Ruimtelijke opgaven in beeld - Planbureau voor de Leefomgeving

vier
• coördinatieproblemen; in dit geval helpt de overheid
collectieve actieproblemen te overbruggen, zoals het
voorkomen van free-riders-gedrag bij stadsvernieuwing.
4.1.2 Criteria voor rol Rijksoverheid
Wanneer is iets een zaak van de Rijksoverheid? Hier zijn
criteria te noemen vanuit bestuurskundige theorieën.
Deze zijn geïnspireerd door het subsidiariteitsbeginsel
van de Europese Unie. Dit houdt in dat het optreden van
een hoger bestuursniveau legitiem is als de lagere
overheden onvoldoende in staat zijn om het probleem op
te lossen, of als coördinatie op een hoger schaalniveau
een meerwaarde oplevert:
• internationale verplichtingen die het Rijk is aangegaan;
bijvoorbeeld bij EU-afspraken voor de flora- en
faunabescherming (Natura 2000) en het milieu
(water- en luchtkwaliteit);
• ruimteclaims die regio- of provinciegrensoverstijgend zijn;
voorbeelden zijn het hoofdwegennet en de Ecologische
Hoofdstructuur (EHS), maar ook grootschalige
projecten met grensoverschrijdende effecten
(schaalsprong Almere);
• het laten renderen van eerdere rijksinvesteringen;
bijvoorbeeld het ontmoedigen van de realisatie van
woningen en bedrijven op locaties die nieuwe
investeringen van de Rijksoverheid zouden vragen,
terwijl bestaande (rijks)infrastructuur onderbenut
blijft;
• ruimtelijke functies/ruimteclaims van evident belang voor
nationale welvaart/welzijn; waar de grens precies ligt, is
niet duidelijk aan te geven, maar het economisch
belang van Schiphol en de Rotterdamse haven, en de
leefbaarheidsvraagstukken in Rotterdam-Zuid zijn in
ieder geval goede voorbeelden.
Overigens is het van belang hierbij onderscheid te maken
tussen de rol van het Rijk bij de strategische planning en
de rol in de uitvoering. Bij natuur heeft het Rijk
bijvoorbeeld een duidelijke rol in de strategische
planning, zeker waar het gaat om het nakomen van
Europese verplichtingen. De uitvoering van het
natuurbeleid kan in principe geheel aan andere
overheden worden gelaten.
4.1.3 Criteria voor strategische ruimtelijke
planning
Wanneer is iets een zaak van de (nationale) strategische
ruimtelijke planning? Een integrale ruimtelijke afweging
heeft meerwaarde bij:
• synergie door een gecoördineerde aanpak; bijvoorbeeld
door ruimtelijke reserveringen in het kader van de
klimaatverandering te gebruiken voor vergroting van
de ruimtelijke kwaliteit;
• frictie tussen sectorale ruimteclaims; bijvoorbeeld tussen
het hoofdwegennet en groene structuren; een helder
op kaart gezette Ruimtelijke Hoofdstructuur kan hierbij
behulpzaam zijn.
Deze drie soorten criteria samen kunnen helpen bij de
politiek te beantwoorden vraag welke ruimtelijke
opgaven een zaak van nationale ruimtelijke ordening
moeten zijn. We lichten het toepassen van deze criteria
hier toe aan de hand van twee voorbeelden: omgaan met
krimp en waterveiligheid.
Omgaan met krimp
Bij krimp lijkt er een duidelijke overheidstaak te liggen: de
marktwerking is onvoldoende, gezien de toekomstige
mismatch tussen vraag en aanbod van woningen. Een
krimpende bevolking heeft effecten op publieke
goederen (scholen en voorzieningen) en daarmee op
eerdere overheidsinvesteringen. Ook zijn er
coördinatieproblemen bij het uit de markt halen van
leegstaande woningen.
Volgens de drie criteriagroepen ligt er echter geen
duidelijke inhoudelijke taak voor het Rijk: er zijn geen
internationale afspraken op dit gebied en het is weinig
provinciegrensoverstijgend. Wel heeft het Rijk in het
verleden investeringen gedaan, maar het Rijk is ook niet
bij machte om deze beter te laten renderen bij een
onvermijdelijke krimp. Het gaat ook niet om zaken die
vanuit nationale welvaart/welzijn cruciaal zijn. Wel
bestaat het risico dat er ongewenste beleidsconcurrentie
tussen gemeenten optreedt. Het is echter in de eerste
plaats aan de provincie dat te voorkomen.
Ten slotte is het onwaarschijnlijk dat een nationale
ruimtelijke strategie een meerwaarde heeft om de
gevolgen van bevolkingskrimp te verhelpen. Er zijn weinig
conflicterende ruimteclaims of trade-offs in het geding.
Waterveiligheid
Bij waterveiligheid ligt er een duidelijke overheidstaak: er
zijn grote externe effecten (slachtofferrisico’s en risico op
grote economische schade) en veiligheid is een publiek
goed dat zelfs in de grondwet is verankerd. Marktpartijen
kunnen de veiligheid niet waarborgen door de vele
coördinatieproblemen. Ook heeft de overheid tot
dusverre aanzienlijk geïnvesteerd in het watersysteem
van Nederland.
Er ligt een duidelijke taak voor het Rijk. De risico’s (kans x
effect) van een overstroming vanuit de zee of de grote
rivieren zijn groot. Bij overstromingen betreft het enorme
schadebedragen die door andere overheden niet kunnen
worden opgebracht, en herstelwerkzaamheden die door
andere overheden niet kunnen worden gecoördineerd.
Overstromingen in het economisch kerngebied van
Nederland zouden de nationale economie zeer schaden.
Belangrijke waterkeringen en de grote rivieren zijn
provinciegrensoverschrijdend. In noodgevallen kunnen
regio’s tegengestelde belangen hebben.
Bestuurlijke aspecten | 75