronde kolommen
OMGEVING
• open landschap
• vanaf de weg degelijk, technisch
vormgegeven kunstwerk
• vanaf de uiterwaarden opvallend
kunstwerk met wenken
ken naar natuurlijke elementen
AANDACHTSPUNTEN
• geen
148
Kansen voor kwaliteit 149

5.2.10 N226 (A28/Amersfoort – N225/Leersum)
De N226 loopt van noord naar zuid tot aan Maarsbergen langs de
rand van de Utrechtse Heuvelrug door het kleinschalige hoeven- en
slagenlandschap van de Gelderse Vallei. Vanaf Maarsbergen en de
kruising A12 loopt de weg door het beboste deel van de Utrechtse
Heuvelrug. De kruising met rijksweg A12 is de belangrijkste kruising.
Kunstwerken van noord naar zuid:
V1 viaduct onder rijksweg A28:
D1 Bavoortsebrug over Heiligenbergerbeek, Leusden Zuid
D2 Mofferbrug over Heiligenbergerbeek, Vieweg
B1 toegangsbrug De Boom
D3 duiker golfterrein Anderstein
V2 viaduct Kruising met A12, Maarsbergen
T1 fietstunnel Maarsbergseweg
150
Kansen voor kwaliteit 151

N226
V1 kruising met A28
N226
D1 Bavoortsebrug, Heiligenbergerbeek, Leusden zuid
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1959
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• onderslagbalk met ronde
kolommen
• geluidsscherm transparante en
groene delen (zuidzijde A28)
OMGEVING
• overgang van dicht landschap
(bebossing) naar meer open
landschap
AANDACHTSPUNTEN
• verkleuring/roestvorming van
de stalen panelen
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
1960
objectnummer
20018
overig
BEELDKENMERKEN
• neutrale houten leuning
OMGEVING
• landelijk halfopen gebied
AANDACHTSPUNTEN
• geen droge ecoverbinding
152
Kansen voor kwaliteit 153

N226
D2 Mofferbrug
N226
B1 De Boom
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
1960
objectnummer
20020
overig
BEELDKENMERKEN
• gemetselde rand
• kanotransportbak in duiker
• keerwand onder landhoofd
OMGEVING
• open landschap
• onopvallend in wegbeeld
AANDACHTSPUNTEN
• loopplankje moeilijk
bereikbaar voor fauna
OBJECTKENMERKEN
type
toegangsbrug
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• strak vormgegeven brug met
gedetailleerde poort
OMGEVING
• open landschap
AANDACHTSPUNTEN
• geen
154
Kansen voor kwaliteit 155

N226
D3 Golfterrein Anderstein
N226
V2 kruising met A12, Maarsbergen
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
1950
objectnummer
20021
overig
BEELDKENMERKEN
• weinig opvallend kunstwerk
• hekwerk witte liggers, rode
staanders
OMGEVING
• open landschap
• onopvallend in wegbeeld
AANDACHTSPUNTEN
• geen eco-voorzieningen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• onderslagbalk + ronde
kolommen
• dekrand groen-blauw
• stalen oplegpunten
• opbouw verlichting
OMGEVING
• open landschap
AANDACHTSPUNTEN
• vervallen status van het
kunstwerk, betonrot
• vervalt ivm verbreding van
de A12
156
Kansen voor kwaliteit 157

N226
T1 Maasbergseweg
OBJECTKENMERKEN
type
fietstunnel
bouwjaar
2009
objectnummer
20022A
overig
BEELDKENMERKEN
• bijzonder vormgegeven
hekwerk, kleur wit
• tegeltjes met dezelfde print
• geleidrail als hekwerk
• inbouw lichtarmatuur
OMGEVING
• gesloten landschap
• weinig opvallend vanaf de
N226
AANDACHTSPUNTEN
• geen
158
Kansen voor kwaliteit 159

5.2.11 N227 (A28/Amersfoort – N229/Cothen)
De weg loopt dwars over de Utrechtse Heuvelrug van Amersfoort
naar Cothen. De weg loopt van Amersfoort tot Doorn door het
be-boste deel van de Heuvelrug. Ten zuiden van Doorn is het meer
open en gevarieerde landschap van Langbroek en de Kromme Rijn.
Langbroek staat bekent om zijn vele kastelen langs de Langbroekerwetering.
Kunstwerken van noord naar zuid:
K1 ‘De Ladder’ kruising Dodeweg (knooppunt bij N221)
T1 tunnel kruising Dodeweg (knooppunt bij N221)
V1 viaduct over rijksweg A28, Amersfoort
E1 ecoduct Treeker Wissel
V2 viaduct onder spoorlijn bij Maarn
V3 viaduct onder rijksweg A12, Maarn
B1 brug over Langbroeker Wetering, Langbroek
160
Kansen voor kwaliteit 161

N227
K1’De Ladder’ van Armando, kruising Dodeweg, knooppunt bij N221
N227
T1 kruising Dodeweg-west, knooppunt bij N221
OBJECTKENMERKEN
type
kunst
bouwjaar
1994
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• monument ter nagedachtenis
aan Kamp Amersfoort
• uitgevoerd in brons, 14 meter
hoog
OMGEVING
• Kruispunt met veel
verschillende verkeersstromen
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• licht coating beton
• laag hekwerk op rand,
kleur grijs
• verlichting: inbouwarmatuur
OMGEVING
• Kruispunt met veel
verschillende verkeersstromen
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
162
Kansen voor kwaliteit 163

N227
V1 kruising met A28
N227
E1 Treeker Wissel
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• wandkolommen
• hekwerk met beplating op
randelement
OMGEVING
• gesloten landschap
• onopvallend voor
weggebruikers
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
ecoduct
bouwjaar
2009
objectnummer
20024-A
overig
BEELDKENMERKEN
• asymmetrisch: keerwand en
schuin bestraat talud
• betonprints
• schuin geplaatst wit
spijlen-hekwerk
• vormgegeven randelement
• verlichting: opbouwarmatuur
OMGEVING
• halfopen tot gesloten
landschap
AANDACHTSPUNTEN
• geen
164
Kansen voor kwaliteit 165

N227
V2 kruising spoorlijn bij Maarn
N227
V3 kruising met A12
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• transparant geluidsscherm
• insitu-dek
• onderslagbalk + ronde
kolommen
• betonnen keerwanden
(landhoofd)
• eenzijdig geluisscherm
OMGEVING
• gesloten landschap
AANDACHTSPUNTEN
• verbreding van de A12
• vandalisme: veel graffiti
OBJECTKENMERKEN
type
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• onderslagbalk+ronde
kolommen
• betonnen keerwanden
(landhoofd)
OMGEVING
• gesloten landschap
AANDACHTSPUNTEN
• vervallen status van het
kunstwerk
• verbreding van de A12
166
Kansen voor kwaliteit 167

N227
B1 Langbroek
OBJECTKENMERKEN
type
duikerbrug
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• keerwanden: rood metselwerk
• standaard hekwerken
OMGEVING
• stedelijk (dorps)
• vanaf de weg gezien vrij
onopvallend
• aan westzijde bevindt zich
vlakbij een kleine stuw
AANDACHTSPUNTEN
• geen
168
Kansen voor kwaliteit 169

5.2.12 N228 (Oudewater – De Meern)
Vanaf rijksweg A12 loopt de N228 in zuidelijke richting door het
open komgebied van de Heicopsche polder. Ter hoogte van Achthoven-Oost
loopt de weg als lage dijk min of meer parallel aan de Hollandse
IJssel. De vele lintbebouwing langs de weg bepaald voor-namelijk
het wegbeeld. Tussen de bebouwing door zijn er doorkijkjes op
de Hollandse IJssel en het veenweidegebied van polder Benschop.
Kunstwerken van west naar oost:
B1 Hoogenboomsbrug over de Hollandse IJssel
V1 viaduct onder rijksweg A12, De Meern
170
Kansen voor kwaliteit 171

N228
B1 Hoogenboomsbrug Hollandse IJssel
N228
V1 kruising met A12, De Meern
OBJECTKENMERKEN
type
brugviaduct
bouwjaar
2002
objectnummer
10064, 10065
overig
BEELDKENMERKEN
• prefabdek
• onderslagbalk + ronde
kolommen (oud en nieuw)
• randelementen beton +
hekwerk groen
• randelementen beton +
handrail groen
OMGEVING
• halfopen landschap
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• rechte wandkolommen
• gescheiden rijbanen
• randelement+standaard
hekwerk
• randelement+transparant
geluidsscherm
OMGEVING
• overgang landelijke-stedelijk
gebied (entree De Meern)
AANDACHTSPUNTEN
• geen
172
Kansen voor kwaliteit 173

5.2.13 N229 (Utrecht – Wijk bij Duurstede)
De N229 is de route langs de Kromme Rijn. De Kromme Rijn
meandert door het landschap en kruist de N229 twee keer.
Het Kromme-Rijngebied is landschappelijk zeer aantrekkelijk.
Langs de rivier bevinden zich verschillende kastelen en landgoederen,
zoals Amelisweerd, ridderhofstad Rhijnauwen, Rhijnestein en
Beverweerd.
Het landschap van de N229 is afwisselend door een gevarieerd
grondgebruik, te weten: (landgoed)bosjes, fruitboomgaarden,
weide- en akkerbouw.
Kunstwerken van west naar oost:
V1 viaduct onder rijksweg A12
T1 tunneltje bij bushalte, Werkhoven
D1,2 duikerbrug over Kromme Rijn (2x)
T2 tunneltje fiets/voetgangers kruising N227 (rotonde)
V2 viaduct onder Romeinenbaan, Wijk bij Duurstede
174
Kansen voor kwaliteit 175

N230
V1 kruising A2
N230
V2 kruising met A12, De Meern
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
2010
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• prefabdek
• aluminium randelement +
hekwerk
• onderslag balk en wand
kolommen
OMGEVING
• stadsboulevard Utrecht/
Leidsche Rijn
• bijzondere geluidsschermen,
hoogspanningstracé
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1977
objectnummer
10067
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• gescheiden rijbanen
• wandkolommen
• los randelement grindbeton
• verjongd dek
OMGEVING
• stedelijk gebied
Maarssenbroek
AANDACHTSPUNTEN
• geen
176
Kansen voor kwaliteit 177

N230
V3 Ruimteweg, Maarssenbroek, Hoogemaatviaduct
N230
V4 Maarsenbroeksedijk Groenesteinviaduct
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1977
objectnummer
10068
overig
BEELDKENMERKEN
• insitudek
• gescheiden rijbanen
• wandkolommen
• los randelement grindbeton
• verjongd dek
OMGEVING
• stedelijk gebied
Maarssenbroek
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1977
objectnummer
10069
overig
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• gescheiden rijbanen
• wandkolommen
• los randelement grindbeton
• verjongd dek
OMGEVING
• stedelijk gebied
Maarssenbroek
• vrij onopvallend in omgeving
AANDACHTSPUNTEN
• geen
178
Kansen voor kwaliteit 179

N230
B1 Amsterdam Rijnkanaal, Zuilensebrug
N230
B1 Vecht
OBJECTKENMERKEN
type
brug
bouwjaar
1979
objectnummer
10070
overig
BEELDKENMERKEN
• voorgespannen liggers,
boogvorm
• smalle dekrand+hekwerk
• smalle dekrand +
geluidsscherm
(blauw hout met transparante
delen)
OMGEVING
• wijds uitzicht over Amsterdam
Rijnkanaal en industriegebieden
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
brug
bouwjaar
1979
objectnummer
10070
overig
BEELDKENMERKEN
• voorgespannen hoge liggers,
boogvorm
• smalle dekrand+hekwerk
• smalle dekrand +
geluidsscherm
(blauw hout met transparante
delen)
OMGEVING
• wijds uitzicht over Vecht,
industriegebieden en
woonwijk Maarssen
AANDACHTSPUNTEN
• geen
180
Kansen voor kwaliteit 181

N230
K1 “Landmark” de hemelstrap van Lon Pennock
N230
G1 Zandweg Oostwaard, Maarssen
OBJECTKENMERKEN
type
kunst
bouwjaar
1981
objectnummer
10071
overig
BEELDKENMERKEN
• stalen trap, kleur zwart
De hemelstrap aan de Zuilense
Ring heet “Landmark” en is
van Lon Pennock
OMGEVING
• brug over Vecht,
Amsterdam Rijnkanaal en
spoorlijn Utrecht-Amsterdam
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
geluidscherm
bouwjaar
1988
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• houtscherm + transparante
delen
• kleur blauw (restol-olie)
OMGEVING
• afscherming fietspad en
woonwijk Zandweg
Oostwaard
AANDACHTSPUNTEN
• geen
182
Kansen voor kwaliteit 183

N230
V5 Oostwaardviaduct, N404
N230
T1 nabij afslag Maarsseveense Plassen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1978
objectnummer
10072
overig
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• boogconstructie (4 velden)
• rond kolommen
• los randelement grindbeton
OMGEVING
• landelijk gebied tussen
Maarssen en Utrecht-Noord
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel+duiker
bouwjaar
1978
objectnummer
10075
overig
BEELDKENMERKEN
• gecombineerde functie
• betonnen keerwanden kleur
wit
OMGEVING
• landelijk gebied tussen
Maarssen en Utrecht-Noord
AANDACHTSPUNTEN
• sociale veiligheid
184
Kansen voor kwaliteit 185

N230
V6 Maarseveense Poort, Nedereindsevaart
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1978
objectnummer
10077
overig
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• boogconstructie (4 velden)
• ronde kolommen
• los randelement grindbeton
OMGEVING
• landelijk gebied tussen
Maarssen en Utrecht-Noord
AANDACHTSPUNTEN
• geen
186
Kansen voor kwaliteit 187

5.2.15 N233 (A12/Veenendaal – Rhenen)
De N233 vormt de oostelijke randweg van Veenendaal. Het stedelijk
gebied van Veenendaal, geluidsschermen, voetgangerstunneltjes en
rotondes bepalen het wegbeeld in zuidelijke richting vanaf de aansluiting
rijksweg 12. Vervolgens loopt de weg parallel aan de rand van de
Utrechtse Heuvelrug. De ligging parallel aan het verhoogde spoor tot
in Rhenen is verder beeldbepalend voor de weg.
Kunstwerken van noord naar zuid:
V1 viaduct onder rijksweg A12
V2+V3 afrit/toerit 23a rijksweg A12
T1 tunnelviaduct Buurtlaan oost
T2 tunnel kruising Grote Beer
G1 geluidsscherm/schanskorven Grote Beer
T3 tunnel Kruising Rode kruispad
T4 tunnel/geluidsscherm Kruising Rode kruispad
G2 geluidsscherm Benedeneind
T5 tunnel Kruising Benedeneind
T6 tunnel Kruising Wageningse laan
T7 tunnel Kruising Smalle Zijde
T8 tunnel Kruising Middelbuurtseweg
G3 geluidsscherm Kruising Middelbuurtseweg
V4 dubbel viaduct Kruising met verlengde spoorlaan
T9 tunnel Rondweg oost – Cuneraweg
T10 tunnel Geertesteeg
T11 tunnel/viaduct Tweede Poort bij Cuneraweg
T12 tunnel/viaduct Eerste Poort bij Bovenweg
V5 v iaduct Kruising Herenstraat (N225)
188
Kansen voor kwaliteit 189

N233
V1 kruising rondweg west met A12
N233
V2 + 3 afrit/toerit A12 23a
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• onderslagbalk + ronde
kolommen
• stalen damwand (landhoofd)
OMGEVING
• stedelijke omgeving
Veenendaal
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
BEELDKENMERKEN
• opvallend vormgegeven
wangen
OMGEVING
• aansluiting Veenendaal
overig
geen eigendom
AANDACHTSPUNTEN
• geen
overig
geen eigendom
AANDACHTSPUNTEN
• geen
190
Kansen voor kwaliteit 191

N233
T1 kruising Buurtlaan oost
N233
T2 kruising Grote Beer
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
2005
objectnummer
2003A
overig
BEELDKENMERKEN
• transparant scherm
op rand wit
• keerwanden (landhoofd)
OMGEVING
• vanaf N233 herkenbaar aan
de transparante verbijzondering
in de geluidswal/-scherm
van schanskorven
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
2008
objectnummer
20030B
overig
BEELDKENMERKEN
• schuine keerwanden beton
• hekwerk: verticale spijlen wit
• transparant scherm op tunnel,
witte stijlen
OMGEVING
• stedelijke omgeving
• vanaf N233 opvallend
door verbijzondering in het
geluidsscherm
AANDACHTSPUNTEN
• doorgang is dichtgemaakt
192
Kansen voor kwaliteit 193

N233
G1 Grote Beer
N233
T3 kruising Spitsbergenweg
OBJECTKENMERKEN
type
geluidsscherm/
schanskorven
bouwjaar
2008
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• geluidsscherm van
schanskorven gevuld met
donkere stenen op grondwal
OMGEVING
• stedelijke omgeving
• bij kruising een transparante
verbijzondering
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
2008
objectnummer
20030C
overig
BEELDKENMERKEN
• extra trap aan zijkant parallel
aan N233
• schuine keerwanden beton
• hekwerk: verticale spijlen wit
• transparant scherm op tunnel,
witte spijlen
OMGEVING
• stedelijk gebied
AANDACHTSPUNTEN
• geen
194
Kansen voor kwaliteit 195

N233
T4 kruising Rode kruispad
N233
G2 Benedeneind
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel/
geluidsscherm
bouwjaar
2008
objectnummer
20030D
overig
BEELDKENMERKEN
• schuine keerwanden beton
• hekwerk: wit, verticale spijlen
• transparant scherm op tunnel,
witte stijlen
• verbijzondering metselwerk:
doorsnijding geluidswal
OMGEVING
• stedelijke gebied
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
geluidsscherm
bouwjaar
2008
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• glad betonnen keerwand
OMGEVING
• stedelijk omgeving
AANDACHTSPUNTEN
• geen
196
Kansen voor kwaliteit 197

N233
T5 kruising Benedeneind
N233
T6 kruising Wageningse laan
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
2008
objectnummer
20030e
overig
BEELDKENMERKEN
• verticale keerwanden beton
wit
• hekwerk: verticale spijlen wit
OMGEVING
• stedelijke omgeving
• vanaf N233 niet duidelijk
zichtbaar
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
2000
objectnummer
20031
overig
BEELDKENMERKEN
• kleurthema groen
(leuning)-wit (beton) sluit aan
op de kleuren op de kruising
• keerwand beton wit
OMGEVING
• stedelijk gebied/industrieterrein
• kruispunt is een duidelijk
orientatiepunt door
kleurgebruik
AANDACHTSPUNTEN
• Kleur van een aantal lantaarnpalen
wijkt enigszins af
198
Kansen voor kwaliteit 199

N233
T7 kruising Smalle zijde
N233
T8 kruising Middelbuurtseweg
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
2000
objectnummer
20032
overig
BEELDKENMERKEN
• kleurthema oranje (leuning)
wit (beton) sluit aan op de
kleuren op de kruising
• schuine keerwanden beton wit
• spijlen hekwerk oranje
OMGEVING
• stedelijk gebied/industrieterrein
• kruispunt is een duidelijk
orientatiepunt door
kleurgebruik
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
2000
objectnummer
20033
overig
BEELDKENMERKEN
• standaardtunnel met steile
toegangstrappen
• kleurthema is wit en in lijn
met de meeste kunstwerken
van deze rondweg
OMGEVING
• stedelijke omgeving
AANDACHTSPUNTEN
• bladafval/waaivuil
200
Kansen voor kwaliteit 201

N233
G3 kruising Middelbuurtseweg
N233
V4 kruising met Verlengde spoorlaan
OBJECTKENMERKEN
type
geluidsscherm
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• standaard transparant scherm
• betonslooffundatie
OMGEVING
• stedelijke omgeving
AANDACHTSPUNTEN
• lelijke aansluiting van het
scherm
OBJECTKENMERKEN
type
dubbelviaduct
bouwjaar
2000, 2001
objectnummer
20034, 20035
overig
BEELDKENMERKEN
• strak vormgegeven kunstwerk
met enkele accenten c.q.
details
• kleurthema is wit en in de lijn
met de meeste kunstwerken
van deze rondweg
• strip van gekleurde tegeltjes
OMGEVING
• stedelijke omgeving
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
202
Kansen voor kwaliteit 203

N233
T9 rondweg oost – V+Cuneraweg
N233
T10 Geertesteeg
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
2002
objectnummer
20036
overig
BEELDKENMERKEN
• ruim opgezette tunnel met
rustig vormgegeven leuningen
• opvallende lichte (wit-geel)
kleurcombinatie
• schuine keerwanden wit
• spijlen hekwerk geel
OMGEVING
• half open landschap
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
2003
objectnummer
20037
overig
BEELDKENMERKEN
• ruim opgezette tunnel met
stevige leuningen
• schuine keerwanden wit
• hekwerk wit
OMGEVING
• halfopen landschap
• westkant uit het zicht
onttrokken door beplanting
AANDACHTSPUNTEN
• geen
204
Kansen voor kwaliteit 205

N233
T11 tweede poort bij Cuneraweg
N233
T12 eerste poort bij Bovenweg
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel/viaduct
bouwjaar
BEELDKENMERKEN
• karakteristiek gemetseld
bouwwerk met getoogde
poort
OMGEVING
• half open landschap
• weinig opvallend vanaf de
weg
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel/viaduct
bouwjaar
BEELDKENMERKEN
• karakteristiek gemetseld
bouwwerk met getoogde
poort
OMGEVING
• half open landschap
• weinig opvallend vanaf de
weg
objectnummer
objectnummer
overig
AANDACHTSPUNTEN
• geen
overig
AANDACHTSPUNTEN
• geen
206
Kansen voor kwaliteit 207

N233
V5 kruising Herenstraat (N225)
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• gemetseld bouwwerk met
opvallende betonnen details
en voorzien van een blauwe
leuning
OMGEVING
• stedelijke omgeving
(bij station)
• vanaf de N233 een markant
kunstwerk, vanaf de N225 een
weinig opvallend kunstwerk
AANDACHTSPUNTEN
• geen
208
Kansen voor kwaliteit 209

5.2.16 N234 (N417/A27 – N221/Soest)
Het westelijk deel van de route N234 loopt door het overgangsgebied
van het veenweidegebied (Noorderpark) en de Utrechtse Heuvelrug.
De weg kruist van west naar oost een aantal belangrijke noord-zuid
verbindingen, te weten het spoor Utrecht – Hilversum en rijksweg
A27. Het gevarieerde landschap wordt gekenmerkt door de opstrekkende
verkaveling evenwijdig aan de A27, en de afwisseling van bosjes,
kavelbeplantingen e.d. Vervolgens loopt de weg door het bos van
de Utrechtse Heuvelrug, langs de noordkant van Bilthoven en Soest.
Kunstwerken van west naar oost:
V1 viaduct over Spoorlijn Utrecht - Hilversum
V2 viaduct over rijksweg A27
210
Kansen voor kwaliteit 211

N234
V1 spoorlijn Utrecht-Hilversum Gelderpolder
N234
V2 kruising A27
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
1967
objectnummer
20038
overig
BEELDKENMERKEN
• gescheiden rijbanen
• wandkolommen
• hekwerk, witte staander,
blauwe regel
• laag geluidsscherm op
noordelijke rand viaduct
t.b.v. ecozone
OMGEVING
• infrastructuurbundel A27
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• wandkolommen
• randelement groen-blauw
geschilderd
OMGEVING
• infrastructuurbundel A27
• overgang landelijk gebied en
stad Utrecht
AANDACHTSPUNTEN
• geen
212
Kansen voor kwaliteit 213

5.2.17 N237 (Utrecht – Zeist)
De N237 tussen Utrecht en Amersfoort is een oude Rijksweg. Na
de aanleg van de A28 in 1986 heeft veel verkeer van de N237 zich
verplaatst naar de A28. De weg is in de 17de eeuw aangelegd naar
een ontwerp van Jacob van Campen voor de ontwikkeling van een
grootschalig buitenplaatsenlandschap. De weg was in die tijd uniek,
zowel om zijn breedte als om zijn kaarsrechte tracé dwars door de
bossen en heide van de Utrechtse Heuvelrug.
Kunstwerken van west naar oost:
V1 rotonde Berekuil, kruising Waterlinieweg
D1 dubbele duikerbrug Berekuil, kruising Waterlinieweg
V2 viaduct onder rijksweg A27
T1 tunnel Oude Bunnikseweg
D2 duiker met vuilverzamelpunt Oude Bunnikseweg
E1 ecoduct Beukbergen nabij Ericaweg
K1 kunstobject Kruising Oude Tempellaan
K2 kunstobject Kruising N221, Stichtse rotonde
214
Kansen voor kwaliteit 215

N237
V1 Berekuil, kruising Waterlinieweg
N237
V1 Berekuil, kruising Waterlinieweg
OBJECTKENMERKEN
type
ongelijkvloerse
rotonde
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• fietsviaducten thematisch
betegeld
OMGEVING
• stedelijke omgeving
• vanaf de weg gezien een
verkeersrotonde
• vanaf het fietspad en
busbaan gezien een verlaagd
verkeersplein met onderdoorgangen
AANDACHTSPUNTEN
• geen
216
Kansen voor kwaliteit 217

N237
D1 Berekuil, kruising Waterlinieweg
N237
V2 kruising A27
OBJECTKENMERKEN
type
dubbele duikerbrug
bouwjaar
1960
objectnummer
20042
overig
BEELDKENMERKEN
• vormgegeven duikerbrug(gen)
voorzien van een doorgaande
leuning in blauw-wit thema
OMGEVING
• stedelijke omgeving
• (water)verbinding fort De Bilt
• aan de noordzijde hangt aan
de duiker een op het oog
weinig opvallende persleiding
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• viaduct A27 over watergang,
fietspad/parallelbaan en weg
• transparant geluidsscherm op
rand
• onderslagbalk+ronde
kolommen
• randelement grondbeton,
groen-blauwe kleur
OMGEVING
• halfopen landschap
• aan oostzijde een
geluidsscherm
• aan westzijde geen
geluidsscherm
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti,
realisatie ecozone
218
Kansen voor kwaliteit 219

N237
D2 Oude Bunnikseweg
N237
T1 Oude Bunnikseweg
OBJECTKENMERKEN
type
duiker met gemaal
bouwjaar
objectnummer
20044
overig
BEELDKENMERKEN
• weinig opvallend gemaal
• sobere bebouwing
• groene leuning op keerwand
OMGEVING
• stedelijke omgeving
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
1955
objectnummer
20046
overig
BEELDKENMERKEN
• sober, technisch, nauw en
onopvallende tunnel met
standaard leuningen wit
• verticale keerwanden van
beton wit
• opbouw verlichting
OMGEVING
• stedelijke omgeving
AANDACHTSPUNTEN
• sociale veiligheid
220
Kansen voor kwaliteit 221

N237
D3 Oude Bunnikseweg
N237
E1 ecoduct Beukbergen, Ericaweg
OBJECTKENMERKEN
type
duiker met vuilverzamelpunt
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• weinig opvallende betonnen
constructie voorzien van
diverse leuningen met van
elkaar verschillende kleuren
OMGEVING
• stedelijke omgeving
AANDACHTSPUNTEN
• roestvorming op de groene
leuning
OBJECTKENMERKEN
type
ecoduct
bouwjaar
2009
objectnummer
20042A
overig
BEELDKENMERKEN
• bontgekleurd, vormgegeven
kunstwerk met gedetailleerde
‘boomstructuur’ op de
steunpilaren
• kleurfiguraties op keerwanden
• verticale houten latjes op
schuin randelement
OMGEVING
• bosgebied Utrechtse
heuvelrug
AANDACHTSPUNTEN
• geen
222
Kansen voor kwaliteit 223

N237
K1 kruising Oude Tempellaan
N237
K2 ecoduct Beukbergen, Ericaweg
OBJECTKENMERKEN
type
kunstobject
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• driehoekige figuratie van
stalen buizen
OMGEVING
• bosgebied Utrechtse
heuvelrug
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
kunstobject
bouwjaar
1989
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• figuratie van staal
OMGEVING
• op een ruimtelijk verkeersplein
met heide
• bosgebied Utrechtse
heuvelrug
AANDACHTSPUNTEN
• geen
224
Kansen voor kwaliteit 225

5.2.18 N238 (A28/Zeist - N234)
Het landschap van de N238 wordt voornamelijk bepaald door de
bossen van de Utrechtse Heuvelrug. De weg kruist een aantal oostwest
verbindingen zoals de N237, het spoor Utrecht – Amersfoort en
rijksweg A28.
Kunstwerken van noord naar zuid:
V1 Willem Arntsz Hoevebrug ten noorden van spoorlijn
V2 viaduct met fietstunnel onder spoor Utrecht - Amersfoort
V3 Den Enghbrug, ten zuiden van spoorlijn
V4 viaduct over A28, Zeist
226
Kansen voor kwaliteit 227

N238 V1 Willem Arntsz Hoevebrug ten noorden van spoorlijn
N238
V2 kruising spoorlijn Utrecht-Amersfoort
OBJECTKENMERKEN
type
voetgangersviaduct
bouwjaar
1965
objectnummer
20047
overig
BEELDKENMERKEN
• vormgegeven smalle brug met
2 steunpunten en lichte toog
• lening in rood-wit thema
OMGEVING
• bosgebied Utrechtse heuvel
rug, zorginstelling Altrecht
• woonbuurt Den Dolder achter
groen geluidsscherm
AANDACHTSPUNTEN
• kleurstelling wijkt af van
gelijksoortige voetgangers
brug (V3) ten zuiden van
spoorlijn
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct met
fietstunnel
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• weg verdiept met aan
weerszijden een betonnen
keerwand
• leuning in groen
• wanden afgewerkt met
tegeltjes
OMGEVING
• bosgebied Utrechtse
heuvelrug
AANDACHTSPUNTEN
• verlichting fietstunnel:
dichtgespijkerd met houten
panelen
228
Kansen voor kwaliteit 229

N238
V3 Den Enghbrug ten zuiden van spoorlijn
N238
V4 viaduct over A28, Zeist
OBJECTKENMERKEN
type
voetgangersviaduct
bouwjaar
1964
objectnummer
20048
overig
BEELDKENMERKEN
• vormgegeven smalle brug met
2 steunpunten en lichte toog
• leuning in rood-wit thema
OMGEVING
• boslandschap Utrechtse
heuvelrug
AANDACHTSPUNTEN
• kleurstelling wijkt af van
gelijksoortige voetgangers
brug (V1) ten noorden van de
spoorlijn
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• gescheiden rijbanen
• lantaarnpalen op eigen
console, kleur groen
• kleurstelling leuning (licht)
blauw
• randelement grindbeton
OMGEVING
• bosgebied Utrechtse
heuvelrug
AANDACHTSPUNTEN
• geen
230
Kansen voor kwaliteit 231

5.2.19 N401 (N212 – Breukelen)
Het landschap van de N401 wordt voornamelijk bepaald door het
open veenweidelandschap. De kruising met het afwateringskanaal
Bijleveld en het natte natuurgebiedje van Staatsbosbeheer bij Kockengen
is opvallend door de lengte van het kunstwerk.
De aansluiting van de N401 op rijksweg A2 is complex (knooppunt
Breukelen).
Op korte afstand kruisen de volgende infrastructuurlijnen: rijksweg
A2, spoorlijn Utrecht - Amsterdam en Amsterdam - Woerden, riviertje
Aa, Amsterdam Rijnkanaal en een hoogspanningstracé.
Kunstwerken van west naar oost:
B1 viaduct Bijleveld, natuurgebiedje SBB bij Kockengen
V1 viaduct onder Rijksweg A2
232
Kansen voor kwaliteit 233

N401
B1 Bijleveld, natuurgebiedje SBB Joostendammerbrug
N401
V1 kruising A2
OBJECTKENMERKEN
type
hefbrug, tunnel,
brug
bouwjaar
1971
objectnummer
10079, 10080
10081, 10082
overig
BEELDKENMERKEN
• hefboomkolommen wit
• hekwerk: witte liggers,
blauwe staanders
• scheiding rijweg en parallel
weg/fietspad door barrier+
handrail wit
• tunnel voor wandelroute
OMGEVING
• open veenweidegebied
• natuurgebiedje SBB
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
2010-2011
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• vormgeving kunstwerk type
A2 (zie kruising N201-A2 bij
vinkeveen)
• stalen geluids- en
gezichts-schermen
• roestbruine stalen keerwanden
met betonsloof
• stalen randelement
OMGEVING
• landelijk, infrastructureel
knooppunt
AANDACHTSPUNTEN
• in uitvoering
234
Kansen voor kwaliteit 235

5.2.20 N402 (N201/Loenen aan de Vecht – N230/Maarssen)
Het landschap van de Vecht bepaald het wegbeeld van de N402.
De oeverwallen langs de Vecht hebben gediend als occupatiebasis in
de middeleeuwen. Langs deze route zijn vanaf de 18e eeuw veel
buitenplaatsen gevestigd. De oeverwal is rijkelijk begroeid met
bossen, parken, lanen, tuinen en waardevolle erfbeplantingen.
Kunstwerken van noord naar zuid:
geen
236
Kansen voor kwaliteit 237

5.2.21 N404 (N230 – Utrecht)
Landschap en wegbeeld zie N402.
Kunstwerken van oost naar west:
B1 Hoekbrug over de Vecht
D1 duiker
238
Kansen voor kwaliteit 239

N404
B1 Hoekbrug over de Vecht
N404
D1
OBJECTKENMERKEN
type
brug
bouwjaar
1979
objectnummer
10090
overig
BEELDKENMERKEN
• prefab brugdek
• onderslagbalk+ronde
kolommen
• randelement+hekwerk
grindbeton
OMGEVING
• landschap van de Vecht
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• randelement+hekwerk in
grondbeton
OMGEVING
• landschap van de Vecht
AANDACHTSPUNTEN
• geen
240
Kansen voor kwaliteit 241

5.2.22 N405 (Kamerik – Woerden)
De provinciale weg N405 is een korte weg die van Woerden, langs
Kamerik naar de N212 loopt door het open veenweidegebied. De
weg loopt voor een groot deel parallel aan de Kemeriksche wetering.
Langs de route ligt het rijksmonument gemaal Kamerik-Teylingens,
een goed voorbeeld van een klein stoomgemaal (1907). De sluis is
inmiddels komen te vervallen.
Kunstwerken van noord naar zuid:
B1 betonbrug over Kameriksche Wetering
B2-3 voetgangersbruggen over Kameriksche Wetering
D1 duiker stoomgemaal
242
Kansen voor kwaliteit 243

N405
B1 Kameriksche Wetering
N405
B2-3 Kameriksche Wetering
OBJECTKENMERKEN
type
brug
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• betondek
• laag rendement
• geen hekwerk
OMGEVING
• geen veenweidegebied
• bebouwingslint Kameriksche
Wetering
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
voetgangersbrug
bouwjaar
1977
objectnummer
10092, 10093
overig
BEELDKENMERKEN
• houten brug
• witte leuningen
OMGEVING
• open veenweidegebied
• bebouwingslint Kameriksche
Wetering
AANDACHTSPUNTEN
• wordt vervangen door
kunststof brug
244
Kansen voor kwaliteit 245

N405
D1 stoomgemaal Kameriksche Wetering
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
1871
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• alleen nog duikerverbinding
• gemaal is industrieel
monument
OMGEVING
• open veenweidegebied
• bebouwingslint langs
Kameriksche Wetering
AANDACHTSPUNTEN
• geen
246
Kansen voor kwaliteit 247

5.2.23 N408 (A12 – Nieuwegein)
De N408 voorziet in de ontsluiting van Nieuwegein-oost op de A12.
De aanliggende bedrijventerreinen domineren het wegbeeld. De
kruising met het Amsterdam Rijnkanaal, met het zicht op de oude
plofsluis, vormt een herkenbaar oriëntatiepunt in de route.
Kunstwerken van noord naar zuid:
D1 duiker Ravenseveldweg
T1 tunnel Ravenseveldweg – Houtenseweg
248
Kansen voor kwaliteit 249

N408
D1 Ravenseveldweg
N408
T1 kruising Ravenseveldweg en Houtenseweg
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
1973
objectnummer
10095
overig
BEELDKENMERKEN
• hekwerk, leggers wit,
staanders rood
OMGEVING
• industriegebied
• vanaf de weg alleen
herkenbaar aan leuning
AANDACHTSPUNTEN
• geen eco-verbinding
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
2004
objectnummer
10096
overig
BEELDKENMERKEN
• strak en kleurrijk vormgegeven
bouwwerk
• hekwerk blauw
• keerwand: tegeltjes geeloranje
kleurthema
• verlichting: inbouwarmatuur
OMGEVING
• overgang van stedelijk naar
halfopen landschap
AANDACHTSPUNTEN
• geen
250
Kansen voor kwaliteit 251

5.2.24 N409 (N408 – Houten)
De N409 loopt van de N408 tot aan de ringweg Houten.
Ten westen van de kruising met de A27 is het stroomruglandschap
met een gevarieerd grondgebruik herkenbaar. Ten oosten van deze
kruising bepaald het bedrijventerrein Oud-Wulven het wegbeeld.
Kunstwerken van west naar oost:
D1 duiker Houtenseweg, Wayense wetering
V1 viaduct over A27 + windscherm
252
Kansen voor kwaliteit 253

N409
D1Houtenseweg, Wayense Wetering
N409
V1 kruising A27
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
1973
objectnummer
10099
overig
BEELDKENMERKEN
• standaard vormgegeven duiker
met lening grijs
• voorzien van loopplanken
OMGEVING
• halfbesloten landschap
• begeleidende bomenrijen
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct met
wind-scherm
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• prefab betondek
• randelement+handrails grijs
• windscherm bestaande uit
gebogen diagonaal rasterwerk
gespannen zeil blauw-groen
OMGEVING
• halfopen landschap
• beperkt zicht op A27
• losliggend fietspad /p
arallelweg
• begeleidende bomenrijen
AANDACHTSPUNTEN
• windscherm versleten c.q.
delen zijn kapot
254
Kansen voor kwaliteit 255

5.2.25 N410 (Odijk - Houten)
De provinciale weg N410 verbindt Houten en Odijk met elkaar.
Het Kromme Rijnlandschap van de N410 is afwisselend door een
gevarieerd grondgebruik, te weten: fruitboomgaarden, weide- en
akkerbouw. De N410 is grotendeels beplant met 2 bomenrijen.
Kunstwerken van oost naar west:
geen
256
Kansen voor kwaliteit 257

5.2.26 N411 (Waterlinieweg Utrecht – A12, Bunnik)
De N411 is in aansluiting op N229 de oude ontsluitingsweg langs de
Kromme Rijn.
De N411 (Koningsweg) doorkruist na de kruising Waterlinieweg de
vier Lunetten op de Houtensche vlakte (onderdeel van de Nieuwe
Hollandse Waterlinie). Na de kruising met de A27 (bak van Amelisweerd)
bepaald het landgoedbos het wegbeeld. Tot aan Bunnik is
een kleinschalig landschap van de Kromme Rijn beeldbepalend. Ter
hoogte van Vechten is sprake van een bundeling met de A12 en de
spoorlijn Utrecht - Arnhem.
Kunstwerken van west naar oost:
V1 viaduct onder Waterlinieweg, Koningsweg
V2 viaduct over de A27, Amelisweerd
T1 tunnel onder A12, Achterdijk
V3 fietsviaduct over A12
258
Kansen voor kwaliteit 259

N411
V1 Waterlinieweg, Utrecht
N411
V2 Kruising A27
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• standaard rand+geleiderail/
hekwerk
• vierkante kolommen
donker-blauw
OMGEVING
• stad Utrecht
• Lunetten (Hollandse
Waterlinie)
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• veiligheidsscherm gebogen
strekmetaal
• eco-passage achter haag
OMGEVING
• Amelisweerd
• Beperkt zicht op A27
AANDACHTSPUNTEN
• geen
260
Kansen voor kwaliteit 261

N411
T1 Achterdijk, kruising A12
N411
V3 Kruising A12
OBJECTKENMERKEN
type
tunnel
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• twee aaneengesloten
duiker-elementen
• randelement+hekwerk
• randelement+geluidsscherm
A27
• geluidsscherm rode stijlen,
dichte beplanting
OMGEVING
• halfopen landschap
• A12 beeldbepalend
AANDACHTSPUNTEN
• vandalisme: graffiti
• sociale veiligheid
OBJECTKENMERKEN
type
fietsviaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• prefab dek+hoog betonnen
randelement handrail oranje
• afgeronde brede kolom in
rijrichting A12
• opvallende trappen+
hekwerken
OMGEVING
• infrastructuurlandschap A12+
geluidsschermen bedrijventerrein
Bunnik
AANDACHTSPUNTEN
• geen
262
Kansen voor kwaliteit 263

5.2.27 N412 (Uithof – De Bilt)
De N412 loopt vanaf de A28 in noordelijke richting door het
over-gangsgebied van de Kromme Rijn en de Utrechtse Heuvelrug.
De kavelbeplantingen en de landgoedbossen bepalen het landschapsbeeld.
De kruising met de A28 vormt de belangrijkste kruising.
Kunstwerken van noord naar zuid:
D1 duiker
V1 viaduct rijksweg A28, aansluiting De Uithof, UMC
264
Kansen voor kwaliteit 265

N412
D1 kruising Biltsche Grift
N412 V1 rijksweg A28, Bureveld aansluiting De Uithof, UMC
OBJECTKENMERKEN
type
duiker
bouwjaar
1970
objectnummer
20051
overig
BEELDKENMERKEN
• hekwerk leggers wit,
staanders blauw
OMGEVING
• randstedelijke omgeving
• landgoederenlandschap
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• prefabdek
• randelement grindbeton
• hekwerk op geleiderail blauw
• onderslagbalk in één vormgeving
met wandkolommen
OMGEVING
• overgang landgoederenlandschap
Kromme Rijnstadsdeel
De Uithof
• A28 infrastructuurbundel
AANDACHTSPUNTEN
• geen
266
Kansen voor kwaliteit 267

5.2.28 N413 (Soesterberg – A28)
Het landschap van de N413 wordt voornamelijk bepaald door de
bossen en de heidevelden van de Utrechtse Heuvelrug.
Kunstwerken van west naar oost:
V1 viaduct over de A28, het Hollegat
268
Kansen voor kwaliteit 269

N413
V1 kruising/aansluiting A28
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• hekwerk op randelement
blauw
• betonnen geleider op dek
t.b.v. smal voetpad naar
bushalte
• sober betonnen kunstwerk
OMGEVING
• randstedelijke omgeving
AANDACHTSPUNTEN
• geen
270
Kansen voor kwaliteit 271

5.2.29 N414 (A1/Baarn – Bunschoten)
Het landschap van de N414 wordt voornamelijk bepaald door open
polderlandschap van Polder de Haar. Na de kruising met rijksweg A1
loopt de weg parallel aan de Eem. De bedrijvigheid (m.n. de jachthaven)
van Eembrugge bepaald enigszins het wegbeeld. Na de kruising
met de Eem overheerst vooral de openheid van de polder tot aan de
zuidrand van het bedrijventerrein bij Bunschoten.
Kunstwerken van oost naar west:
V1 viaduct onder Rijksweg A1
B1 onder Rijksweg A1 – Eem
B2 Eembrug
D1 duiker Bloklandse Wetering
272
Kansen voor kwaliteit 273

N414
V1 kruising A1
N414
B1 rijksweg A1 - Eem
OBJECTKENMERKEN
type
viaduct
bouwjaar
objectnummer
overig
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek
• wandkolommen, donkerblauw
gekleurd
• randelementen grindbeton,
blauwgroen gekleurd
OMGEVING
• overgangszone Utrechtse
Heuvelrug - Eempolder
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
brug
bouwjaar
objectnummer
overig
geen eigendom
BEELDKENMERKEN
• insitu-dek, boogvorm
• wandkolommen
• randelement grindbeton
OMGEVING
• zicht op de haven
• bedrijvigheid langs de Eem
• onopvallend voor
weggebruiker A1
AANDACHTSPUNTEN
• geen
274
Kansen voor kwaliteit 275

N414
B2 Eembrug
N414
D1 Bloklandse Wetering
OBJECTKENMERKEN
type
ophaal/basculebrug
bouwjaar
1961, 1977
objectnummer
20053, 20054
overig
BEELDKENMERKEN
• hameistijlen wit
• hekwerk: witte liggers,
blauwe staanders
• bedieningsgebouw,
groen-blauwe rand
OMGEVING
• open veenweidegebied
Eempolder
• bedrijfsactiviteiten en
woonbebouwing langs de
Eem
AANDACHTSPUNTEN
• geen
OBJECTKENMERKEN
type
duikersbrug
bouwjaar
1960
objectnummer
20055
overig
BEELDKENMERKEN
• sobere uitvoering
• hekwerk: grijs
OMGEVING
• open veenweidelandschap
Eempolder
AANDACHTSPUNTEN
• geen
276
Kansen voor kwaliteit 277

6 CONCLUSIES EN AANBEVELINGEN
Aan het uitgevoerde onderzoek naar de beeldkwaliteit van infrastructurele
kunstwerken in de provincie Utrecht zijn conclusies en
aanbevelingen te verbinden. De kunstwerken zijn in dit kader
gecategoriseerd en op een beredeneerde wijze in beeld gebracht.
Dit hoofdstuk geeft een antwoord op de vraag hoe de kwaliteit van
de infrastructurele kunstwerken kan worden verbeterd, beter ingepast
en/of beter in onderlinge samenhang worden uitgevoerd.
6.1 regionale identiteit
De regionale identiteit kan worden versterkt door:
1. Continuïteit van infrastructurele kunstwerken, naar voorbeeld
van de routeontwerpen waarbij herkenbare routes gemaakt door
gebruik te maken van herhaling, toepassing vormfamilie, etc. De
gekozen thematiek is leidend in de uitwerking.
2. Specificiteit van één object, waarbij opvallende kruisingen een
opvallend en herkenbaar gegeven zijn van de route.
3. Gebruik te maken algemeen vastgestelde kenmerken zoals bij
voorbeeld de provinciale kleur, naamgeving, vormgeving en
details, materialisatie.
4. Behoud/meer zichtbaar maken historische waardevolle
kunst-werken/details.
Continuïteit van een route kan worden verbeterd door meer eenheid
en samenhang aan te brengen in wegmeubilair, verlichting, geluidsschermen,
naamsaanduidingen, hekwerken en kleurgebruik.
Het overzicht van de infrastructurele kunstwerken langs de provinciale
wegen in Utrecht laat een afwisselend beeld zien. Langs de
N-wegen is geen of weinig sprake van een familie van ontwerp van
kunstwerken en eenheid in wegmeubilair. Uitzondering hierop zijn de
nieuwe rondwegen bij IJsselstein en Veenendaal. Hier is sprake van
een meer samenhangende vormgeving, materialisatie en
kleurgebruik. Langs de overige routes is vooral het landschap en de
afwisseling van de landschapstypen van belang voor de beleving en
oriëntatie van de weggebruikers.
Voor de routebeleving zijn het soort kruisingen en de specificiteit van
kunstwerken van belang. De hoge kruisingen van N-wegen met het
Amsterdam Rijnkanaal zijn hiervan een goed voorbeeld. De kruising
van kleinere wateren (vaarverbindingen) middels een hangbrug valt
op in het wegbeeld. De vele kruisingen van wateren middels duikers
en duikerbruggen zijn echter onopvallend, alleen een hekwerk is in
het wegbeeld zichtbaar. Het kleurgebruik en het type hekwerk is dan
belangrijk (zie voorbeeld rijksweg A2).
De aanpak van RWS van de rijkswegen met de routeontwerpen is
niet of minder van toepassing op de provinciale wegen. N-wegen zijn
vaak slechts een onderdeel van een route. Ook is er meestal geen
herhaling van soortgelijke kunstwerken. Een eventuele thematische
aanpak op het niveau van kunstwerken is daardoor minder herkenbaar.
Op het niveau van details, materialisatie en kleurgebruik zijn er
wel mogelijkheden.
Hekwerken
Veel hekwerken langs de kunstwerken - m.n bij bruggen, duiker-bruggen
en duikers - zijn geschilderd in de kleuren blauw-wit
of rood-wit. Het kleurgebruik en vormgeving van hekwerken van de
nieuwere kunstwerken is veelal afwijkend en onderscheidend.
Door de grote variatie in de bestaande hekwerken, in combinatie met
randelementen en gekleurd tegelwerk, zal per situatie moeten worden
beoordeeld of het kleurgebruik kan worden geüniformeerd ten
behoeve van de regionale identiteit. Voor nieuwe kunstwerken dient
het nader te ontwerpen type hekwerk ‘model Utrecht’ van toepassing
worden verklaard.
278
Kansen voor kwaliteit 279

Aard van de kruising
Opvallend is dat de weggebruiker weinig informatie krijgt over de
status van de kruising. De benaming van het kunstwerk ontbreekt
of is slecht leesbaar. Ook de topografische informatie ontbreekt of is
matig aangeduid; het is bijvoorbeeld onduidelijk of de weg een brede
sloot kruist of bijvoorbeeld het Valleikanaal, de Amstel of de Kromme
Rijn.
Het invoeren van een herkenbare benaming (qua informatie als vormgeving)
van belangrijke kruisingen is een kans voor een verbeterde
regionale identiteit. Dit komt de leesbaarheid van het landschap en de
routebeleving ten goede.
Landschap
De transparantie van kruisingen (doorkijkjes/beleving omgeving) is
van belang voor de landschapsbeleving en de oriëntatie. De Zuilensebrug
(N230) gaat bijvoorbeeld in één gebaar hoog over het spoor
Utrecht – Amsterdam, het Amsterdam Rijnkanaal, de Vecht en een
aantal kruisende wegen. Het geluidsscherm beperkt echter het uitzicht
voor de weggebruiker in noordelijke richting. Op het niveau van
het onderliggende landschap is deze brug wel van betekenis en een
ruimtelijk oriëntatiepunt.
Cultuurhistorie
Van belang is het zichtbaar houden van de historie van de weg en
van de kunstwerken.
Een enkel kunstwerk blijft na functieverlies als historisch relict achter
in het landschap. Een voorbeeld hiervan is de plofsluis in het
Amsterdam Rijnkanaal ter hoogte van Nieuwegein (onderdeel van
de Nieuwe Hollandse Waterlinie).
Door functieveranderingen gaan veel details van architectuur in de
tijd verloren. De vormgeving en materialisatie van een kunstwerk
maakt de periode van aanleg herkenbaar. De vooruitgang in de
techniek is eveneens zichtbaar. Voorbeelden hiervan zijn het soort
opleggingen, de maximale overspanning, in het werk gestort beton
(getoogde constructies) versus het gebruik van prefab-beton.
De materialisering is soms kenmerkend voor een periode, een voorbeeld
is de toepassing gewassen betongrind voor de randelementen
in de jaren zeventig.
Onderhoud
De mate van (slecht of achterstallig) onderhoud en de ongewenste
graffiti-activiteiten zijn belang voor de beeldvorming van de kunstwerken.
Voorbeelden van vervuiling en of achterstallig onderhoud
zijn:
• vuil en groenaanslag (vooral aan de schaduwzijde);
• druipsporen als gevolg van slechte detaillering afwatering;
• afbladderende verf op beton;
• kapotte verlichting, vaak opbouwarmaturen met zichtbaar kabelwerk
(vandalismegevoelig).
Bij het realiseren van nieuwe kunstwerken dient rekening te worden
gehouden met duurzaam onderhoud, oppervlakte behandeling tegen
graffiti en beplakken van pamfletten e.d. Een goede detaillering en
materialisatie kan natuurlijke bevuiling (groenaan-slag, druipsporen)
voorkomen.
Met de nieuwe LED-technologie zijn er ook kansen duurzaam het
gewenste verlichtingsniveau te regelen. Bij de lagere fietstunnels zijn
inbouwarmaturen (vandalismebestendig) aan te bevelen.
280
Kansen voor kwaliteit 281

Ecologische functie
Er zijn enkele ecoducten en meerdere eco-verbindingen op viaducten
in de provincie gerealiseerd. Met de toenemende vraag zal het infrastructureel
netwerk op onderdelen moeten worden uitgebreid. Het is
daarbij van belang dat rekening wordt gehouden met de bestaande
landschappelijke en ecologische waarden en - verbindingen.
Kunst
Er zijn enkele opvallende kunstobjecten langs de N-wegen in de
provincie. Kunst langs wegen en op rotondes is soms beeldbepalend
en van belang voor de oriëntatie. In de meer landschappelijke context
is enige terughoudendheid gewenst voor kunst. Kunst moet vooral
betekenisvol zijn en dit stelt eisen aan de locatie.
282
Kansen voor kwaliteit 283

GERAADPLEEGDE LITERATUUR
1 The landscape of contemporary infrastructure Kelly Shannon,
Marcel Smets 2010
sporen van mobiliteit op het landschap
fysieke aanwezigheid in het landschap
de perceptie van landschap door beweging
infrastructuur als openbare ruimte
2 Route-ontwerpen:
Panoramaroute A27
Regenboogroute A12
Trekvogelroute A2
De koers voor het routeontwerp, dec. 2004
Routes, startboek route-ontwerp
Over de kunst van het ontwikkelen en borgen van de ruimtelijke
kwaliteit van de snelweg en omgeving
RWS, VROM, Routeontwerp, LNV (2008)
3 Atlas van de snelwegomgeving
Handreiking bij de Structuurvisie voor de Snelwegomgeving
2009, Ministerie van VROM
4 Via Natura, RWS (#36 – juni 2009)
5 Rotterdams Dagblad, Vormgeving en mobiliteit
geluidsschermen als lapmiddel
6 Blauwe Kamer, nr. 6 december 2020, special: De zuigende kracht
van de snelweg
7 Kunstwerken en Kunstwerken, 2007
Liefde voor beton
de ‘verklimopping’ van het landschap
de beleidsmachine
8 Ambities bundelen, Advies over inpassing infrastructuur
RWS, sept. 1998
9 Ruimtelijke kwaliteit, verkenning VROMraad, 2011
10 Een nieuw type weg
Lay-out, platform voor recent ontwerpend onderzoek
11 Langs onze wegen, v. Overdijkink, 1941
12 Oude Rijkswegen, B.G.M. Strootman
ontstaan, oorspronkelijk en huidig beeld van de oude rijkswegen
in Nederland, 1989
13 Over snelwegarchitectuur en nano-technologie
Bart Zwart, 2011
14 Het VERDERpakket 2010-2020, projectenboek, 12 april 2010,
Mobiliteit in Midden Nederland
15 Kernkwaliteiten in de praktijk, Ministerie I&M, Programmadirectie
Mooi Nederland, 25 nov. 2010, Vista Landschapsarchitectuur
en Stedenbouw
16 The Image of the city, 1960, Kevin Lynch
17 Provinciale Ruimtelijke Structuurvisie 2013-2025 en verordening,
voorontwerp, juni 2011
284
Kansen voor kwaliteit 285

Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit★
Han LÖrzing