Jean-Pascal van Ypersele - Buitenlandse Zaken - Belgium

FOD Buitenlandse Zaken,
Buitenlandse Handel en
Ontwikkelingssamenwerking
DGOS
www.dgos.be
Klimaatverandering en het Belgische
ontwikkelingssamenwerkingsbeleid:
uitdagingen en mogelijkheden
Jean-Pascal van YPERSELE
Institut d’astronomie et de géophysique Georges Lemaître
Université catholique de Louvain, Belgium
Oktober 2008
Rapport gerealiseerd op vraag van de heer Charles MICHEL,
Minister van Ontwikkelingssamenwerking
Institut d’astronomie et
géophysique G. Lemaître,
Université catholique
de Louvain
Dit rapport kan van www.dgdc.be and www.climate.be/vanyp worden gedownload
www.climate.be

De originele versie van dit rapport werd in het Frans geschreven ("Les changements climatiques
et la politique belge de coopération au développement: défis et opportunités")
en is ook beschikbaar op www.dgcd.be en www.climate.be/vanyp.

Dit rapport is gewijd aan de miljoenen "medehuurders" van deze kleine planeet,
van wie de levensomstandigheden, en soms het leven zelf, bedreigd worden
door de klimaatveranderingen, terwijl zijzelf net het minst verantwoordelijk zijn
voor de vervuilende uitstoot die deze veranderingen veroorzaakt.
"De plantage is erg groot, er zijn veel handen nodig om het onkruid te wieden".
(Afrikaans spreekwoord) 1
1
Geciteerd door Pépin Tchouate op de Conferentie van 7 maart 2008; vertaald van het frans: "La plantation est très
grande, pour la défricher, il faut beaucoup de mains".

Dankwoord
Mijn dank gaat in de allereerste plaats uit naar de heer Charles Michel, Belgisch Minister
van Ontwikkelingssamenwerking. Enkele weken nadat hij zijn functie als minister
had opgenomen, wenste hij een grondige denkoefening over de uitdagingen die de
klimaatveranderingen voor de ontwikkelingssamenwerking met zich brengen. De eerste
stap in deze denkoefening was het internationale symposium 2 dat door de Ontwikkelingssamenwerking
werd georganiseerd in samenwerking met de Federale Raad
voor Duurzame Ontwikkeling: "De klimaatverandering, een nieuwe uitdaging voor de
ontwikkelingssamenwerking?". Dit symposium vond op 7 maart 2008 plaats in het
Egmontpaleis, onder het erevoorzitterschap van HKH Prinses Astrid. Alle sprekers,
maar ook vele anderen, hebben bijgedragen aan het succes van deze dag, die bijna 250
Belgische en internationale deelnemers samenbracht. Ze verdienen allemaal onze erkentelijkheid,
maar ik zou inzonderheid de dame willen bedanken die er wellicht het
meest heeft aan bijgedragen: mevrouw Marie Cherchari, lid van het kabinet van de
Minister van Ontwikkelingssamenwerking. De tekst van dit rapport vloeit voort uit de
besprekingen van 7 maart, maar ook uit de reeks schriftelijke bijdragen die ik achteraf
mocht ontvangen. Ik wens de – soms discrete – auteurs ervan eveneens te danken.
Hoewel ik geen specialist in ontwikkelingssamenwerking ben (het onderwerp heeft me
anders wel steeds geboeid), heb ik erg veel gehad aan de constructieve opmerkingen
van de mensen die de voorafgaande versies van deze tekst hebben willen herlezen.
Mijn dank gaat ook uit naar deze aandachtige lezers. Ik heb geprobeerd optimaal rekening
te houden met hun opmerkingen, maar ik neem de volledige verantwoordelijkheid
voor de inhoud van dit rapport op mezelf, met alle kwaliteiten en gebreken die
het vertoont. Tenslotte zou ik mijn trouw team medewerkers van het Institut d’astronomie
et de géophysique Georges Lemaître van de Université catholique de Louvain
willen bedanken: Philippe Marbaix, Ben Matthews en Andrew Ferrone, zonder wie ik
niet de helft zou kunnen doen van wat ik doe.
Jean-Pascal van Ypersele
(vanyp@climate.be voor alle opmerkingen of suggesties)
Hoogleraar aan de Université catholique de Louvain 3
Ondervoorzitter van de IPCC 4
Voorzitter van de werkgroep "Energie en klimaat" van de FRDO 5
2
Zie het programma in bijlage
3
Institut d’astronomie et de géophysique Georges Lemaître, Université catholique de Louvain, www.climate.be/vanyp
4
IPCC, de Intergouvernementele Groep Deskundigen over de Klimaatverandering (www.ipcc.ch)
5
Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling, www.frdo.be

Inhoud
SAMENVATTING .............................................................................................................................................. 9
I. KLIMAATVERANDERINGEN EN MENSELIJKE ONTWIKKELING .................................................... 13
I.1 De door de mens veroorzaakte klimaatverandering: een realiteit .......................................................... 13
I.2 Projecties voor de 21ste eeuw ................................................................................................................. 14
I.3 Impact op de menselijke ontwikkeling ................................................................................................... 16
I.4 Twee antwoorden: matiging en aanpassing ............................................................................................. 20
II. KLIMAATVERANDERINGEN EN ONTWIKKELINGSLANDEN ......................................................... 23
2.1. Het Noorden als grote verantwoordelijke, het Zuiden als belangrijkste slachtoffer ............................. 23
2.1.1. Impacts in Afrika, Azië, Latijns-Amerika ................................................................................ 23
2.1.2. De meest getroffen sectoren, systemen en regio's ................................................................... 24
2.2. Risico' op menselijke catastrofen en bedreigingen voor de vrede ........................................................ 25
2.2.1. Rampen .................................................................................................................................... 25
2.2.2. Gewapende conflicten ............................................................................................................. 25
2.3. De Millenniumdoelstellingen, ontwikkeling en specifieke behoeften van de ontwikkelingslanden .... 26
2.3.1. 2015 en erna ............................................................................................................................. 26
2.3.2. Het standpunt van de ontwikkelingslanden ............................................................................. 26
2.4. Het antwoord van de internationale gemeenschap ................................................................................ 27
2.4.1. Matiging en aanpassing ............................................................................................................ 27
2.4.2. Minder uitstoot en meer absorptie ........................................................................................... 27
2.5. Belangrijkste instrumenten en fondsen ................................................................................................. 28
2.6. Tussenbalans ......................................................................................................................................... 31
III. ONTWIKKELINGSSAMENWERKING DIE REKENING HOUDT MET DE
KLIMAATVERANDERINGEN ...................................................................................................................... 33
3.1. Interacties tussen klimaatveranderingen en ontwikkeling ..................................................................... 33
3.1.1. Drie soorten interacties ............................................................................................................ 33
3.1.2. De doeltreffendheid van de hulp wordt bedreigd .................................................................... 34
3.1.3. De perverse effecten van bepaalde vormen van matiging in het Noorden beperken .............. 34
3.2. Integratie: noodzaak, principes, draagwijdte en specifieke kenmerken ................................................ 35
3.3. Vertragingen en belemmeringen voor de integratie .............................................................................. 37
3.4. Algemene voorwaarden voor integratie ................................................................................................ 38
3.5. Tien pistes voor integratie ..................................................................................................................... 40
3.6 Grenzen van integratie ........................................................................................................................... 42
IV. DE BELGISCHE SAMENWERKING EN DE KLIMAATVERANDERINGEN ..................................... 45
4.1. Stand van zaken .................................................................................................................................... 45
4.2. Eerste benadering van de specifieke gevoeligheid van de Belgische samenwerking ........................... 47
4.3. Moeilijkheden, obstakels en specifieke troeven van integratie ............................................................. 50
V. AANBEVELINGEN OM DE KLIMAATKWESTIE IN HET BELGISCHE BELEID VOOR
ONTWIKKELINGSSAMENWERKING TE INTEGREREN ......................................................................... 53
BIBLIOGRAFIE ............................................................................................................................................... 61
BIJLAGE 1: ADVIES VAN DE FRDO OVER DE FLEXIBILITEITSMECHANISMEN VAN HET
KYOTOPROTOCOL ........................................................................................................................................ 67
BIJLAGE 2: PROGRAMMA VAN DE CONFERENTIE VAN 7 MAART 2008 ........................................... 68

Samenvatting - 9
SAMENVATTING
Waar de ontwikkelde landen voor het grootste stuk verantwoordelijk zijn voor de opwarming
van de aarde, zijn het de ontwikkelingslanden die er het meest de effecten van ondervinden
en de minste middelen hebben om zich aan te passen. Dat is "de fundamentele
onrechtvaardigheid van de klimaatveranderingen".
Het antwoord op de klimaatveranderingen is een combinatie van matiging 6 en aanpassing.
Vanuit het oogpunt van de ontwikkelingslanden heeft matiging een negatieve invloed op
de effectieve uitoefening van het recht op ontwikkeling. Niettemin is in talrijke landen de
gevoeligheid voor klimaatveranderingen zo groot dat een aanpassing ook de ontwikkeling
beïnvloedt.
Aangezien aanpassing een kwestie van ontwikkeling is, zal het beleid dat een antwoord
zoekt op de uitdaging van de klimaatveranderingen het best tot stand komen binnen het
kader van ontwikkelingsactiviteiten. Die integratie is noodzakelijk wil men dat het antwoord
op de klimaatveranderingen aansluit op de doelstellingen van een menselijke ontwikkeling,
in het bijzonder de vermindering van armoede.
Men onderscheidt drie soorten interactie tussen ontwikkeling en klimaatveranderingen: (i)
de impact van klimaatveranderingen op ontwikkelingsprojecten; (ii) de impact van projecten
op de klimaatveranderingen; (iii) de impact van projecten op de kwetsbaarheid van
bevolkingsgroepen en/of ecosystemen voor klimaatveranderingen. De combinatie ervan
kan de doeltreffendheid van de ontwikkelingshulp aanzienlijk beperken. Niettemin is
ontwikkeling ook een sleutelelement om de kwetsbaarheid terug te schroeven.
De kwetsbaarheid wordt bepaald door een reeks factoren en moet dus worden gezien als
een dynamisch proces, sterk bepaald door de specifieke context. Er bestaat geen "recept"
voor aanpassing. Aanpassing kan immers niet worden herleid tot ontwikkeling op het vlak
van infrastructuur.
Op internationaal vlak stellen we vast dat de integratie van de aanpassing in de ontwikkelingssamenwerking
overal vertraging oploopt. Om dit te verhelpen, is een sterke beleidsovertuiging
op hoog niveau vereist. Op het niveau van ontwikkelingsinstanties, stelt het
rapport een lijst op van specifieke procedures en instrumenten die moeten worden aangewend.
De integratie stoot op de beperkingen van de beschikbare financiële enveloppen. Om te
vermijden dat de ontwikkelingsdoelstellingen in gevaar worden gebracht, lijkt het noodzakelijk
om het principe vervuiler-betaler te onderschrijven en dus op substantiële wijze
de rijkdommen op wereldschaal te herverdelen. Dit pleit in het voordeel van een nieuwe
internationale architectuur van de samenwerking, in het bijzonder de multilaterale ("less
funds, more funding" om het met de beeldspraak van de Uitvoerende Secretaris van het
Klimaatverdrag te zeggen).
Op Belgisch niveau kan men vaststellen dat de ontwikkelingssamenwerking gelijkaardige
tendensen vertoont als die welke internationaal worden waargenomen: onderschatting van
het probleem, gebrek aan aandacht voor de noden op het gebied van de aanpassing, me-
6
"Matiging" is de officiële vertaling van het Engelse word “mitigation”. Matiging betekent dat
men een beleid realiseert dat gericht is op de vermindering van de uitstoot van broeikasgassen en
de bevordering van koolstofdioxideopslag.

10 – De klimaatveranderingen en het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
thodologische moeilijkheid om de integratie te ontwerpen binnen de bestaande politiek en
procedures.
Een eerste benadering van de Belgische Coöperatie toont een redelijk ernstig risico, aangezien
71% van de projecten behoren tot sectoren die op directe wijze gevoelig zijn voor
klimaatveranderingen. Een eerste analyse van de 18 partnerlanden wijst in de richting van
vijf conclusies: (i) de aanpassingshulp zou de belangrijkste dimensie van integratie van de
klimaatproblematiek in het Belgisch ontwikkelingsbeleid moeten uitmaken; (ii) in de
meeste landen zijn de behoeftes enorm en interfereren ze nauw met de agenda van een
menselijke ontwikkeling; (iii) voor meer dan de helft van de landen riskeren de klimaatveranderingen
grote negatieve gevolgen te hebben voor het rendement van de landbouw
en dus voor de voedselzekerheid; (iv) het is mogelijk om ook de matigingsstrategieën
(reductie van uitstoot) in de ontwikkelingslanden aan te moedigen, maar onder de partners
van de Belgische Coöperatie is er slechts één enkel land (Zuid-Afrika) dat op vlak
van klimaat significante acties kan ondernemen; (v) vijf landen beschikken over bosgebieden
waarvan het behoud kan leiden tot matiging, doch slechts onder bepaalde voorwaarden
en binnen bepaalde limieten.
De integratie van het klimaatbeleid in de Belgische Coöperatie zou op twee specifieke
moeilijkheden kunnen stoten: het gebrek aan capaciteit in de partnerlanden en het gebrek
aan personeel op Belgisch niveau. Zonder een significante verbetering op dit laatste niveau,
lijkt het onmogelijk dat de Belgische Coöperatie een doorbraak bereikt op het vlak
van de integratie van de klimaatkwestie.
Het rapport formuleert ter conclusie 13 aanbevelingen:
1) Vertrekken van een precieze diagnose. De strategienota leefmilieu van DGOS moet
geherformuleerd worden om de prioriteit "klimaat" te definiëren als een transversale prioriteit
binnen de transversale thematiek van het milieu, terwijl men er op toeziet dat rekening
wordt gehouden met de andere problemen (voedselzekerheid, biodiversiteit, verwoestijning,…).
2) Een duidelijk beleidskader uitstippelen voor de integratie. In de context van de
ecologische schuld, moeten matiging, aanpassing en capaciteitsopbouw als volgt worden
georganiseerd: maximale matiging voor ontwikkelde landen, maximale betrokkenheid
van ontwikkelde landen bij de aanpassing van ontwikkelingslanden en bij de capaciteitsopbouw
in deze landen op beide vlakken, teneinde het deze landen mogelijk te maken
om zich op hun "eigen" manier te ontwikkelen.
3) De hoofdlijnen van de integratie hiërarchisch opbouwen. In het Belgische geval in
het bijzonder, is er reden om aanpassing te beschouwen als de prioritaire hoofdlijn op de
korte en op de lange termijn. Het belangrijkste terrein van die integratie is de snelle verbetering
van de bestaande samenwerking binnen het kader van bestaande projecten en
structuren. In de meeste partnerlanden van de Belgische Coöperatie sluiten de matigingsprojecten
door vermindering van uitstoot aan op een andere tijdelijkheid, op de korte en
de lange termijn. De matigingsprojecten door middel van koolstofdioxideopslag en door
de toevlucht tot energetische landbouw vereisen een specifieke benadering (cf. 5).
4) Vooreerst meer belang hechten aan de aanpassing in bilaterale projecten. Onder
voorbehoud van een slotanalyse van de specifieke interactie tussen de sociale, ecologische
en economische impacts van de klimaatveranderingen per project, spitst de ontwik-

Samenvatting - 11
kelingssamenwerking meer dan twee derden van de projecten toe op sectoren waar de
klimaatveranderingen in staat zijn om de stand van zaken op de middellange termijn te
veranderen: basisgezondheidszorg, basisinfrastructuur, landbouw en voedselzekerheid,
versterking van de maatschappij.
5) De projecten rond bosbescherming strikt omkaderen. Buiten de technische moeilijkheden
(metrologie) impliceert de bescherming van bossen een reeks delicate bemiddelingen.
Men moet steeds garanderen dat de financiële middelen die het behoud van de
bossen in een goede gezondheid moeten belonen ook effectief ten goede komen aan de
lokale bevolking die deze bewaken. De formule van de financiële compensatie voor milieudiensten
lijkt in dat opzicht en onder bepaalde voorwaarden duidelijk te verkiezen
boven een simpele uitwisseling van koolstofkredieten.
6) De projecten van energetische landbouw strikt omkaderen. Vanuit het oogpunt van
de samenwerking voor een duurzame menselijke ontwikkeling, moeten de projecten van
energetische landbouw strikt onderworpen worden aan de veiligheidsgarantie, alsook aan
de garantie van voedselsoevereiniteit. De projecten moeten worden omkaderd door precieze
criteria, zoals de vermindering van armoede, de bescherming van de bodem en de
bescherming van de biodiversiteit.
7) De oorspronkelijke geest van het Clean Development Mechanism behouden. De
toevlucht door de ontwikkelde landen tot koolstofkredieten moet complementair blijven
aan de binnenlandse maatregels en het toegevoegde karakter moet worden gegarandeerd,
evenals de bijdrage van de CDM-projecten aan een duurzame ontwikkeling van de gastlanden
door een indijking van de armoede.
8) Proefprojecten tot matiging lanceren in het domein van de energie. In een tweede
fase van de integratie zou de Belgische Coöperatie kunnen bijdragen aan de eigen ontwikkeling
van de partnerlanden door middel van proefprojecten of casestudies. Het zal
nodig zijn om de middelen te concentreren in één of twee domeinen, gekozen in functie
van de karakteristieken van de partners, met name de hulpsectoren en milieuprioriteiten.
9) Binnen DGOS een cel "milieu-klimaat" creëren, belast met volgende taken:
- een strategische visie ontwikkelen over de integratie van de klimaatveranderingen
in het beleid van de ontwikkelingssamenwerking;
- een specifieke opleiding verzekeren;
- de samenwerking tussen de Coöperatie en de wetenschappelijke gemeenschap
verbeteren;
- kwaliteitsvolle en gebruiksvriendelijke, klimatologische informatie verschaffen;
- uitwerken van middelen voor de milieu- en klimatologische screening van
bestaande en nieuwe projecten;
- de uitwisseling van informatie en goede praktijken bevorderen;
- complementariteiten zoeken met andere ontwikkelingsinstanties binnen de
Europese Unie;
- waken over de coherentie met het beleid dat wordt gevoerd op andere
machtsniveaus en door andere departementen;
- aanbevelingen formuleren om het geheel van de activiteiten van DGOS, BTC en
het kabinet van Ontwikkelingssamenwerking "groener" te maken.

12 – De klimaatveranderingen en het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
10) De problematiek van de klimaatveranderingen introduceren in de contacten met
de partners op alle niveaus. Het zou met name nuttig zijn dat meer vertegenwoordigers
van de Ontwikkelingssamenwerking deelnemen aan internationale onderhandelingen over
het klimaat en dat de Minister deelneemt aan het ministeriële segment van de Conferenties
van de Partijen van het Raamverdrag over de klimaatveranderingen.
11) Het budget van de ontwikkelingshulp verhogen. De klimatologische bedreiging
van de ontwikkelingsagenda versterkt het belang van de ontwikkelde landen, inclusief
België, om hun belofte na te komen en de ontwikkelingshulp te verhogen tot 0,7% van
het BNP.
12) Bijdragen tot meer leesbaarheid, eenvoud en coherentie van de multilaterale financieringsinstrumenten
van de strijd tegen de klimaatveranderingen. De vermenigvuldiging
van de fondsen schaadt de transparantie en de doeltreffendheid van de ontwikkelingshulp
en ondermijnt de toe-eigening door de partnerlanden van hun ontwikkelingsstrategieën
("less funds, more funding" cf. supra). België zou het voorstel van de UNDP
tot consolidatie in één enkel fonds moeten steunen en, in afwachting daarvan, de deelname
aan bestaande fondsen onderwerpen aan strikte voorwaarden, in overeenstemming
met de principes van de Verklaring van Parijs.
13) Aansluiten op het perspectief van een grondige herziening van de ontwikkelingssamenwerking.
België moet zich op actieve wijze engageren ten voordele van het principe
vervuiler-betaler en bijdragen aan de ontwikkeling van voorwaarden opdat ontwikkelde
landen hun verplichtingen zouden nakomen door progressief nieuwe financieringsbronnen
aan te spreken in overeenstemming met de behoeften. In dit opzicht zal het veilen
van de uitstootquota’s van het ETS-systeem België binnenkort van belangrijke inkomsten
voorzien. Het zou opportuun zijn minstens een deel daarvan te besteden aan de
financiering van echte duurzame ontwikkeling van de landen die het grootste slachtoffer
zijn van de klimaatveranderingen.
De rechtvaardiging en de details van de aanbevelingen bevinden zich in het rapport zelf.
De verwezenlijking van deze aanbevelingen vergt politieke wil en budgettaire prioriteiten.
Ik hoop dat dit rapport noodzaak en hoogdringendheid ervan zal aantonen voor "Our
Common Future" 7 .
7
De Engelse titel van het Rapport Brundtland (1987) dat duurzame ontwikkeling op de
internationale politieke agenda heeft geplaatst.

Klimaatveranderingen en menselijke ontwikkeling - 13
I. KLIMAATVERANDERINGEN EN MENSELIJKE ONTWIKKELING
I.1 De door de mens veroorzaakte
klimaatverandering: een realiteit
Het beginsel van het broeikaseffect en van de versterking
ervan door de menselijke activiteit werd
in de 19 de eeuw ontdekt. De belangrijkste kenmerken
ervan zijn ondertussen goed gekend, zoals
blijkt uit de opeenvolgende rapporten van het
IPCC, het Intergovermental Panel on Climate
Change, dat in 1988 door de Verenigde Naties
werd opgericht. De notie "broeikaseffect" heeft te
maken met het feit dat de betrokken gassen ervoor
zorgen dat de warmte die van de Zon afkomstig is
in de buurt van het aardoppervlak wordt gehouden.
Het gas met het grootste effect is kooldioxide
(CO2), het resultaat van het gebruik van fossiele
brandstoffen, gevolgd door methaan (CH4), stikstofhemioxide
en fluorhoudende gassen. Het vierde
evaluatierapport van het IPCC (2007) kwam
tot de conclusie dat het grootste deel van de opwarming
die sinds halfweg de 20 ste eeuw wordt
vastgesteld zeer waarschijnlijk 8 te wijten is aan de
vastgestelde stijging van de gasconcentraties met
broeikaseffect van menselijke oorsprong.
De belangrijkste oorzaak van de toegenomen
CO2-concentratie is het gebruik van fossiele
brandstoffen; maar een al even significante verklaring
(ongeveer 20%) vindt men in het veranderende
bodemgebruik, inclusief de ontbossing. CO2
is immers een onvermijdelijke afvalstof van elke
vorm van verbranding en nagenoeg de helft van
de uitgestoten hoeveelheden blijft ongeveer een
eeuw lang in de atmosfeer; de andere helft wordt
geabsorbeerd door de oceanen en de vegetatie
(maar die geabsorbeerde fractie zal in de toekomst
zeer waarschijnlijk afnemen). De waargenomen
stijging van de CH4-concentratie is vooral afkomstig
van de landbouw en van het gebruik van fossiele
brandstoffen, en die van N2O is in hoofdzaak
toe te schrijven aan de landbouw. Figuur 1 illustreert
de sectorale spreiding van die broeikasgasbronnen
op planetair vlak. De sectoren die de
jongste decennia wereldwijd in de grootste mate
hebben bijgedragen aan de toegenomen uitstoot
zijn energielevering (vooral elektriciteit), transport
en de industrie.
Afval en afvalwater
Energievoorziening
Bosbouw
Landbouw
Industrie
Figuur 1: Jaarlijkse globale uitstoot van
Transport
Residentiële en
commerciële bouw
broeikasgassen van antropische oorsprong: aandeel
van de verscheidene sectoren in de totale uitstoot van
broeikasgassen in 2007 in CO 2‐equivalente termen (het
deel "Forestry" omvat de bosbouw en de ontbossing).
(IPCC AR4 SYR)
De hoeveelheden broeikasgassen per inwoner
schommelen aanzienlijk van regio tot regio. Dat
blijkt duidelijk uit figuur 2. In die figuur staat de
oppervlakte van elk regionaal blokje in verhouding
tot de totale uitstoot (uitstoot per inwoner x
aantal inwoners). Tussen 1970 en 2004 is de uitstoot
per inwoner in bepaalde zones (Afrika) gedaald
en in andere zones (zoals China) toegenomen,
maar de uitstoot van de meest geïndustrialiseerde
landen is veel hoger gebleven. In 2004
produceerden de landen die bedoeld zijn in bijlage
I van het Raamverdrag van de Verenigde Naties
over de Klimaatveranderingen (CCNUCC), waarbij
de ontwikkelde landen goed waren voor 20%
van de wereldbevolking, 57 % van het wereldwijd
8
Waarschijnlijkheid van meer dan 90%; vanuit de wetenschap dat de bewijzen indirect zijn (men kan op het hele
klimaatsysteem geen tegensprekelijke experimenten toepassen) is het normaal dat er geen 100% zekerheid bestaat.

14 – De klimaatveranderingen en het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
t CO2-equivalent / inwoner
30
20
10
30
1970 2004
20
10
India
Afrika
Andere landen van Azië
China
Midden Oosten
Latijns-Amerika
Oost-Europa
Japan
Rusland – Oekraïne – Belarus
West-Europa
Verenigde Staten
Canada – Australië – Nieuw-Zeeland
0
0
0 1 2 3 0 1 2 3 4 5 6
Bevolking (in miljarden)
Bevolking (in miljarden)
Figuur 2: Regionale spreiding van de uitstoot van broeikasgassen per inwoner in 1970 en in 2004 (alle gassen,
inclusief verandering van bodemgebruik) (verQcale as) en de bevolking (horizontale as) voor verschillende
landengroepen. De oppervlakte van elk regionaal blokje staat in verhouding tot de totale uitstoot (uitstoot per
inwoner x aantal inwoners). Bron: Java Climate Model en referenQes van dat model (JCM).
binnenlands product (berekend overeenkomstig
de koopkracht) en droegen zij voor 46 % bij aan
de wereldwijde uitstoot van broeikasgassen GES
(IPCC AR4). Ook al emitteren de zuidelijke landen
vandaag meer broeikasgassen dan de noordelijke
landen, toch zullen de in de atmosfeer opgestapelde
hoeveelheden nog lange tijd vooral afkomstig
zijn van de "ontwikkelde" landen 9 . Het
zijn immers de hoeveelheden die zich decennialang
hebben opgestapeld die aan de oorsprong
liggen van de opwarming van het klimaat, niet
wat in een bepaald jaar wordt uitgestoten.
I.2 Projec

Klimaatveranderingen en menselijke ontwikkeling - 15
Figuur 3: RelaQeve neerslagveranderingen voor
de periode 2090‐2099 vergeleken met
1980‐1999, voor de zomer in het noordelijke
halfrond (juni tot augustus). De waarden zijn
aXomsQg van gemiddelden van verschillende
modellen die gebaseerd zijn op het scenario A1B
(zonder beleid dat gericht is op een vermindering
van de uitstoot). De sQppelzones geven de
regio's aan waar meer dan 90% van de modellen
een overeenstemmend teken van verandering
hebben. De wi[e zones zijn die waar meer dan
een derde van de modellen divergeren over het
teken van verandering. (Bron: IPCC ‐ AR4).
de regionale spreiding van de neerslag. Dat wordt
geïllustreerd in figuur 3. Hoewel het moeilijk is
dergelijke regionale kenmerken te modelleren,
dringen er zich conclusies op: heel wat subtropische
streken en ook het Middellandse Zeegebied
worden droger. Andere streken zullen jaarlijks
gemiddeld meer regen krijgen; en omdat een
warmere atmosfeer meer waterdamp kan bevatten,
zullen de regenfenomenen vaak intenser worden,
met meer risico's voor overstromingen.
De stijging van de zeespiegel, als resultaat van de
thermische uitzetting van de oceanen en het smelten
van de continentale ijskap, zou in de loop van
deze eeuw gemiddeld 18 tot 59 cm bedragen. Er
dient wel te worden aangestipt dat de bovengrens
van dit bereik niet volledig rekening houdt met de
onzekerheid over het ijs en dat ze dus waarschijnlijk
onderschat wordt; men heeft recent namelijk
een versnelling waargenomen van de versmelting
van de continentale ijskap in Antarctica en Groenland.
De stijging van de zeespiegel is op de lange
termijn bepaald verontrustend, want na de uitstoot
ervan blijft een deel van de broeikasgassen eeuwenlang
in de atmosfeer, waardoor de warmte de
tijd krijgt om diep in de oceanen door te dringen
en om het ijs te doen smelten. Dat kan tijdens de
komende 100 jaar leiden tot een totale stijging
van de zeespiegel met 5 tot 10 meter.
Vele veranderingen die men voor deze eeuw had
vooropgesteld beginnen nu al merkbaar te zijn in
de klimaatregistraties. De gemiddelde globale
opwarming die aan de oppervlakte is gemeten
bedraagt 0.6°C in de 20 ste eeuw, met nog hogere
waarden op de continenten en in de buurt van de
polen. Het aantal warmtegolven neemt toe, alsook
de verhouding geconcentreerde regenval, wat
overstromingen bevordert. Het grootste deel van
de kleine continentale gletsjers smelt weg en dat
geldt ook voor de ijskap in Groenland.
De aanpassing aan de toekomstige klimaatomstandigheden
mag echter niet alleen worden gefundeerd
op een extrapolatie van voorbije veranderingen,
vooral wanneer de beslissingen gevolgen
hebben over vele tientallen jaren. Inderdaad,
het kan gebeuren dat een lokaal klimaat over een
relatief korte periode in het verleden is veranderd
om redenen die zich niet zullen herhalen: de uitstoot
van zwavelhoudende vervuilende stoffen in
Europa tijdens de tweede helft van de 20 ste eeuw
bijvoorbeeld, zal waarschijnlijk onrechtstreeks
hebben bijgedragen aan de droogte in de Sahelgordel,
zonder dat dit fenomeen zich in de toekomst
zal herhalen als men weet welke inspanningen
al werden ondernomen om de betrokken
vervuilende stoffen te elimineren. De natuurlijke
variabiliteit over een relatief korte tijdsperiode
kan er ook voor helpen zorgen dat een evolutie uit
het verleden haaks staat op een evolutie die voor
de toekomst wordt verwacht. Daarom is een zo
precies mogelijke kennis van de regionale evolutie
als gevolg van de globale opwarming absoluut
noodzakelijk en is het evenzeer noodzakelijk rekening
te houden met onzekerheden. Hoewel bepaalde
maatregelen (zware infrastructuren, bossen,...)
effecten hebben die verder strekken dan
halfweg de 21 ste eeuw, zullen de keuzes moeilijker
worden door het feit dat, ook al mag men hopen

16 – De klimaatveranderingen en het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
dat er effectief een beperking van de wereldwijde
uitstoot komt, men dit nu niet men zekerheid kan
stellen.
I.3 Impact op de menselijke ontwikkeling
De tweede werkgroep van het IPCC evalueert de
beschikbare wetenschappelijke informatie over de
impact van de klimaatveranderingen op de ecosystemen,
op de sociaaleconomische sectoren,
inclusief de voedselketen en de waterbronnen, en
op de menselijke gezondheid, en ook de mogelijke
adaptatiemaatregelen. Hierna volgt een samenvatting
van de huidige conclusies in die deelgebieden,
vooral volgens het 4 de evaluatierapport
(IPCC AR4 WGII, 2007). De lezer kan ook terecht
bij LEARY et al. (2008a).
Ecosystemen: het tempo waarin het klimaat opwarmt,
gekoppeld aan de aanverwante drukelementen
(overstromingen, droogte, branden, enz.)
en aan andere elementen die op de ecosystemen
wegen en gerelateerd zijn aan de menselijke activiteit,
zal sneller verlopen dan het adaptatievermogen,
en onder meer de natuurlijke migratiemogelijkheden,
van bepaalde planten- en dierensoorten.
Een gemiddelde opwarming van het aardoppervlak
met meer dan 1,5 tot 2,5 °C boven de
temperaturen die op het einde van de 20 ste eeuw
werden geregistreerd en een toename van de CO2-
uitstoot in de atmosfeer, zullen grote veranderingen
met zich brengen in de structuur en de werking
van de ecosystemen, in de ecologische interacties
van de verschillende soorten en in hun verspreidingsgebieden,
vaak ten nadele van de biodiversiteit
en de goederen en diensten van de ecosystemen
(zoals de watervoorraden en de beschikbaarheid
van voedsel). Bij een dergelijk niveau
van opwarming zal het risico op uitsterven
van ongeveer 20 tot 30 % van de tot op heden
bestudeerde planten- en dierensoorten waarschijnlijk
nog toenemen; wanneer de temperatuur met
ongeveer 4°C stijgt ten opzichte van 1990, kan
40% van de soorten uitsterven.
Voedselproductie: buiten de menselijke productiefactoren,
wordt de voedselproductie vooral
beïnvloed door de beschikbaarheid van water en
van voedingsstoffen, en door de temperatuur. Een
temperatuursstijging zou nieuwe mogelijkheden
kunnen creëren voor de landbouw in gebieden die
nu koud zijn, maar zal ook bijdragen aan het risico
op een temperatuur- of waterstress in andere
gebieden. Hoevedieren (vee, varkens en gevogelte)
zijn allemaal gevoelig voor warmte en droogte.
Ook bij een progressieve evolutie zullen de
effecten van de veranderingen niet uniform zijn.
Meestal kunnen gematigde luchtstreken en de
poolstreken in bepaalde gevallen genieten van een
toename van de landbouwproductie bij een matige
globale opwarming (tot ongeveer 2° gemiddelde
stijging ten opzichte van de temperatuur van
1990). In tropische en subtropische gebieden
daarentegen – waar bepaalde culturen aanleunen
tegen de warmtetolerantiegrens en waar de nietgeïrrigeerde
landbouw van de droge streken overheerst
– zou de productie dalen, ook wanneer de
lokale temperatuur maar in geringe mate toeneemt
(tussen 1 en 2°C). Bovendien is het adaptatievermogen
van de minder ontwikkelde tropische landen
beperkt door een gebrek aan financiële middelen.
Het risico op opwarming dreigt dus de
voedselongelijkheid tussen ontwikkelde en ontwikkelingslanden
te doen toenemen. Op wereldschaal
schat men dat het potentieel van de voedselproductie
zal toenemen zolang de lokale gemiddelde
temperatuursstijging binnen de vork van
1 en 3 °C blijft, maar daarboven zal afnemen. De
meeste betrokken mensen zouden zich in de ontwikkelingslanden
bevinden.
Water: de hoeveelheid water en de verdeling ervan
hangen in grote mate af van de regelval, de
waterverdamping en de reserves die de gletsjers in
zich hebben, allemaal factoren waar de klimaatveranderingen
vat op kunnen hebben. Schommelingen
van de neerslag (Figuur 3) en een opwarming
zorgen voor aantasting van de afvloeiing en
van de beschikbare waterhoeveelheden. Men
denkt dat, tussen nu en halfweg de eeuw, de afvloeiing
met 10 tot 40 % zal toenemen in de poolstreken
en bepaalde vochtige tropische streken,
inclusief de dichtbevolkte gebieden van Oost- en
Zuidoost-azië en met 10 tot 30 % zal afnemen in
bepaalde droge gebieden van de gematigde en de
droge tropische luchtstreken, door een daling van
de neerslag en een verhoogde graad van evapotranspiratie.
De vele halfdorre zones (zoals het

Klimaatveranderingen en menselijke ontwikkeling - 17
Middellandse Zeebekken, het westen van de Verenigde
Staten, zuidelijk Afrika en het noordoosten
van Brazilië) zullen de effecten ondergaan van
afnemende waterhoeveelheden als gevolg van de
klimaatverandering.
In vele streken zouden de episoden van zware
regenval in grote mate moeten toenemen, inclusief
die waar men er kan van uitgaan dat de gemiddelde
neerslag zal afnemen. Het verhoogde
risico op overstromingen dat daaraan is gekoppeld
zal niet zonder gevolgen blijven voor de maatschappij,
de fysieke infrastructuren en de kwaliteit
van het water. De kans bestaat dat tot 20 % van de
wereldbevolking zal leven in zones waar het risico
op hoge waterstanden tussen nu en de jaren
2080 zou kunnen toenemen.
Algemeen gezien bepaalt de capaciteit van de waterbevoorradingssystemen
en het vermogen ervan
om in te spelen op de veranderende vraag naar
water in grote mate de ernst van de potentiële impact
van de klimaatverandering op de waterbevoorrading.
Men gaat er van uit dat circa 1,4 tot
2,1 miljard mensen momenteel leven in regio's
waar de hoeveelheid beschikbaar water ontoereikend
is (IPCC WGII- AR4). Tegen die achtergrond
vormen de klimaatveranderingen een niet
geringe extra stress. Volgens de bestaande projecties
zullen de door droogte getroffen zones zich
uitbreiden, wat een negatieve incidentie zou moeten
hebben op heel wat sectoren, waaronder de
landbouw, de waterbevoorrading, de energieproductie
en de gezondheid.
Kusten: Volgens de huidige projecties zullen de
klimaatveranderingen en de stijging van de zeespiegel
zorgen voor toenemende risico's voor de
kusten, onder meer op het vlak van de erosie. De
toenemende druk van de menselijke activiteit op
de kustzones zal dit fenomeen nog versterken.
Verwacht wordt dat tussen nu en 2080 vele extra
miljoenen mensen elk jaar de gevolgen zullen
ondervinden van overstromingen als gevolg van
een stijging van de zeespiegel. Vooral de dichtbevolkte
laaggelegen gebieden in de grote stroomdelta's
van Azië en Afrika zullen hierdoor worden
getroffen en hierbij zijn de kleine eilanden bijzonder
kwetsbaar (zeer hoog vertrouwensniveau)
(IPCC – AR4)
Sociaaleconomische effecten: De hiervoor omschreven
vormen van impact treffen alle menselijke
vestigingen en de voorwaarden die bepalend
zijn voor hun ontwikkeling. Een voorbeeld: indien
er niet wordt ingegrepen zou een stijging van de
zeespiegel met één meter ongeveer 20% van de
oppervlakte van Bangladesh aantasten; tientallen
miljoenen mensen zouden gedwongen worden tot
migratie. Het bestaan van vele zeenabije steden,
zoals Londen, New York, Mumbai of Sjanghai
wordt op de middellange termijn bedreigd. Menige
Eilandstaat, zoals de Malediven of Tuvalu,
worden gewoonweg met verdwijning bedreigd.
Naast deze trage veranderingen van de gemiddelde
omstandigheden, kunnen de frequentie en/of de
ernst van extreme voorvallen, zoals droogte, overstromingen,
vloedgolven of stormen in een warmere
wereld gaan veranderen, wat ernstige menselijke
en sociaaleconomische gevolgen kan hebben.
Die gevolgen zullen min of meer erg zijn in
functie van de maatschappelijke organisatie of
van de mate waarin de overheden en de bevolking
zijn voorbereid. Een tropische cycloon met een
gelijkaardige intensiteit kan zeer uiteenlopende
gevolgen hebben naargelang van de plek waar hij
toeslaat. Armen hebben vaak geen andere keuze
dan zich te gaan vestigen op waardeloze stukken
grond die blootstaan aan natuurrampen, zoals de
oevers van waterlopen, de onstabiele heuvelflanken
van ontboste zones of de fragiele zones van
waterwinning. Het zijn die voorwaarden die bepalend
zijn, niet alleen voor de kwetsbaarheid van
de meest achtergestelden voor natuurrampen,
maar ook voor hun capaciteit om de gevolgen ervan
het hoofd te bieden. De meest arme gezinnen
zijn vaak gedoemd om nog meer schulden aan te
gaan om hun huis weer op te bouwen, om hun
verloren goed te vervangen en om de meest elementaire
behoeften te voldoen in afwachting dat
ze opnieuw winstgevende activiteiten kunnen opstarten
(De Souza, 2004).
Menselijke gezondheid: De impact van een globale
klimaatverandering op de menselijke gezondheid
is van velerlei aard en omvat onder
meer: de veranderingen in de geografische spreiding
en in de seizoensgebondenheid van verschil-

18 – De klimaatveranderingen en het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
lende infectieziekten, de effecten van de ondervoeding
en de honger door een herverdeling van
het voedsel en de watervoorraden en een stijging
van de mortaliteit en de morbiditeit als gevolg van
de warmtegolven.
Voor elk van deze potentiële impacts wordt de
relatieve kwetsbaarheid van de verscheidene streken
in grote mate bepaald door hun toegang tot
natuurlijke hulpbronnen, tot informatie en tot
technologieën, en door de stabiliteit en de werkzaamheid
van hun instellingen. Dat betekent dat
de mogelijkheden van duurzame ontwikkeling in
grotere mate zullen worden aangetast in de ontwikkelingslanden
en bij de niet-bevoorrechte bevolkingsgroepen.
Het spreekt voor zich dat de
klimaatveranderingen geen uitleg zijn voor alle
problemen die de ontwikkelingslanden de komende
eeuw het hoofd moeten bieden, maar het is wel
zo dat zij het nog moeilijker zullen maken voor de
bevolking ervan om hun essentiële behoeften in te
vullen, zowel op de korte als op de lange termijn.
De klimaatveranderingen dreigen de mondiale en
de regionale ongelijkheid nog te verscherpen, zowel
binnen de huidige generaties als tussen de
huidige en de toekomstige generaties.
uitstoot vrij snel dalen (een piek halen) om te verhinderen
dat de eerste impacts verergeren en dat
er grootschaliger impacts gaan opduiken, onder
meer op de ecosystemen. De uitstootpiek moet
wereldwijd lang vóór 2050 plaatsvinden, anders
bestaat er weinig kans dat we niet terecht komen
in de voorgestelde 'oranje' of zelfs 'rode' kleurzones.
In zijn jongste verslag geeft het IPCC bijvoorbeeld
aan dat, om de temperatuurstijging onder
het bereik van 2 – 2.4°C te houden (boven de
pre-industriële temperatuur), er een daling van de
globale uitstoot van CO2 nodig is met 50 tot 85%
tussen 2000 en 2050, wat concreet betekent dat
die daling in de ontwikkelde landen nog aanzienlijker
zal moeten zijn, nl. 80 tot 95% (te bereiken
zonder quota te verhandelen bij de ontwikkelingslanden)
(IPCC AR4 GT3, 2007, p 776).
Figuur 4 geeft een overzicht van de impacts van
de klimaatveranderingen aan de hand van voorbeelden
waarvan met beschouwt dat ze een stevige
basis hebben (een zekerheid van > 80%) in het
AR4 van het IPCC. De figuur geeft ook de temperatuurniveaus
aan waarmee men elk begin van
impact associeert. De bovenkant van de figuur
maakt de link met de opwarmingsramingen voor
verschillende scenario's. De referentiescenario's
van het IPCC, bij ontstentenis van politieke maatregelen
die specifiek gericht zijn op het terugschroeven
van de uitstoot, illustreren de gevolgen
van de onderliggende ontwikkelingsmanieren
(groei van de bevolking, aandacht voor de duurzame
ontwikkeling, enz.). Daarna volgen de scenario's
waarbij de concentraties stagneren op verschillende
niveaus. Die stagneringniveaus zijn
gekoppeld aan een periode (aantal jaren) waarin
de uitstoot begint te verminderen op het planetaire
niveau om deze niveaus te halen. Men stelt vast
dat de impacts beginnen voor de geringste opwarmingsniveaus
en onvermijdelijk zijn in bepaalde
regio's. Anderzijds moet de wereldwijde

Klimaatveranderingen en menselijke ontwikkeling - 19
IPCC scenario's zonder matiging B1 A1B A1FI +6,4°C
Concentratie bij stabilisatie, CO 2-equivalent
CO 2-equivalent (2005=375ppm)
Jaar van de wereldwijde uitstootpiek
Beste opwarmingsraming
Average temp.
1980-99
490-535 ppm 590-710 ppm
2000-2020 2020-2060
710-855 ppm
2050-2080
+1°C +2°C +3°C +4°C >5...
W A TER
Minder beschikbaar water & droogte: gematigde
en tropische luchtstreken (bv. Middellandse Zee)
ECOSYSTEMEN
Meer
koraalverbleking
Meer bosbranden
Verhoogd risico op uitsterven:
tot 30% van de soorten
De biosfeer wordt netto koolstofbron
(steeds meer ecosystemen)
Uitsterven op
wereldschaal: 40%
VOEDING
KUSTEN
Negative impact
/ kleine
meer of minder
overlevingslandbouw effecten volgens de regio's
Meer schade als gevolg van overstromingen en stormen
Effecten worden
globaal negatief
(T hangt af van de culturen)
GEZONDHEID
Overlijdens / warmtegolven, overstromingen, droogte
Vectorziekten: verandering van geografische zone
Toenemend aandeel van de ondervoeding, diarree, ...
Aanzienlijke belasting voor de gezondheidsdiensten
Figuur 4:
Gekleurde vakjes: voorbeelden van impacts in de 21 ste eeuw voor verschillende niveaus van een wereldwijde
temperatuursQjging. Het begin van elke pijl gee^ een raming van het temperatuurniveau aan bij het begin van de
impact. De pijlpunten verbinden gelijksoorQge impacts en geven aan dat het effect blij^ toenemen met de
temperatuur (bron: AR4). De daadwerkelijke reikwijdte van de impacts hangt af van de aanpassing (hier niet
vermeld) en de wijze van ontwikkeling.
Bovenste vak:
‐ Scenario's zonder maQging: beste raming voor 3 voorbeelden van referenQescenario's van het IPCC,
gedifferenQeerd voor onder meer de bevolking, de aandacht die wordt besteed aan duurzame ontwikkeling (groter
in scenario "B1"). De pijl toont het volledige bereik van temperatuurprojecQes, rekening houdend met de
verschillende scenario's en de onzekerheid over de klimaatgevoeligheid.
- Scenario's van stabilisering van CO 2‐equivalente concentraQes (inclusief de andere gassen en spuitbussen) volgens
verschillende studies. De concentraQes op een bepaald niveau stabiliseren betekent dat de uitstoot wordt
verminderd na een piek in een bepaalde periode, binnen een mogelijk Qjdsbereik (in jaren) dat aaangt van de
scenariodetails. Bij die stabiliseringniveaus wordt een gemiddelde opwarming gekoppeld aan het evenwicht dat
wordt weergegeven door de kleurstrepen ("beste raming": de onzekerheid in verband met de klimaatmodellen
wordt niet getoond. Voor meer informaQe, zie het syntheseverslag AR4 van het IPCC, de bron van de gebruikte
gegevens).

20 – De klimaatveranderingen en het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
Gton
jaar
Exclusief OESO en landen
met overgangseconomie
Landen met
overgangseconomie
OESO
Wereldwijd totaal
Energie- Transport Gebouwen Industrie Landbouw Bosbouw Afval
bevoorrading
Figuur 5: (Economisch) potenQeel voor vermindering van de uitstoot, op wereldwijd niveau en in 2030, rekening
houdend met een wereldwijde prijs van de in de atmosfeer uitgestoten ton CO 2‐eq onder 20, 50 of 100 $ . .
Bron: Syntheseverslag van het de AR4 van het IPCC.
I.4 Twee antwoorden: ma

Klimaatveranderingen en menselijke ontwikkeling - 21
onder meer door het aanplanten van bomen. Toch
heeft deze strategie haar beperkingen: enerzijds
om biologische redenen (de fotosynthetische activiteit
is geen lineaire functie van de CO2-concentratie:
boven een bepaald niveau kan de nettoflux
van koolstof tussen vegetatie en bodem enerzijds
en de atmosfeer anderzijds zich omkeren) en anderzijds
om sociaaleconomische redenen (concurrentie
met de teeloppervlakten).
De combinatie van een vermindering van de uitstoot
en een verhoging van de absorptie vult de
contouren in van een matiging van de klimaatveranderingen.
Het begrip "matiging" geeft aan dat
die veranderingen, zoals we eerder al zagen, al
een realiteit zijn. En aangezien deze realiteit een
negatieve impact heeft op de menselijke bevolking
en de ecosystemen, moeten de beleidsmaatregelen
op het vlak van de matiging worden aangevuld
met maatregelen van aanpassing aan het
deel van de klimaatveranderingen dat spijtig genoeg
onvermijdelijk is geworden.
Uit wat voorafgaat blijkt duidelijk dat de centrale
as van de strijd tegen de klimaatveranderingen
bestaat uit beleidsvormen die zijn gebaseerd op
matiging en dat een snelle vervanging van fossiele
brandstoffen ten voordele van hernieuwbare energieën
hierbij een doorslaggevende rol speelt. Dat
betekent niet dat de aanpassing op zich mag worden
verwaarloosd. Uit de pagina's die hierna volgen
(cf 2.3.1. en 2.3.2) zal blijken dat de aanpassing
in feite bepalend is voor bepaalde streken in
de wereld, vooral in de Minst Ontwikkelde Landen,
zodat zij ook bepalend zal zijn voor de matiging
in de zin van een geslaagde overgang naar
duurzame productie- en consumptiewijzen.
Deze complementariteit tussen aanpassing en matiging
werd recent mooi samengevat door John
HOLDREN, voorzitter van de Amerikaanse Vere
n i g i n g v o o r d e Vo o r u i t g a n g v a n d e
Wetenschap:‘We basically have three choices –
mitigation, adaptation, and suffering. We’re
going to do some of each. The question is what
the mix is going to be. The more mitigation we
do, the less adaptation will be required, and the
less suffering there will be’ Dat is, inderdaad, het
probleem dat zich in de zeer nabije toekomst
voor de ontwikkelingslanden stelt.
Bepaalde auteurs kijken echter verder dan het
debat over het relatieve belang van aanpassing
en van matiging. Tijdens een colloquium dat recent
werd georganiseerd door het Tyndall Center
on Climate Change Research en dat in het teken
stond van de impact van de klimaatveranderingen
op de ontwikkeling, onderzochten BROOKS
en GRIST bijvoorbeeld de toekomstige (niet-
)leefbaarheid van de ontwikkelingsmodellen. En
betreurden ze dat de aanpassing zich zou beperken
tot het identificeren en implementeren van
passende (vaak technologische) maatregelen
voor de bescherming van de bestaande beleidsmaatregelen,
plannen, programma's en praktijken
op het vlak van de ontwikkeling, zonder deze
fundamenteel in vraag te stellen (BROOKS &
GRIST 2008).
Maar eigenlijk, als men een beetje afstand
neemt, is het dan geen tijd om de paradigma's
zelf van de steun te herzien? Want de hulp is onderbouwd
door deze logica: strijd tegen de armoede
= bevordering van de markteconomie/
verhoging van de productie/inkomensgeneratie...
Ontwikkelingsprojecten bieden zelden een "ander
model" van ontwikkeling aan (in naam van
het recht van elke natie om eerst te vervuilen en
dan "duurzame" beleidsmaatregelen in te voeren).
Want in realiteit nodigt men die landen
vooral uit om zo snel mogelijk deelgenoot te
worden van een economische cirkel waarvan
men weet dat hij op termijn onhoudbaar is. Men
zou zelfs kunnen stellen dat hoe efficiënter de
ontwikkelingssamenwerking is, hoe meer ze bedraagt
aan de verergering van de klimaatveranderingen.
Wij zullen er echter slechts in slagen
ons streven naar een verandering van de steunparadigma's
te delen als wij, in de ontwikkelde
landen, in staat zijn om een ander ontwikkelingsmodel
uit te vinden en uit te voeren dan het
model dat heeft geleid tot het huidige klimaat en
het leefmilieu. Als we daar niet in slagen zullen
de partnerlanden maar één ding blijven beogen:
meer produceren en meer consumeren, op basis
van het model dat wij hen voorhouden...

Klimaatveranderingen en ontwikkelingslanden - 23
II. KLIMAATVERANDERINGEN EN ONTWIKKELINGSLANDEN
2.1. Het Noorden als grote
verantwoordelijke, het Zuiden als
belangrijkste slachtoffer
Daar waar de ontwikkelde landen, door hun gecumuleerde
uitstoot, verantwoordelijk zijn voor
het grootste deel van de globale opwarming (cf.
1.1), zijn de ontwikkelingslanden het meest gevoelig
voor de effecten ervan en beschikken zij
over de geringste middelen en capaciteiten om
zich hieraan aan te passen. Vooral de Minst Ontwikkelde
Landen (MOL) worden bedreigd. Dat is
"de fundamentele onrechtvaardigheid van de klimaatveranderingen"
(van YPERSELE, 2006, CE-
TRI, 2006). Dit zou trouwens implicaties moeten
hebben in de spreiding van de verdere inspanningen
om de uitstoot te verminderen. De FRDO
heeft inderdaad bevestigd dat daar waar "het
grootste deel van de landen die het meest de gevolgen
voelen van de klimaatveranderingen niet
de nodige middelen hebben om de maatregelen
nemen om deze gevolgen te beheren, laat staat te
beperken" het "de geïndustrialiseerde landen zijn
die aanvankelijk meer inspanningen moeten doen,
omdat zij de verantwoordelijkheid én de capaciteit
hiertoe hebben" FRDO (2004).
2.1.1. Impacts in Afrika, Azië, La

24 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
diarreeaandoeningen die gepaard gaan met
overstromingen en droogte.
Latijns-Amerika:
- tussen nu en halfweg de eeuw zouden de
tropische wouden ten oosten van het
Amazonegebied langzaam plaats maken voor
een savanne, als gevolg van een stijging van de
temperaturen en de uitdroging van de bodems.
De halfdorre vegetatie zal waarschijnlijk plaats
ruimen voor een vegetatie van het dorre type;
- door het verdwijnen van bepaalde soorten zal
de biologische diversiteit in vele tropische
streken wellicht drastisch verminderen;
- het rendement van bepaalde belangrijke teelten
van gewassen en vee zou dalen, wat de
voedselzekerheid in het gedrang kan brengen.
Men verwacht daarentegen in de gematigde
zones een stijging van het rendement van de
sojateelt. Algemeen gezien gaat men ervan uit
dat een groter aantal mensen zal worden
blootgesteld aan hongersnood (middelhoog
vertrouwensniveau);
- de veranderingen van de neerslagregimes en
het verdwijnen van de gletsjers zouden de
watervoorraden die beschikbaar zijn voor
menselijke consumptie, voor de landbouw en
de energieproductie aanzien kunnen beperken.
Om dit plaatje te vervolledigen moeten we hier
ook de incidentie vermelden op de kleine eilanden,
waarvan een groot aantal toebehoort aan
ontwikkelingslanden:
- verwacht wordt dat de stijging van het
zeeniveau zal leiden tot meer overstromingen,
vloedgolven, erosie en andere gevaarlijke
kustfenomenen die de infrastructuur, de
menselijke vestigingen en de vitale installaties
voor de eilandbewoners zullen bedreigen;
- de aantasting van de toestand van de
kustzones, zoals de erosie van de stranden en
de koraalverbleking, zouden de lokale
hulpbronnen kunnen aantasten;
- verwacht wordt dat de klimaatveranderingen
tussen nu en halfweg de eeuw de waterbronnen
in vele kleine eilanden, bijvoorbeeld in de
Caraïben en de Stille Zuidzee, in die mate
zullen aantasten dat de vraag niet langer kan
worden ingevuld in perioden van geringe
neerslag;
- de stijging van de temperaturen zal wellicht de
invasie van exotische soorten bevorderen,
onder meer in de gematigde en noordelijke
luchtstreken.
2.1.2. De meest getroffen sectoren,
systemen en regio's
De Werkgroep II van het IPCC vestigt trouwens
ook de aandacht op systemen, sectoren en regio's
die zwaarder dan andere zullen worden getroffen
door de evolutie van het klimaat. Deze tweede
benadering bevestigt en benadrukt de grotere mate
waarin de ontwikkelingslanden zijn blootgesteld.
Tot de bedreigde ecosystemen behoren onder
meer de bergstreken, de ecosystemen van het
mediterrane type, de tropische regenwouden in de
zones waar de regenval afneemt. Minder beschikbaar
water zal een invloed hebben op bepaalde
droge regio's van de gematigde streken en de droge
tropische zones, alsook de zones die de last
zullen ondervinden van het smeltende ijs en
sneeuw. Vooral de landbouw in de tropische streken
wordt bedreigd door het schaarser wordende
water. De laaggelegen kuststreken zijn dan weer
blootgesteld aan een stijging van de zeespiegel en
aan een verhoogd risico op extreme meteorologische
fenomenen. Sectoraal gezien vraagt het
IPCC vooral de aandacht voor de bedreigingen
die wegen op de gezondheidstoestand van bevolkingsgroepen
met een gering aanpassingsvermogen.
De Noordpool en enkele kleine eilanden buiten
beschouwing gelaten, liggen de regio's die het
hardst getroffen zullen worden allemaal in de
ontwikkelingslanden:
- Afrika, door zijn gering aanpassingsvermogen
en de vooropgestelde effecten van de
klimaatveranderingen;
- de grote delta's van Azië en Afrika, door de
grote bevolkingsdichtheden en de grote mate
van blootstelling aan een stijging van de
zeespiegel, vloedgolven en fluviale
overstromingen.

Klimaatveranderingen en ontwikkelingslanden - 25
2.2. Risico' op menselijke catastrofen en
bedreigingen voor de vrede
2.2.1. Rampen
Uit dit overzicht blijkt dat de incidenties van de
klimaatveranderingen de komende decennia in
ernst zullen toenemen. Maar men mag deze verslechtering
niet als een lineair gebeuren zien: de
kans is groot dat ze in sprongen zal verlopen, met
nu en dan een ramp. Ze zullen telkens benadrukken
hoe complex de interactie tussen de maatschappelijke,
economische, politieke en milieufactoren
wel is. De jongste jaren hebben extreme
weersomstandigheden, droogte, cyclonen of overstromingen
op verschillende plaatsen van de planeet
geleid tot verschillende crisistoestanden.
Hoewel de link tussen de klimaatveranderingen
en elk van die voorvallen apart niet onweerlegbaar
kan worden bewezen, stelt men vast dat de
schade in omvang toeneemt, wat een voorsmaak
geeft van de mogelijke gevolgen voor de komende
decennia. De regio's, de sectoren en de ecosystemen
die het meest zijn blootgesteld aan de klimaatveranderingen
zijn ook die waar het risico op
rampen het meest te vrezen valt en waar de menselijke
kostprijs het hoogst ligt. Alle streken in
acht genomen, zijn de armste mensen het meest
blootgesteld. De MOL vormen echter de frontlinie
omwille van de verregaande armoede van een
aanzienlijk deel van hun inwoners, de zwakte van
hun alarmsystemen, van de beschermingsinfrastructuur
en van de capaciteiten, op alle niveaus.
2.2.2. Gewapende conflicten
"Een cruciaal kwalitatief kenmerk van de huidige
klimaatverandering, aldus het Duitse GTZ, is de
snelheid en de uitgebreidheid ervan. Het gaat hier
dus niet om individuele crisissen en conflicten
met één onderliggende oorzaak, maar veeleer om
een combinatie van een groot aantal destabiliserende
factoren die elkaar onderling in omvang
doen toenemen. Uit de jongste wetenschappelijke
ontdekkingen blijkt dat het steeds plausibeler
wordt dat er de komende decennia op lokaal vlak
conflicten ontstaan die betrekking hebben op de
beperkte middelen en dat er nieuwe crisissen of
regionale en interlandelijke conflicten ontstaan"
(GTZ, 2008). De klimaatveranderingen houden
dus ook een reeks specifieke bedreigingen voor de
vrede in. Vooral in de landen en de regio's die nu
al onder spanningen staan (zie in verband hiermee:
WBGU 2007).
In april 2007 heeft de Veiligheidsraad van de Verenigde
Naties, op initiatief van de Britse regering,
een eerste debat gevoerd over de gevolgen van de
klimaatveranderingen voor de vrede en de veiligheid.
Voor de eerste keer identificeerde de Strategic
Survey 2007, een uitgave van het International
Institute of Strategic Studies, de klimaatveranderingen
als een belangrijk gegeven voor de
internationale veiligheid en ging ervan uit dat deze
trend zich zal versterken naarmate de gevolgen
van de opwarming zich meer laten voelen.
SMITH & VIVEKANANDA menen dat dit gegeven
een belangrijker plaats moet krijgen op de
internationale politieke agenda. Voor de betrokken
auteurs hebben de klimaatbedreigingen en het
verhoogde gevaar op oorlog en geweld dat eruit
voorvloeit eenzelfde oplossing: "de capaciteiten
die de gemeenschappen nodig hebben om zich
aan te passen aan de klimaatveranderingen gelijken
sterk op die welke ze nodig hebben om het
risico op een gewelddadig conflict aan banden te
leggen. Correct inspelen op één aspect van het
probleem is op zich een middel om in te spelen op
het andere". Die gemeenschappelijke oplossing
wordt aangereikt door de duurzame ontwikkeling.
(SMITH & VIVEKANANDA 2007, CHAMPAIN
2008, GTZ 2008). Dit analysedomein vertoont
nog vele lacunes, maar men mag er redelijkerwijze
van uitgaan dat het conflictrisico groter is in
regio's die in grotere mate zijn blootgesteld aan de
impact van de klimaatveranderingen en/of in de
regio's waar de hulpbronnen aan het verdwijnen
zijn, hetzij als gevolg van de klimaatverandering
of om andere redenen.
Om dit punt af te ronden kan men enkel aansluiten
bij de diagnose die onderzoekers van de
OESO stelden: "The issue of climate change can
seem remote compared with such immediate problems
as poverty, disease and economic stagnation.
Yet, climate change can directly affect the
efficiency of resources, investments and eventual
achievements of many development objectives.

26 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
How development occurs also has implications
for climate change itself and the vulnerability to
its impacts. There is therefore a need to link climate
change considerations with development
priorities" (OCDE, 2005).
Het is trouwens omdat het IPCC de aanzienlijke
risico's in kaart heeft gebracht die de klimaatveranderingen
met zich brengen voor de Vrede, dat
de Nobelprijs voor de Vrede in 2007 werd toegekend
aan het IPCC.
2.3. De Millenniumdoelstellingen,
ontwikkeling en specifieke behoeUen
van de ontwikkelingslanden
Grotere incidentie van de klimaatveranderingen
op de ontwikkelingslanden, groter risico op rampen
en conflicten in de betrokken landen, koppeling
aan de armoede: het lijdt geen twijfel dat deze
samenloop van factoren de Millennium Ontwikkelingsdoelstellingen
onder grote druk plaatst.
Erger nog: na 2015 is het de menselijke ontwikkeling
op zich die wordt bedreigd voor vele honderden
miljoenen, misschien wel miljarden vrouwen
en mannen.
2.3.1. 2015 en erna
Het rapport 2007 over de menselijke ontwikkeling
(UNDP) brengt heel duidelijk de link tussen klimaatverandering,
ontwikkeling en MOD in beeld:
"De klimaatveranderingen hebben al een uitwerking
op de armen, zodat er extra adaptatie-inspanningen
nodig zullen zijn voor de voortzetting
van de vooruitgang in het vooruitzicht van de
MOD. Vanaf 2015 zullen de klimaatveranderingen
de menselijke ontwikkeling afremmen en zullen
zij de processen van de menselijke vooruitgang
vertragen of zelfs ombuigen (…). Het aanscherpen
van de adaptatie-inspanningen moet
worden ervaren als een element van de post-2015
strategie (…). Het uitblijven van actie op het vlak
van de adaptatie zou snel kunnen leiden tot een
erosie van de verworven elementen, wat haaks
staat op de inzet ten voordele van de MOD". Voor
het UNDP vergen de klimaatveranderingen dus
een fundamentele herziening van de strategieën
voor de strijd tegen armoede, vanuit een inzet
voor een grotere gelijkheid en een matiging van
de maatschappelijke ongelijkheden (UNDP 2007).
Het is een thema dat ook in ruime mate aan bod
kwam in het speciale nummer van Alternatives
Sud, dat gewijd was aan de klimaatverandering
vanuit het standpunt van de vorsers uit het zuiden
(CETRI, 2006).
In principe zou men de menselijke ontwikkeling
op zich kunnen beschouwen als een adequate respons
op de klimaatveranderingen. Deze stelling
wordt hier pro memorie aangehaald, omdat er
vandaag een brede consensus bestaat om te stellen
dat zij ontoereikend en onaangepast is. Inderdaad,
zoals we verder zullen zien (cf. 3.1.) kunnen de
klimaatveranderingen de ontwikkeling aantasten
en vice versa, en kan het type van ontwikkeling
de kwetsbaarheid voor de opwarming van de aarde
impacteren (AGRAWALA 2008a). Men kan
vijf kantelpunten voor het ontwikkelingsproces
identificeren in het kader van de klimaatveranderingen:
(i) de daling van de landbouwproductiviteit,
(ii) de toenemende waterstress, (iii) de extreme
weerfenomenen, (iv) de aantasting van de natuurlijke
ecosystemen, (v) de toename van de gezondheidsrisico's
(UGAZ 2008).
2.3.2. Het standpunt van de
ontwikkelingslanden
Rekening houdend met die vraagstukken en in het
kader van dit verslag moet men de behoeften vanuit
het standpunt van de ontwikkelingslanden onderzoeken.
Dat geldt onder meer voor de koppeling
tussen aanpassing en matiging; trouwens, wat
de matiging betreft, moet men goed het onderscheid
maken tussen de matiging door een beperking
van de uitstoot enerzijds en de matiging door
absorptie van de koolstofputten anderzijds. We
komen hierop terug in het volgende punt (cf. 2.4).
Vanuit het standpunt van de ontwikkelingslanden,
is de matiging door de implementering van technologieën
die geen fossiele koolstof uitstoten van
strategisch en structureel fundamenteel belang: zij
is bepalend voor de effectieve uitoefening van het
recht op ontwikkeling die, op de middellange
termijn, een "nul-koolstof" ontwikkeling moet

Klimaatveranderingen en ontwikkelingslanden - 27
zijn. Maar het feit dat de klimaatveranderingen al
een realiteit zijn, dat de effecten ervan al voelbaar
zijn en dat er zich op de korte termijn nog grotere
impacts zullen laten voelen heeft als gevolg dat de
aanpassing als prioritair dient te worden beschouwd
(DANIDA 2005, UNDP 2008). Voor
vele landen is de huidige toestand inderdaad dermate
ernstig dat het welslagen van de aanpassing
bepalend is voor de ontwikkeling ervan. Vooral
voor de Minst Ontwikkelde Landen is de aanpassing
een dringende noodzaak, omdat de impacts
van de klimaatverandering deze landen zo hard
treffen dat de ontwikkelingselementen die zij
hebben kunnen verwerven nu alweer zijn bedreigd.
Daarom trekt de UNDP aan de alarmbel: "de aanpassing
moet helemaal boven op de internationale
agenda van de strijd tegen de armoede komen te
staan (…). De matiging zal in de eerste helft van
de 21 ste eeuw weinig veranderen aan de perspectieven
inzake menselijke ontwikkeling van de
kwetsbare bevolkingsgroepen (…). De beleidsmaatregelen
op het vlak van de aanpassing daarentegen
kunnen veel zaken veranderen in de loop
van de komende 50 jaar en zullen later ook belangrijk
blijven. Voor de regeringen die tijdens de
eerstkomende 10 jaren de weg van de MOD willen
bewandelen en die op die vooruitgang willen
verder bouwen, is de aanpassing de enige optie
die zal toelaten dat de schade die resulteert uit de
bestaande klimaatveranderingen wordt beperkt"
(PNUD 2008).
2.4. Het antwoord van de interna

28 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
van fossiele koolstof enerzijds, en de matiging
door de absorptie van CO2 in koolstofputten (zoals
bossen) anderzijds. De beide oplossingen zijn
opengesteld door het Raamverdrag, dat ervan uitgaat
dat minder uitstoot en meer absorptie van
koolstof strikt gelijkwaardig zijn.
Vanuit het standpunt van de atmosferische concentratie
aan CO2, zijn deze twee oplossingen inderdaad
gelijkwaardig. Maar de uitstoot verminderen
en de absorptie verhogen zijn twee aparte
soorten activiteiten met verschillende maatschappelijke
en economische implicaties. Vanuit het
standpunt van de menselijke ontwikkeling moet
men dus vier aanvullende overwegingen formuleren:
(i) op het planetaire niveau beantwoordt de
absorptie door koolstofputten (bebossing, herbebossing
of bosbescherming) ongetwijfeld aan een
dringende noodzaak, omdat de ontbossing verantwoordelijk
is voor ongeveer één vijfde van de
wereldwijde uitstoot van CO2; (ii) gezien de mogelijkheid
dat de putten zich op de middellange
termijn omvormen tot bronnen, kan de absorptie
niet op een voet van gelijkheid worden geplaatst
met een reductie van de uitstoot, die structureel
gezien het enige echte antwoord biedt; (iii) op het
regionale en het lokale vlak kunnen de bosputten
aan de bevolkingsgroepen diensten leveren die
behoren tot de aanpassing (zoals de regulering
van het waterstelsel, bescherming door mangroven,
enz.). In dat geval moet men de bebossing,
herbebossing en bosbescherming niet alleen zien
als een oplossing voor de planetaire dringende
noodzaak, maar ook voor de specifieke noodzaak
van de ontwikkelingslanden; (iv) om zover te komen
moet de ontwikkeling en de bescherming van
de putten echter kaderen in een duurzame menselijke
ontwikkeling die aan de bevolkingen, vooral
de meest achtergestelden, andere perspectieven
biedt dan het toekennen van steun voor de diensten
bewezen door de ecosystemen. Dit doet een
hele reeks complexe vragen rijzen die een delicate
maatschappelijke beslechting vergen (LAMBERT
2007).
De jongste jaren, en vooral sinds de Conferentie
van Nairobi, is een steeds zwaarder accent gaan
liggen op de aanpassing van de ontwikkelingslanden
aan de effecten van de klimaatveranderingen
en op de inschakeling van die aanpassing in de
ontwikkelingssamenwerking. De toenemende
zorg voor deze problemen resulteert uit de toenemende
onrust rond de realiteit van de klimaatveranderingen,
zoals men die kan waarnemen in heel
wat ontwikkelingslanden, maar ook uit de tussentijdse
balans van de instrumenten en fondsen die
de internationale gemeenschap heeft geïmplementeerd
om de oriënteringen van het Raamverdrag
en het Kyotoprotocol te concretiseren.
2.5. Belangrijkste instrumenten en
fondsen 10
Het Clean Development Mechanism (CDM) of
mechanisme voor schone ontwikkeling. Dit
mechanisme werd ingevoerd door het
Kyotoprotocol en combineert simultaan twee
doelstellingen: (i) de duurzame ontwikkeling van
het gastland bevorderen en (ii) ervoor zorgen dat
het investerende land koolstofkredieten kan
verwerven. Om in aanmerking te komen voor
erkenning, moeten de CDM-projecten aanvullend
zijn: het moet dus vaststaan dat zij zorgen voor
een vermindering van de uitstoot ten opzichte van
een referentiescenario. De zevende Conferentie
van de Partijen (COP7, Marrakech) heeft
maatregelen genomen om te vermijden dat de
ontwikkelingssteun zou worden afgeleid ten
voordele van de CDM. In de andere
ontwikkelingslanden mogen de agentschappen
alleen bijdragen door middel van steun aan de
ontwikkeling van de capaciteiten van de
gastlanden. Het CDM is een meesterstuk in de
matigingstrategie voor ontwikkelingslanden en
ontwikkelde landen. Tegelijk is het gekoppeld aan
de aanpassing, in die zin dat een punctie van twee
per cent op de transacties het Adaptatiefonds
spijst. De CDM-projecten in de Minst
Ontwikkelde Landen zijn vrijgesteld van die
punctie.
Het Adaptatiefonds werd opgericht in het kader
van het Protocol ter bevordering van "concrete
10
Behoudens specifieke vermelding, zijn de hierin vermelde inlichtingen afkomstig uit het Rapport van de UNDP over
de menselijke ontwikkeling (UNDP 2007) en uit ERIKSEN & NAESS 2003.

Klimaatveranderingen en ontwikkelingslanden - 29
activiteiten" in de ontwikkelingslanden. Er werd
pas een akkoord bereikt over de governance ervan
op de Conferentie van Bali in 2007, toen de
ontwikkelingslanden bepaalde garanties kregen
over hun beslissingsvermogen.
Het Less Developed Countries Fund (LDCF). Het
fonds werd in 2001 tijdens de COP7 (Marrakech)
opgericht en wordt gespijsd door vrijwillige
bijdragen. Het wordt beheerd door het GEF
(Global Environment Fund). Het fonds financiert
de realisatie van de National Adaptation Plans of
Action (NAPA's): inderdaad heeft de 7de COP,
vanuit de vaststelling dat de MOL niet de
middelen hebben om het hoofd te bieden aan de
aanpassing aan de klimaatverandering, een
werkprogramma opgesteld, waaronder de
tenuitvoerlegging van NAPA's. De NAPA's zijn
bedoeld om te focussen op de ogenblikkelijke
dringende hulp, waarbij gebruik wordt gemaakt
van de beschikbare informatie. Ze zijn
actiegericht. Verwacht wordt dat zij de lokale
gemeenschappen erkennen als hoofdrolspelers en
dat zij rekening houden met de strategieën die zij
ontwikkelen.
Het Special Climate Changes Fund (SCCF). In
tegenstelling tot het Fonds voor de MOL, werd dit
fonds opgericht om in te spelen op de
aanpassingsbehoeften van de ontwikkelingslanden
op de lange termijn in deelgebieden als de
gezondheid, de landbouw, het water en de
kwetsbare ecosystemen. Zoals het Fonds voor de
MOL, wordt het gespijsd door vrijwillige
bijdragen en wordt het beheerd door het GEF in
het kader van het Raamverdrag. Er werd over
beslist tijdens de COP7 en het fonds is
operationeel sinds 2005.
De Strategic Priority on Adaptation (SPA). Dit
fonds is operationeel sinds 2004 en financiert
pilootprojecten, bv. op het vlak van het beheer
van ecosystemen.
Op het vlak van de aanpassing is de architectuur
van de fondsen en van de instrumenten vrij
complex. Een overzicht van deze fondsen vindt u
hierna (tabel 1). We noteren ook dat het GEF de
Assessments of Impacts and Adaptations to
Climate Change - AIACC) financiert, een initiatief
gelanceerd door het Milieuprogramma van de
Verenigde Naties en door het IPCC, en uitgevoerd
door START (Global Change System for Analysis,
Research and Training). De AIACC zijn bedoeld
om het wetenschappelijke inzicht te bevorderen in
de kwetsbaarheden voor klimaatveranderingen en
in de aanpassingsmogelijkheden in de
ontwikkelingslanden. Bepaalde nationale
samenwerkingsagentschappen en onder meer ook
de Wereldbank staan in voor een collaterale
financiering.
Zonder te willen pretenderen exhaustief te zijn,
vermelden we hier ook het Adaptation Policy
Framework (APF). Het werd gelanceerd door het
United Nations Development Program en heeft
als belangrijkste doelstelling de politieke besluitvormers
in de ontwikkelingslanden te helpen om
de aanpassing op te nemen in de ontwikkelingsstrategie
van hun land (opstellen van Strategische
Kaders voor Minder Armoede, enz.).

30 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
Naam van het
fonds
Financieringsbron
Totale
gemobiliseerde
middelen
(in $US)
Operationele criteria
Belangrijkste activiteiten
I. Fondsen opgericht volgens het Raamverdrag van de Verenigde Naties over de klimaatveranderingen (art. 4.1, 4.3, 4.4, 4.5, 4.8 en 4.9)
(a) Special
• Aanvullende kostprijs van de
Climate Change
aanpassingsmaatregelen
Fund
• Cofinancieringsschaal
Vrijwillige bijdragen van
de 11 ontwikkelde
landen (Canada,
Denemarken, Finland,
Duitsland, Ierland,
Nederland, Noorwegen,
Portugal, Zweden,
Zwitserland en het
Verenigd Koninkrijk)
90,3 M$US
(bijdragen: 73,7 M
$US beloofde
fondsen: 16,6 M
$US)*
• De aanpassing wordt
beschouwd als een van de vier
financieringsprioriteiten
(b) Least
Developed
Countries
Adaptation Fund
Vrijwillige bijdragen van
de 13 ontwikkelde
landen (Canada,
Denemarken, Finland,
Frankrijk, Duitsland,
Ierland, Italië,
Nederland, Nieuw-
Zeeland, Noorwegen,
Spanje, Zweden en
Zwitserland per 30 april
2006)
172,8 M$US
(vorige bijdragen:
91,8 M$US
beloofde fondsen:
80,9 M$US
toewijzingen van
het GEF tot nu:
31,8 M$US)**
• Richtprincipes: aanpak per
land, billijke toegang voor de
minst ontwikkelde landen,
snellere steun en
prioritisering van de
activiteiten
• Integrale financiering van de
extra kosten van de
aanpassingsactiviteiten
voorzien en geprioritiseerd in
de NAPA ***
• Cofinancieringsschaal
• Implementering van de NAPA
***
(er werd in totaal voor 9,6
M$US aan middelen
goedgekeurd om de
tenuitvoerlegging van de
NAPA in 44 landen te
ondersteunen)
II. Fondsen opgericht onder het stelsel van het Kyotoprotocol (art. 4.10)
(a) Adaptation
Fund
2 % van het product
van het Clean
Development
Mechanism (CDM)
Nog niet
operationeel –
voorziene
bijdragen tussen
160 M en 950 M
$US tot in 2012
(Müller, 2007)
• Richtprincipes: aanpak per
land en aanleren door de
praktijk, gezond financieel
beheer, transparantie,
scheiding van de andere
financieringsbronnen
• Concrete
aanpassingsprojecten en -
programma's voorzien in de
beslissing
• 5/CP7
III. Global Environment Facility (GEF ) – Fondsen beheer, opgericht als reactie op de richtlijnen van de Conferentie van de Partijen (CoP)
(a) Global GEF 930 M$US • Aanvullende kostprijs van de • Mitigatieprojecten en –
Environment
activiteiten om op
programma's
Fund – Trust Fund
wereldschaal milieu-effecten • Evaluaties van de
te bekomen, totale kostprijs kwetsbaarheid en van de
van de ondersteunende aanpassing in het kader van
activiteiten
nationale communicaties en
andere ondersteunende
activiteiten
(b) Strategic
Prioiry on
Adaptation Fund
GEF
50 M$US waarvan
er 25 M$US
werden
toegewezen
• Richtlijnen in verband met de • Piloot- en demoprojecten over
opmaak van aanvullende aanpassing
kosten die een bepaalde • Programma van de kleine
handelingsmarge laten, subsidies (5 M$US) om de
vooral voor het Programma aanpassing op communautaire
van de kleine subsidies schaal te ondersteunen
*
2,0 M$US van het GEF hebben gediend voor projecten en voor administratieve ondersteuning
**
11,8 M$US van het GEF toegekend aan het Fonds voor de aanpassing van de minst ontwikkelde landen dienen voor projecten, voor administratieve posten en voor
speciale toegewezen initiatieven
***
NAPA – National Adaptation Plans of Action
Tabel 1: Fondsen voor aanpassing. Update van een tabel voorgesteld door Ressources Naturelles Canada (RES-
SOURCES NATURELLES CANADA 2007, www.adaptation.nrcan.gc.ca/assess/2007/ch9/5_f.php)

Klimaatveranderingen en ontwikkelingslanden - 31
Buiten deze fondsen en instrumenten, moeten we
ook rekening houden met de initiatieven van de
OESO, van de Wereldbank, van het UNEP, van
het UNDP en van de Europese Commissie. De
OESO heeft een Development and Climate Change
Project gelanceerd dat een guidance voorstelt
over de middelen om reacties op de klimaatveranderingen
te integreren in het planning- en assistentiebeleid.
De Wereldbank ontwikkelde onder
meer het Community Developement Carbon Fund
(CDCF), het Biocarbon Fund (BCF), de Climate
Investment Funds (met onder meer het Clean
Technology Fund (CTF) en het Strategic Climate
Fund (SCF)), het Pilot Programme for Climate
Resilience, het Forestry Investment Fund en het
Forest Carbon Partnership Facility. Ze stelt ook
ADAPT voor, een evaluatietool voor klimaatrisico's
(GIGLI & AGRAWALA, 2008). De Europese
Commissie lanceerde recent nog tools zoals het
Global Energy Efficiency and Renewable Energy
Fund (GEEREF) 11 . Een ander initiatief van de
Europese Unie is de Global Climate Change Alliance
(GCCA), dat zich toelegt op de 5 volgende
deelgebieden: concrete adaptatiemaatregelen,
vermindering van de uitstoot als gevolg van de
ontbossing, steun voor deelneming van de ontwikkelingslanden
aan de wereldwijde koolstofmarkt,
steun bij de vermindering van de kwetsbaarheid
voor natuurrampen en integratie van de
klimaatveranderingen in het beleid van ontwikkelingssamenwerking
en van de strategieën voor de
bestrijding van armoede.
De ontwikkelde landen dragen hun steentje bij via
hun samenwerkingsagentschappen, waarvan
enkele de jongste jaren rapporten hebben
voorgelegd over de interacties tussen de
klimaatveranderingen en de ontwikkeling, en in
bepaalde gevallen ook specifieke tools hebben
ontwikkeld (CRISTAL, ORCHID,…) (GIGLI &
AGRAWALA 2008).
2.6. Tussenbalans
Een gedetailleerde balans opmaken van de activiteit
van elk van die organen, programma's en
fondsen valt uiteraard buiten het kader van dit
rapport. We zullen ons beperken tot vier algemene
vaststellingen in verband (i) het CDM, (ii) de
multilaterale fondsen, (iii) de actie van de Wereldbank,
(iv) de bilaterale steun en het evenwicht
tussen matiging en aanpassing.
Hoewel het CDM door de ontwikkelingslanden en
de ontwikkelde landen zeer enthousiast werd onthaald,
doet het CDM enkele vragen en kritieken
rijzen, vooral over het aanvullende karakter van
de projecten (koopjeseffect), over het feit dat het
zich bijna exclusief concentreert in de opkomende
landen en over het vaak zeer betwistbare karakter
van hun bijdrage aan de duurzame ontwikkeling
van de gastlanden (ERIKSEN & NAESS 2003,
REDMAN & SEEN 2008, STERK2008). Er zijn
er die menen dat de CDM hun bestaansreden
vooral vinden in het feit dat ontwikkelde landen
hiermee hun inspanningen voor een uitstootvermindering
kunnen veilen of delocaliseren (LOH-
MAN 2006).
De multilaterale fondsen werden niet op hun
werkzaamheid beoordeeld en het UNDP is daar
bitter kritisch over: "Als men een complex verhaal
wil herleiden tot een eenvoudige balans, zijn
dit de resultaten: medio 2007 bedroeg de multilaterale
financiering, effectief ontvangen in het algemene
kader van de initiatieven opgericht overeenkomstig
de CCNUCC, in totaal 26 miljoen
US$. Het gaat hier om het equivalent van de bedragen
die tijdens een week worden uitgegeven in
het kader van de bescherming tegen overstromingen
in het Verenigd Koninkrijk. De totale financiering
die nodig is voor aanpassingsdoeleinden
door toedoen van specifieke multilaterale fondsen
bedraagt in totaal 279 miljoen US$. (…) De contrasten
met de aanpassinginspanning in de rijke
landen zijn frappant. De Duitse deelstaat Baden-
Würtemberg voorziet meer dan twee maal het totale
bedrag van de multilaterale adaptatie-inspanning
in te zetten voor meer bescherming tegen
overstromingen". En het UNDP wijst op een
chronische onderfinanciering, een zwakke coördinatie
en op het onvermogen om verder te gaan
dan specifieke projecten. Voor (REF 26) is het
11
“an innovative global risk capital fund that will use limited public money to mobilise private investment in smallscale
energy efficiency and renewable energy projects in developing countries and economies in transition.”

32 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
risico niet onbestaand dat de NAPA's grote infrastructuurprojecten
gaan steunen eerder dan bescheiden
projecten waarbij de gemeenschappen
worden betrokken. Het UNDP vreest dat de focalisering
van de NAPA's op ogenblikkelijke maatregelen
zal gebeuren ten nadele van een globale
visie (UNDP 2008).
Tussen 2005 en 2007 zijn de activiteiten van de
Wereldbank, alleen wat de adaptatie aan de klimaatveranderingen
betreft, gestegen van nagenoeg
10 tot 40 projecten. De Bank is trouwens
zeer actief op het vlak van de matiging. Maar ook
die werking oogst kritiek. Bepaalde auteurs wijzen
op de aanzienlijke lacunes in de procedures in
verband met de opvatting, tenuitvoerlegging en
evaluatie van projecten (REF BURTON & VAN
AALST in ERIKSEN & NAESS 2003). Een boude
kritiek op de klimaatwerking van de Bank
komt van REDMAN (op. cit.) die zich onder meer
vragen stelt over de voordelen voor de armste
landen; hij evoceert hierbij een belangenconflict
omdat de WB tussen 2005 en 2007 meer dan 1,5
miljard USD heeft geleend voor ontwikkelingsprojecten
met een grote uitstoot van broeikasgassen,
terwijl ze tegelijk 13% voor algemene kosten
(overheads) afhield op projecten van minder uitstoot
en meer absorptie (REDMAN &
SEEN2008).
Algemeen gezien overheerst de mening dat de
adaptatie aan de effecten van de klimaatverandering
in zeer grote mate wordt onderschat, ten
voordele van de matiging door minder uitstoot en
meer absorptie. Deze vaststelling gebeurt op alle
niveaus, onder meer op het niveau van de bilaterale
samenwerkingsagentschappen (UNDP 2008,
e.a).

Aandacht voor de klimaatveranderingen - 33
III. ONTWIKKELINGSSAMENWERKING DIE REKENING HOUDT MET
DE KLIMAATVERANDERINGEN
3.1. Interac

34 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
populatie tot de natuurlijke rijkdommen, inkrimping
van de basis van beschikbare natuurlijke
rijkdommen, groeiende welvaartskloof
tussen sociale groepen, aantasting van de lokale
tradities, het verstoren van de structurerende
processen, wat leidt tot een toegenomen marginalisatie.
3.1.2. De doeltreffendheid van de hulp
wordt bedreigd
Het gecombineerde effect van deze drie weerslagen
kan de doeltreffendheid van de ontwikkelingshulp
aanzienlijk beperken, zelfs hypothekeren.
Zo heeft de Wereldbank een onderzoek gevoerd
waaruit blijkt dat 55 % van haar ontwikkelingsprojecten
klimaatgevoelig zijn en dat de globale
opwarming in 25% van de gevallen substantiële
risico’s met zich brengt (REF). Vierentwintig
documenten van de Wereldbank met betrekking
tot projecten of ontwikkelingsprogramma’s in
Afrika werden onder de loep genomen door onderzoekers;
ze kwamen tot het besluit dat de Bank
amper aandacht besteedt aan de mogelijke negatieve
effecten (adverse effects) van de klimaatveranderingen
(RINGIUS et al. 1996). Na een studie
van ontwikkelingsprojecten die door de internationale
hulp werden gefinancierd in zes landen
(Egypte, Fiji, Bangladesh, Nepal, Tanzania, Uruguay),
heeft de OESO besloten dat het aantal
"klimaatgevoelige" projecten schommelde van
12-26% in Tanzania tot 50-65% in Nepal (OESO
2005). De in deze studie gehanteerde onderzoeksmethode
werd overgenomen door de UNDP,
die ze op een grotere schaal heeft toegepast. De
auteurs concluderen dat, voor de periode tussen
2001 en 2004, 17% van de internationale hulp
blootgesteld is aan een extreem hoog klimaatrisico
en dat 33% in ruimer opzicht aan een klimatologische
impact is blootgesteld. Enkel al op het
vlak van de bestaande beschermingsinfrastructuren
zouden tussen 16 en 32 miljard USD aan investeringen
bedreigd zijn (UNDP 2007).
3.1.3. De perverse effecten van bepaalde
vormen van ma

Aandacht voor de klimaatveranderingen - 35
den. Het ontwikkelingsmodel van de geïndustrialiseerde
landen is gebaseerd op een systematische
ontginning van de natuurlijke rijkdommen (die
zich trouwens vaak in de ontwikkelingslanden
bevinden) aan een tempo dat niet houdbaar is (zie
ter zake onder andere §§ 34 tot 38 van het advies
van de FRDO over de thematische strategie "natuurlijke
rijkdommen" van de Europese Unie,
2006a01, 01.02.2006) (FRDO, 2006).
In een poging om tegemoet te komen aan deze
kritiek, heeft de Europese Raad zijn doelstelling
om in 2020 10% biobrandstoffen op de markt te
hebben, gekoppeld aan de voorwaarden dat deze
biobrandstoffen aan duurzaamheidscriteria moeten
voldoen en dat er op dat ogenblik biobrandstoffen
van de tweede generatie commercieel beschikbaar
moeten zijn. Aangezien we momenteel
niet weten wat deze duurzaamheidscriteria exact
zullen dekken, dienen we voorzichtig te blijven en
mogen we er niet vanuit gaan dat de potentiële
nadelen van de massale invoer van biobrandstoffen
of van biomassa uit ontwikkelingslanden volledig
door deze Europese criteria zullen zijn weggewerkt.
Om dat te bereiken zouden de duurzaamheidscriteria
de onrechtstreekse effecten
(land-use change en uitstoot door de landbouwsector),
sociale criteria, voedselzekerheid (bij ons
en in het zuiden) moeten omvatten, alsook de substitutie-effecten
door de uitbreiding van het bebouwde
land (in termen van broeikasgassen en
biodiversiteit). Deze criteria moeten op de gepaste
niveaus kunnen worden geëvalueerd (op wereldschaal,
Europees, nationaal en op sectoraal niveau)
om de dualisering van de productie (energie
en voeding tegenover duurzame energie) en perverse
effecten op het milieu of de maatschappij te
vermijden. Over deze kwesties waren de meningen
erg verdeeld tijdens de debatten van de "Printemps
de l’environnement" 12 .
De Aziatische Ontwikkelingsbank geeft een goede
samenvatting van een ruim verspreide opinie:
"Adaptation to climate change and variability is
ultimately an issue of sustainable development".
Het gaat erom de kwetsbaarheid te beperken en de
menselijke en institutionele capaciteiten op te
trekken, wat niet zonder financiële gevolgen is,
zoals we verder zullen zien (cf. III.5) (ASIAN
DEVELOPMENT BANK 2005). Op de vraag
"hoe kunnen we ontwikkelingssamenwerking
climate-proof maken?", komen twee soorten antwoorden
naar boven: (i) de aanpassing integreren
in de bestaande ontwikkelingsstrategieën, (ii)
nieuwe types hulp en nieuwe types ontwikkelingsfondsen
introduceren (ASIAN DEVELOP-
MENT BANK 2005).
3.2. Integra

36 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
multilaterale akkoorden die inzake leefmilieu
werden afgesloten, (vi) coördinatie en complementariteit
met de actie van de andere geldschieters,
(vii) goedkeuring van de strategieën en van
de aanpassingsprocessen door de partnerlanden,
(viii) participatie van de lokale actoren.
De aanpassing integreren gebeurt in het algemene
kader van de agenda van de duurzame menselijke
ontwikkeling. Het spreekt voor zich dat de aanpassing
van de bestaande infrastructuren en van
infrastructuurprojecten aan klimaatrisico’s een
vaste plaats krijgt op deze agenda (ASIAN DE-
VELOPMENT BANK 2005). Toch mag de aanpassing
in geen geval worden beperkt tot de samenwerking
op louter dit ene specifieke domein
(UNDP 2007). De UNDP merkte bijvoorbeeld op
dat de toegang tot waterbronnen niet enkel een
kwestie is van fysieke infrastructuren, maar ook
van sociale structuren en praktijken (UNDP
2007). Andere auteurs merken op dat het niet volstaat
om dijken te bouwen tegen overstromingen,
maar dat men ook moeten helpen om de institutionele
en sociale capaciteiten op te bouwen die
nodig zijn voor het onderhoud ervan. Hongersnood
is niet noodzakelijkerwijs of niet enkel een
gevolg van droogte, maar ook van eigendomsstructuren
(vooral grondeigendom). Kortom: men
dient zich te bevragen over de meervoudige interacties
tussen onmiddellijke oorzaken en onderliggende
sociale oorzaken, vermits deze interactie de
kwetsbaarheid voor de klimaatverandering modelleert,
vooral de kwetsbaarheid van de zwaksten
(ERIKSEN & NAESS 2003).
In zoverre de kwetsbaarheid wordt bepaald door
een bundel objectieve en subjectieve, structurele
en culturele factoren, moet ze worden beschouwd
als een dynamisch proces dat in hoge mate door
de specifieke context wordt bepaald. Er is bijgevolg
geen "onfeilbaar recept" voor aanpassing
(UNDP 2007), net zoals er ook geen eenvormige
catalogus bestaat met maatregelen die men moet
treffen om bij te dragen aan de menselijke ontwikkeling.
In elke sector van de hulpverlening
kan de ontwikkelingssamenwerking een concrete
aanpassingsstrategie uittekenen door maatregelen
uit te voeren op diverse niveaus in functie van de
risico’s, van de ontwikkelingsniveau, van de financiële
en technologische middelen, en van de
factoren die de kwetsbaarheid ter plaatse bepalen
(ERIKSEN & NAESS 2003, UNDP 2007). In het
algemeen biedt de systematische bevordering (en
toepassing) van goede milieupraktijken m.b.t. beheer
van de natuurlijke rijkdommen, van de energiekeuzes,
van afvalbeheer, … een gekende, maar
concrete benadering van aanpassing.
Zo suggereren bijvoorbeeld de auteurs van een
studie om een kader voor de aanpassing in Afrika
uit te tekenen, twee algemene strategieën: (i) de
verbetering van het huidige beheer van de rijkdommen,
(ii) het reduceren van de kwetsbaarheid
voor klimaatgevaren. Bovendien onderscheiden
ze vier generische types antwoorden die behoren
tot een aanpassingstrategie die in de ontwikkeling
is geïntegreerd (RINGIUS et al. 1996):
- anticipatieve aanpassing omvat de wijzigingen
die men aan lange termijnprojecten moet aanbrengen,
projecten om te beschermen tegen
extreme gebeurtenissen, de preventie van gebeurtenissen
die een onomkeerbare impact
hebben, de projecten die onverschillig zijn
voor klimaatveranderingen ("no regret"), alsook
de gevallen waarin de aanpassing aan een
lagere kostprijs kan gebeuren;
- institutionele / regulerende aanpassing mikt
enerzijds op de reglementaire wijzigingen die
men moet aanbrengen aan de ontwikkelingen
die, mochten ze ongewijzigd blijven, als effect
zouden hebben dat de kwetsbaarheid in de toekomst
toeneemt (vb. infrastructuren, ontwikkeling
van kustgebieden, bodemgebruik), en anderzijds
wijzigingen die men dient aan te brengen
aan instellingen waarvan de "perverse effecten"
de beperking van de kwetsbaarheid
belemmeren (vb. economische stimuli die de
overgang naar droogtebestendige gewassen
afremmen);
- aanpassing door onderzoek & onderwijs verwijst
enerzijds naar de projecten die erop gericht
zijn om nieuwe aanpassingsmogelijkheden
te vinden voor uitdagingen waarvoor momenteel
geen oplossing bestaat, en anderzijds
naar projecten die als doel hebben om gedragingen
die in het licht van de klimaatveranderingen
inadequaat zijn, te wijzigen;

Aandacht voor de klimaatveranderingen - 37
- hulp aan de capaciteitsontwikkeling is gericht
op verscheidene types projecten in de volgende
domeinen: (a) toename van de productiviteit
van de sectoren, vooral inzake natuurlijke rijkdommen,
(b) de versterking van de institutionele
capaciteit in het algemeen; (c) beperking
van de vervuiling en verbetering van de kwaliteit
van het leefmilieu.
3.3. Vertragingen en belemmeringen
voor de integra

38 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
met de klimaatbeperkingen zal ingaan tegen
het scheppen van economische rijkdom en tegen
het terugdringen van de armoede die geacht
wordt hieruit te volgen. Deze vrees is
vaak onterecht, maar kan ook wel gedeeltelijk
gegrond zijn wanneer we te maken hebben met
ontwikkelingsprojecten die duurzaamheid missen
en de andere milieudoelstellingen onvoldoende
integreren (bescherming van de biodiversiteit,
strijd tegen de woestijnvorming, en
bodemdegradatie): zo verliest men bijvoorbeeld
bij de aquacultuur van garnaal ten koste
van mangroves, door het vooruitzicht van de
winsten op korte termijn (die vaak in handen
komen van een minderheid binnen de gemeenschap)
de overwegingen op lange termijn uit
het oog, zoals de toegenomen kwetsbaarheid
voor de impact van de klimaatveranderingen
(OESO 2005);
- het personeelsgebrek bij de samenwerkingsinstanties,
en de vrees dat de integratie van de
aanpassing de procedures om projecten te selecteren
en te onderzoeken complexer en
zwaarder zou kunnen maken, de kosten ervan
zelfs zou kunnen doen stijgen, ten nadele van
de lokale gemeenschappen voor wie de hulp
bestemd is;
- een zekere ‘overbelasting’ inzake doelstellingen
en problemen die moeten worden geïntegreerd
bij het opzetten van ontwikkelingsprojecten.
De ontwikkelingssamenwerking heeft
de problemen van gender, biodiversiteit, strijd
tegen woestijnvorming en bodemdegradatie
geïntegreerd in haar inspanningen om de Millenniumdoelstellingen
te halen. De aanpassing
aan de klimaatverandering er ook nog bij integreren,
kan "eentje te veel" lijken.
- een ander mogelijk beletsel is dat de mogelijke
acties inzake aanpassing voor de coöperanten
nog steeds abstract zijn. In de literatuur en
in de documentatie van de ontwikkelingsagentschappen
zijn veel theoretische en algemene
uitspraken over de klimaatveranderingen te
vinden, maar wanneer men zoekt hoe dit concreet
kan worden omgezet, vindt men nauwelijks
meer dan de oude recepten – de klimaatveranderingen
worden voorgesteld als een
"nieuw probleem" of als een probleem dat pas
begint door te dringen, maar waarvoor men
niet meteen ook een arsenaal te ondernemen
acties voorstelt.
We mogen opmerken dat wat hierboven werd gezegd
over de belemmeringen om aanpassing te
integreren, mutatis mutandis ook geldt voor matiging.
3.4. Algemene voorwaarden voor
integra

Aandacht voor de klimaatveranderingen - 39
en strijd tegen de woestijnvorming en bodemdegradatie.
Niet toevallig volgt 'aanpassing' meteen op de
toegenomen politieke bewustwording van wat er
op het spel staat, bij de strategische prioriteiten
van de Europese Unie (COMMISSIE VAN DE
EUROPESE GEMEENSCHAPPEN 2003): de
auteurs van een studie over de integratie van aanpassing
in het Deense samenwerkingsbeleid
schrijven dat, hoewel de aanpassing slechts een
"remedie" is om de negatieve weerslag van de
klimaatveranderingen te verzachten, de aanpassing
het sterkst samenhangt met het terugdringen
van armoede en met de ontwikkelingsagenda.
Voor de ontwikkelde landen gaat het er dus om
"de matiging te sturen" en "voor de aanpassing te
betalen" (DANIDA 2005) overeenkomstig het
principe dat de vervuiler betaalt. In het geval van
de EU raakt de aanpassing alle partnerlanden (behalve
Bosnië en Macedonië), terwijl matiging
vooral aan de orde is in landen met de grootste
uitstoot, met de grootste uitstoot per inwoner, de
kandidaat-landen voor bijlage 1 en de landen die
over uitgestrekte bossen beschikken (CCE,
op.cit.).
De aanpassing en de strijd tegen armoede op elkaar
doen aansluiten, vormt de tweede cruciale
kwestie van de politieke bewustwording op het
allerhoogste niveau. Het zou immers fout zijn om
armoede en kwetsbaarheid (of armoede en conflicten)
zonder meer gelijk te schakelen. Deze
benadering komt immers uit op het begrip hulp,
terwijl de echte uitdaging voor de aanpassing erin
ligt om de gemeenschappen in hun eigen strategieën
te ondersteunen. In plaats van te stellen dat
armoede = kwetsbaarheid, lijkt het adequater om
te bekijken dat de beide fenomenen een waaier
determinanten gemeenschappelijk hebben, zodanig
dat heel wat maatregelen die gericht zijn op
aanpassing, waarschijnlijk als effect hebben dat
zij ook de armoede beperken door de onderliggende
oorzaken ervan aan te pakken (bijvoorbeeld
de politieke, economische en sociale structuren
die de toegang tot de rijkdommen bepalen)
(ERIKSEN & NAESS 2003).
Wanneer we armoede en kwetsbaarheid beschouwen
als twee fenomenen die voortvloeien uit
ruimschoots gemeenschappelijk oorzaken, versterkt
dit wat hoger werd gezegd in verband met
de noodzaak om elke opvatting van aanpassing
waarin dit essentieel wordt samengevat als ‘infrastructuurwerken
uitvoeren om de populatie tegen
klimaatrisico’s te beschermen’, te bannen (UNDP
2007, BROOKS & GIST 2008 e.a.). Infrastructuurwerken
zijn beslist noodzakelijk, maar deze
kwestie kan niet alleen maar worden opgelost in
het huidige strategische kader van de samenwerking
en van de budgettaire enveloppen die daarvoor
zijn toegekend. Een zo eng technologische
opvatting zou een bedreiging vormen voor de
budgetten die naar de samenwerkingsprojecten
gaan, in eerste plaats de bilaterale samenwerking,
en zou ertoe leiden dat de strategie die prioritair
gericht is op de lokale gemeenschappen en de armoedebestrijding
opnieuw in vraag wordt gesteld.
Zo zou men onafwendbaar niet tot compromissen
maar tot confrontaties komen tussen aanpassing
aan de klimaatveranderingen en menselijke ontwikkeling
(we komen hierna terug op de vraag
van de financiering: cf. 3.6). Anderzijds gaat het
er wel om de integratie van de aanpassing te situeren
binnen het bestaande beleid, de bestaande prioriteiten,
de bestaande projecten en de bestaande
procedures (GIGLI & AGRAWALA 2007), zoals
die opgesteld zijn in het kader van de realisatie
van de Millenniumdoelstellingen, waarbij de toeeigening
door het partnerland wordt gewaarborgd
en waarbij zorgvuldig alle protagonisten binnen
het partnerland worden betrokken (private sector,
ngo's, betrokken gemeenschappen, onderzoekers,
enz..) (DANIDA 2005). Dit betekent dat de hulp
bij de capaciteitsopbouw (capacity building) een
doorslaggevende plaats inneemt in de integratie
van aanpassing, zowel institutioneel als op het
algemene sociale niveau. Deze hulp zal des te
doeltreffender zijn naarmate ze terdege rekening
houdt met de strategieën die de gemeenschappen
zelf hebben uitgewerkt (ibid).
Een derde cruciale kwestie voor de besluitvormers
bestaat erin de synergieën aan te grijpen tussen
de strijd tegen de klimaatveranderingen en de
andere prioritaire milieudomeinen: bescherming
van de biodiversiteit en actie tegen de woestijnvorming
en de bodemdegradatie. Er bestaan veel
dergelijke synergieën, waarvan we hier geen ex-

40 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
haustieve lijst moeten opstellen. Het spreekt voor
zich dat de bescherming van de biodiversiteit
hand in hand gaat met de bescherming van ecosystemen
die, net zoals de mangroves, de koraalriffen
en de wouden, een niet verwaarloosbare rol
spelen in de aanpassing, zelfs in de matiging van
de klimaatverandering. Bovendien zijn deze drie
domeinen van milieuactie nauw verweven met de
strijd tegen armoede, voor zover de allerarmste
bevolkingsgroepen, meer dan andere, afhankelijk
zijn van de rijkdommen die de natuurlijke ecosystemen
bieden. Verder zijn er over de sociale implicaties
van de bescherming van de biodiversiteit
en van de strijd tegen de woestijnvorming/bodemdegradatie
al tal van studies en werken verschenen,
die inspiratie kunnen bieden bij het opstellen
van analoge strategieën inzake de strijd
tegen de klimaatveranderingen (ERIKSEN &
NAESS 2003).
Op basis van deze politieke bewustwording en het
inzicht in de drie voormelde cruciale kwesties,
kunnen de politieke besluitvormers de "opportuniteitsvensters"
bepalen (DANIDA 2005) om de
kwestie van de aanpassing op te nemen in de dialoog
met de partners op alle niveaus. Van deze
"opportuniteitsvensters" vermelden we inzonderheid:
het politiek overleg op topniveau, de opstelling
van de Cadres Stratégiques de Réduction de
la Pauvreté (CSRP) en van de NAPA’s (National
Adaptation Programmes of Action). We kunnen
ook bepaalde specifiek Europese vensters vermelden:
contacten met de ACP-landen in het kader
van de akkoorden van Cotonou, contacten met de
Nieuwe Onafhankelijke Staten, het proces van
Barcelona met de 10 Staten van het Zuiden en het
Oosten van het Mediterraan bekken, enz. Ten slotte
merken we op dat de besluitvormers over bevoorrechte
middelen beschikken om een regionale
coördinatie van het aanpassingsbeleid tussen landen
van een zelfde geografische zone te bevorderen.
3.5. Tien pistes voor integra

Aandacht voor de klimaatveranderingen - 41
ste problemen bij de uitvoering van de projecten
en programma’s. De ervaring die de UNITAR
(www.unitar.org) in deze materie heeft opgebouwd,
vooral dankzij haar project "Climate
Change Capacity Development – C3D"
(http://cern.ch/c3d), zou de Belgische Samenwerking
nuttige inspiratie kunnen bieden. Een
samenwerking met de UNITAR zou vruchtbaar
kunnen zijn.
- informatie. De opgeleide teams dienen over
gemakkelijk toegankelijke, onmiddellijk bruikbare
en regelmatig geactualiseerde informatie
over het klimaat te beschikken voor de regio’s
die de samenwerking bestrijkt (OESO 2006).
Deze informatie zou projecties moeten omvatten
over de belangrijkste evolutieparameters van
het klimaat (temperaturen, neerslag) en over de
impact (extreme meteorologische gebeurtenissen,
stijging van de zeespiegel, smelten van de
gletsjers, waterhuishouding, ecosystemen,...)
(cf.1.2), met daarbij het bijhorende vertrouwensniveau.
Hoewel de marge wetenschappelijke
onzekerheid nog aanzienlijk blijft, lijkt
vooruitgang mogelijk. Verder zou de informatie
ook gegevens moeten bevatten over de mogelijkheden
en ervaringen qua aanpassing, en over
de kost van de uitvoering ervan en de eventuele
weerslag ervan (OESO 2005);
- screening van de risico’s en kwetsbaarheidfactoren.
Voor elke sector van de hulp zouden de
teams die belast zijn met de samenwerking
moeten beschikken over de nodige instrumenten
(toolkit) om (i) de risicofactoren snel te bepalen,
(ii) de mogelijke impact te evalueren (impact
van de klimaatverandering op de projecten, van
de projecten op de klimaatveranderingen en van
de projecten op de kwetsbaarheid van de bevolking
en/of van de ecosystemen, en (iii) de antwoorden
hiërarchisch in te delen in functie van
de risico’s, van de kwetsbaarheid, van de kosten
en van het type project;
- aangrijpingspunten voor de integratie afbakenen.
Om het gebruik van de toolkit te vergemakkelijken
en te harmoniseren moeten er aangrijpingspunten
worden uitgezet. Algemeen gesteld
menen ERIKSEN & NAESS dat de aangrijpingspunten
zich situeren aan de interfaces
tussen de drie pijlers van de activiteit: beheer
van de natuurlijke rijkdommen, terugdringen
van de armoede en humanitaire hulp. Elk van
deze interfaces omvat daarbij een reeks specifieke
aangrijpingspunten die in drie "families"
worden gegroepeerd: (i) rijkdommen (toegankelijkheid
van de natuurlijke rijkdommen, economische
opportuniteiten voor de allerarmsten,
biodiversiteit, verwerking en verhandeling van
de lokale producten, informele mechanismen,
...), (ii) plaatselijke capaciteit en gevoeligheid
(integratie tussen traditionele en moderne landbouw,
agrobiodiversiteit, verandering van gebruik
van de grond, banden tussen informele
lokale instellingen en overheden,...), (iii) het
risico beheren en erop anticiperen (early warning)
(lokale strategieën tegenover rampen,
alarmsystemen, bescherming gebaseerd op het
beheer van de natuurlijke rijkdommen, lokale
klimatologische en meteorologische capaciteiten,
stedelijke infrastructuur, kustbescherming,...);
- de klimaatevaluatie en andere milieuevaluaties
samenvoegen. Om het werk van de coöperanten
niet nodeloos zwaarder en complexer te maken,
dient men de klimaatevaluatie en de andere milieuevaluaties
in één enkele procedure samen te
brengen. De procedure ‘Evaluatie van de Milieu-impact’
kan als basis dienen voor deze samenvoeging,
mits ze zodanig wordt uitgebreid
dat ze niet enkel de impact van de projecten op
het leefmilieu integreert, maar ook de impact
van het leefmilieu op de projecten en de impact
van de projecten op de kwetsbaarheid van de
populatie en/of van de ecosystemen (DANIDA
2005 HENS & HUGE 2008b, ERIKSEN &
NAESS 2003). Van daaruit stellen HENS en
HUGE voor om een volledige "toolkit" uit te
werken om tegelijkertijd de drie dimensies klimaatverandering,
bescherming van de biodiversiteit
en strijd tegen de woestijnvorming/bodemdegradatie
te integreren. Het zou nuttig zijn
mocht deze toolkit tevens een standpunt bevatten
over bepaalde controversiële thema’s (biobrandstoffen
– ggo's …) en/of alternatieven
voorstellen (ecotoerisme – biobrandstoffen van
de tweede generatie – "organische" gewassen…).
Vaak missen de actoren van de Belgi-

42 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
sche Samenwerking referentiekaders over deze
gevoelige aspecten … Men zou een duidelijke
strategische lijn moeten uitzetten in plaats van
geval per geval beleid te voeren.
- Optreden in het stadium van het uitdenken en
onderzoek van de projecten. Meestal zijn de
moeilijkheden en de kosten aanzienlijk veel
groter wanneer men projecten achteraf moet
bijsturen om ze aan te passen aan de klimaatveranderingen
(ASIAN DEVELOPMENT
BANK 2005);
- Voorrang aan uitvoering. De OESO adviseert
voorrang te verlenen aan maatregelen die al milieuprioriteiten
zijn, of die dat zouden moeten
zijn, en waarvan de uitvoering nog meer gerechtvaardigd
is in het kader van aanpassingsstrategie:
bescherming van de mangroves, van
de wouden, beheer van de wateren, van de dijken…
In plaats van nieuwe plannen te lanceren
zou men de factoren uit de weg moeten werken
die de praktische uitvoering van deze maatregelen
hebben belet (OESO 2005);
- Coördinatie met de humanitaire hulp. Deze
coördinatie is noodzakelijk omdat het klimaatrisico
mogelijk tot menselijke rampen leidt. Maar
de hulp zelf moet ook opnieuw benaderd worden
in het licht van de aanpassing aan de klimaatveranderingen.
Niet enkel de hoeveelheid
maar ook de snelheid van de hulp is doorslaggevend.
Bovendien benadrukken bepaalde auteurs
dat de buitenlandse hulp, spijts de onmiddellijke
positieve effecten ervan, ook de capaciteit
van de gemeenschappen en van de structuren
om de uitdagingen van de rampen op te nemen,
kan ondermijnen (ERIKSEN & NAESS
2003). De plaatselijke capaciteiten op dit punt
versterkten maakt dus wezenlijk deel uit van de
integratie van aanpassing in samenwerking;
- Het uitwisselen van goede praktijken (tussen
departementen binnen een land, tussen samenwerkingsinstanties
van verschillende landen)
(HENS & HUGE 2008a);
- Opvolging en periodieke balansen (OESO
2008). De aanpassing is dynamisch. De sturing
ervan moet evolueren, zowel in functie van de
ervaring te velde als van de evolutie van het
klimaat zelf.
3.6 Grenzen van integra

Aandacht voor de klimaatveranderingen - 43
van de investeringen, ze in Afrika 2% en in de
Minst Ontwikkelde Landen 6% bedraagt.
Zowel voor aanpassing als voor matiging geven
de bedragen die de literatuur aanreikt louter een
grootteorde weer. Maar die worden waarschijnlijk
sterk onderschat. Het UNFCCC benadrukt daarmee
het feit dat haar analyse geen raming geeft
van de totale kosten van de matiging van de klimaatverandering
of van de totale kost van de aanpassing
aan de impacts van de klimaatverandering.
Dat kan immers niet met de gevolgde methodologie.
Zo zijn op het vlak van de investeringen
die nodig zijn in de energiesector (matiging),
de schattingen van het UNFCCC gebaseerd op het
verschil tussen het referentiescenario en het alternatieve
scenario van het Internationale Energieagentschap.
Dit alternatieve scenario zou zich echter
pas vertalen in een daling van de CO2-uitstoot
met 10% tegen 2030, ten opzichte van het referentiescenario.
Een dergelijke daling is ruimschoots
ontoereikend in het licht van de aanbevelingen
van de IPCC indien men een stijging van de wereldtemperatuur
tot 2°C boven de pre-industriële
temperatuur wil beperken, zoals de Europese Unie
sinds 1996 vooropstelt.
Op het vlak van de aanpassing die, zoals we gezien
hebben, op de korte en de middellange termijn
als prioritair moet worden beschouwd in het
kader van de doelstellingen van de menselijke
ontwikkeling, brengen de bovenstaande schattingen
veel auteurs ertoe om te pleiten voor nieuwe
financieringsbronnen voor de hulp, waarmee het
principe "de vervuiler betaalt" concreet kan worden
gemaakt (AGRAWALA & VAN AALST
2008, UNFCCC 2007, UNDP 2007, e.a.). Er bestaan
verscheidene voorstellen: (i) financiering
van de aanpassing door de koolstofmarkt (deze
weg werd ingehuldigd met de financiering van het
aanpassingsfonds met een heffing van 2% op de
inkomsten van het Clean Development Mechanism),
(ii) belastingsystemen (uitgebreide heffing
op vliegtuigreizen, de Zwitserse regering heeft
zelfs een algemene taks op CO2 voorgesteld)
(UVEK 2008), (iii) financiering door de landen
van Bijlage 1, in functie van de inkomsten en
vermogens. In dat kader is niet zonder belang om
ook te herinneren aan andere voorstellen, zoals de
"Tobin-taks" of het idee van een uitzonderlijke
wereldbelasting op vermogens, dat door de
UNCTAD werd geopperd in haar verslag van
1995 (UNCTAD, 1995).
Welke de precieze mechanismen ook zijn, een
herverdeling van de rijkdommen blijkt noodzakelijk
op wereldschaal. Hoe belangrijk de belofte
van de ontwikkelde landen om 0,7% van hun
BNP aan ontwikkelingshulp te besteden ook is -
belofte die nog steeds niet wordt nagekomen – ze
zou niet volstaan om de uitdagingen van het klimaat
op te nemen, zeker niet waar het gaat om
aanpassing. Een nieuwe internationale architectuur
van ontwikkelingssamenwerking is noodzakelijk.
Die concentratie van middelen die hieruit
zou moeten voortvloeien, brengt ons bij de vraag
naar de structuur van de multilaterale hulp en naar
het relatieve belang ervan en van de bilaterale
hulp. De standpunten die het UNDP op elk van
deze twee domeinen voorstaat, hebben als verdienste
dat ze het debat in alle klaarheid voeren:
- In verband met de structurering van de multilaterale
hulp, meent het UNDP dat de toename
van de multilaterale initiatieven, elk met zijn
eigen rapporteringsysteem, de kosten van de
operaties opdrijft. Het pleit (i) dat de verruiming
van de planning met het oog op de aanpassing,
begint met de overgang naar een kader dat berust
op de programma’s en geïntegreerd is met
de ruimere nationale planningsoefeningen, en
(ii) om de multilaterale fondsen in één enkel
fonds te consolideren, met vereenvoudigde procedures
en een bijgestuurde oriëntering naar
aanpassing die gebaseerd is op de programma’s;
- In verband met het relatieve belang van de multilaterale
hulp en van de bilaterale hulp, meent
het verslag 2007 over de menselijke ontwikkeling
dat de projecten een rol zullen blijven spelen,
maar dat de "specifieke hulp voor projecten
echter niet kan dienen als fundament voor een
toename aan partnerschappen voor de aanpassing
op de vereiste schaal", temeer omdat "de
specifieke hulp voor projecten de neiging vertoont
dat de kosten van de operaties opgedreven
worden, omwille van de voorkeuren van de donoren
voor hun eigen systeem".

De Belgische samenwerking en de klimaatveranderingen - 45
IV. DE BELGISCHE SAMENWERKING EN DE KLIMAATVERANDERINGEN
4.1. Stand van zaken
In dit hoofdstuk zien we hoe de Belgische samenwerking,
bekeken vanuit het standpunt van de
strijd tegen de klimaatveranderingen, dezelfde
tendensen vertoont wat we op internationaal niveau
hebben gezien: de uitdaging wordt onderschat,
de verhouding tussen matiging en aanpassing
is scheefgetrokken ten voordele van matiging
en ten nadele van aanpassing, het blijkt methodologisch
moeilijk om ze binnen de bestaande beleidslijnen
en procedures te integreren.
Het verslag 2006-2007 van de DGOS (DGOS
2007) benadert de klimaatskwestie via de bescherming
van het tropisch regenwoud in de DC
Congo, door te vermelden "dat het onmisbaar is
omwille van zijn klimaatregulerend effect". In
verband met het belang van het concept van het
niet destructieve gebruik van het woud (REDD),
wat de kernvraag was van de conferentie van
Brussel over het duurzame beheer van het Congobekken
(26-27 februari 2007), stelt het rapport:
"Ook al is het op zich natuurlijk dat de wouden
worden geëxploiteerd, toch kunnen we niet toelaten
dat ze later worden gereduceerd tot de financiële
waarde van het hout. De wouden leveren
essentiële bijdragen aan het leefmilieu, waarmee
beslist rekening moet worden gehouden, zoals
bijvoorbeeld de beperking van de effecten van de
klimaatverandering". We merken hier een zekere
verwarring tussen aanpassing en matiging van de
gevolgen van klimaatverandering, vermits de
tekst verdergaat en (correcter) stelt dat "Op de
internationale topontmoeting over het klimaat in
Bali werd besloten dat het begrip ‘preventie van
de ontbossing’ vanaf 2012 deel zou uitmaken van
het Kyoto II-akkoord, waarmee de bescherming
van de wouden een plaats zou krijgen in de internationale
strijd tegen de CO2 –uitstoot" (blz. 32).
De klimaatveranderingen worden ook op een andere
plaats van het verslag aangehaald, heel erg
beknopt en in algemene bewoordingen. In verband
met het wereldpartnerschap voor de ontwikkeling,
meer bepaald het verslag van de EU over
de samenhang van de Europese beleidslijnen ten
dienste van de ontwikkeling en de interactie van
de andere domeinen van het politieke optreden,
kan men immers lezen dat 12 van deze domeinen
werden afgebakend, namelijk "handel, leefmilieu,
de klimaatveranderingen, de veiligheid, landbouw,
visvangst, enz." (blz. 34). Het verslag zelf
geeft echter geen concrete invulling aan deze
wens tot complementariteit. Zo worden de betekenisvolle
rechtstreekse of onrechtstreekse interacties
van de klimaatverandering met de strijd
tegen de extreme armoede en de honger, basisonderwijs
voor iedereen, gelijke kansen voor vrouwen,
structurele steun aan volksgezondheid (inzonderheid
in de strijd tegen malaria) en het duurzame
beheer van de waterbronnen, niet vermeld.
Door te focussen op de koolstofputten van het
Congolese woud, lijkt het verslag een overwegend
belang toe te kennen aan matiging. Met aanpassing
wordt geen rekening gehouden.
Diezelfde wanverhouding vinden we, weliswaar
iets milder, in het eerste rapport van de DGOS
over de Millenniumdoelstellingen (DGOS 2005).
Op bladzijde 25 van dat verslag lezen we: "Zo is
klimaatverandering een uitdaging die niet alleen
moet aangepakt worden in België of in Europa,
maar ook via partnerschappen met ontwikkelingslanden
die moeten leiden tot een gunstig kader
voor maatregelen voor de matiging van de klimaatverandering
(vb. door hernieuwbare energieën
te promoten) en voor de aanpassing aan de
gevolgen ervan (vb. door de bestaande grondgebruikplanning
te herzien)". Deze uitspraak lijkt
uiting te geven aan de prioritaire zorg om matiging
van de klimaatveranderingen door de uitvoer
van lage koolstoftechnologieën. Het concept aanpassing
wordt wel vermeld, maar wordt geïllustreerd
door de problematiek van het landgebruik,
wat deels bij aanpassing en deels bij matiging
hoort (koolstofputten). Deze interpretatie wordt
versterkt door een kadertekst over het Kyotoprotocol,
waarin we lezen dat "In het kader van het
Kyotoprotocol gaat België partnerschappen aan
met ontwikkelingslanden, om bij te dragen tot het
behalen van zijn streefcijfers inzake de vermindering
of de absorptie van CO2, via het Clean Deve-

46 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
lopment Mechanism. Daarbij draagt het ook milieuvriendelijke
technologieën over". Men kan
betreuren dat in een verslag van de DGOS over de
realisatie van de Millenniumdoelstellingen, niet
wordt verwezen naar de akkoorden van Marrakech
die, behalve voor de Minst Ontwikkelde
Landen, de betrokkenheid van de ontwikkelingssamenwerking
bij de invoering van flexibele mechanismen
strikt beperken tot capaciteitsopbouw.
Algemeen gesteld geeft dit verslag over de realisatie
van de Millenniumdoelstellingen geen blijk
van een significante bewustwording van de interacties
met de klimaatveranderingen, van de gevolgen
ervan, en de agenda van de samenwerking,
meer bepaald de strijd tegen armoede en honger.
De documenten van de Belgische Technische
Coöperatie geven dezelfde indruk. Het document
waarin de activiteiten van de coöperatie in de DC
Congo worden voorgesteld, kent een predominante
plaats toe aan de bescherming van het Congolese
woud, aan het duurzame beheer ervan, aan de
Conferentie van Brussel en aan de oprichting van
het Fonds Commun Multi-Bailleurs de Gouvernance
forestière, maar zonder expliciet de (nochtans
belangrijke) band weer te geven tussen dit
beleid en de strijd tegen de klimaatveranderingen
(CTB-BTC 2007a). Uit de tekst blijkt dat het onlangs
goedgekeurde Indicatieve Samenwerkingsprogramma
(ISP) voor de periode 2008-2010 de
kwestie van de klimaatveranderingen niet opneemt.
Nochtans is aanpassing een niet te verwaarlozen
dimensie van de domeinen waarin de
Belgische hulp in dat land actief is: basisgezondheidszorg,
onderwijs, landbouw en voedselzekerheid,
basisinfrastructuur (water en waterzuivering,
energie, wegen en paden).
Uit het document waarin de realisaties van de
Belgische Coöperatie in Ecuador worden voorgesteld,
blijkt evenmin dat er ernstig rekening wordt
gehouden met de klimaatveranderingen (CTB-
BTC 2007b). De samenwerkingsactiviteiten concentreren
zich nochtans in klimatologisch gevoelige
domeinen, zoals de basiszorg en de landelijke
ontwikkeling in achtergestelde gebieden. De Belgische
Coöperatie biedt er bijstand aan de kleine
zuivel-, vlees- en koffieproducenten en financiert
projecten, meer bepaald op het vlak van de bevoorrading
met drinkbaar water. De klimaatveranderingen
interfereren duidelijk op al deze domeinen
van de ontwikkeling, vooral bij het beheer
van water, wat in de Andeslanden (vooral in Peru)
zorgwekkend is door het wegsmelten van de gletsjers.
Tussen 1994 en 1999 is het percentage projecten
van de Wereldbank in Ecuador dat kwetsbaar
was voor klimaatveranderingen van 20%
naar 30% gestegen, terwijl het percentage projecten
dat moet worden aangepast aan de gevolgen
van de klimaatveranderingen steeg van 23% naar
42%, volgens GIGLI & AGRAWALA (GIGLI &
AGRAWALA 2007). In maart 2008 hebben de
Ecuadoriaanse minister voor leefmilieu en de Nationale
Raad voor Watervoorziening van Ecuador
trouwens een congres gewijd aan de problematiek
"cambio climatico y agua". De zichtbare afwezigheid
van een verwijzing naar deze kwesties in het
ISP voor de periode 2007-2010 zegt hierover
meer dan genoeg.
Volgens de Belgische Technische Coöperatie is
50% van de Belgische publieke uitgaven voor
klimaatgerelateerde ontwikkelingshulp gericht op
de matiging van de klimaatverandering en 50% op
de aanpassing aan de gevolgen ervan. De bedragen
voor aanpassing zouden vooral uitgekeerd
worden via de multilaterale samenwerking. In
verband met de rechtstreekse bilaterale samenwerking
zou het nuttig zijn om over de betrouwbare
cijfers te beschikken m.b.t. de budgettaire
uitsplitsing in functie van de projecten (DGOS &
BTC 2008).
Op het niveau van de multilaterale samenwerking
werkt België samen met verschillende partners op
vier niveaus: (i) Europees (Europees Ontwikkelingsfonds,
Europese Ontwikkelingsbank, zonder
de Belgische bijdrage aan de begroting van de
Europese commissie te vergeten, waarvan een
deel eveneens als ontwikkelingshulp kan worden
gerekend), (ii) internationale financiële instellingen
(Wereldbank-IDA, Afrikaanse Ontwikkelingsbank,
plus de vrijwillige bijdragen aan de
Wereldbank), (iii) instellingen van de Verenigde
Naties (UNDP, UNEP, FAO), (iv) diverse instellingen
(Consultative Group on International Agricultural
Research - GCIAR, Wereldfonds voor
Leefmilieu, Fonds voor het Protocol van Montréal,
secretariaten van de UNFCCC en de Conventie
van de Verenigde Naties over biodiversiteit en

De Belgische samenwerking en de klimaatveranderingen - 47
woestijnvorming). Het grootste deel van de door
België gestorte bedragen vallen onder de "coreresources"
van deze instellingen; over de aanwending
ervan wordt collectief beslist en het ontsnapt
bijgevolg aan een specifieke Belgische sturing.
De Belgische multilaterale coöperatie financiert
dus onrechtstreeks acties op klimaatvlak voor zover
de "core resources" gewijd worden aan matiging
of aan aanpassing. Het Wereldfonds voor
Leefmilieu bijvoorbeeld besteedt een derde van
zijn begroting aan acties op het vlak van klimaat,
zodanig dat van de Belgische bijdrage van 11,5
miljoen euro, 3,8 worden ingezet in de strijd tegen
de opwarming van de planeet (DGOS & BTC
2008).
De Belgische bijdrage aan het UNDP is voor 85%
"core". In de loop van het jaarlijkse overleg tussen
de DGOS en de UNDP, die begin 2008 doorging,
werden de volgende opties genomen in verband
met de samenwerking in de loop van de periode
2008-2011: (i) bijdrage aan het Fonds voor Leefmilieu
(core resources): 670.000 € ; (ii) thema
‘klimaatverandering’ (wetenschappelijke basis en
milieu-evaluaties op subregionaal en nationaal
niveau); (iii) thema ‘ecosystemen (steun aan het
Global Plan of Action – Coastal & Marine Environment);
(iv) Poverty & Environment Initiative
(integratie van milieu in ontwikkeling). De jaarlijkse
enveloppe voor de posten (ii) tot (iv) bedraagt
globaal 1,8 miljoen euro (PANNEELS
2008).
De laatste tijd ontstond er een zekere bewustwording
over het belang van de klimaatverandering
voor het Belgische samenwerkingsbeleid. In dat
opzicht verdienen vijf initiatieven onze bijzondere
aandacht:
- De conferentie van Brussel over het duurzame
beheer en de bescherming van de wouden in
de DR Congo (26-27 februari 2007). Deze
werd gefinancierd door de DGOS, georganiseerd
door de BTC en gesteund door de Europese
commissie, de Wereldbank, de Britse en
Franse Samenwerkingsinstanties. Alle betrokken
actoren waren samen, en ze heeft aanleiding
gegeven tot een Verklaring en tot een
uitgave van het wetenschappelijk tijdschrift
‘Quel avenir pour les forêts en RD Congo ?’
(BTC, 2007c)
- In het verlengde van deze conferentie heeft de
Belgische Coöperatie belangstelling opgewekt
door een debat te organiseren over de wouden
in de DR Congo, ter gelegenheid van de Europese
Ontwikkelingsdagen in Lissabon (8
november 2007);
- Door deel te nemen aan de Conferentie van de
Partijen (COP) in Bali in december 2007,
heeft de Belgische coöperatie een betekenisvolle
rol gespeeld bij de onderhandelingen
over het adaptatiefonds, technologie-overdracht
en ontbossing (FREMOUT 2008);
- Publicatie van een speciaal nummer van "Dimensie
3" (nr. 2008/1) dat volledig gewijd is
aan de wisselwerking tussen klimaatveranderingen
en ontwikkelingssamenwerking (REF);
- De internationale conferentie van 7 maart
2008 over het thema "de klimaatverandering,
een nieuwe uitdaging voor de ontwikkelingssamenwerking"
volgt logisch op de drie voorgaande
initiatieven en geeft concrete uiting
aan de wil om tot een politiek voorstel te komen
waarmee de nieuwe uitdagingen kunnen
worden opgenomen.
4.2. Eerste benadering van de specifieke
gevoeligheid van de Belgische
samenwerking
De wet op de Belgische internationale samenwerking
(25 mei 1999) had gekozen voor een geografische,
sectorale en thematische concentratie van
de hulp. Daardoor is de Belgische bijstand geconcentreerd
op 18 partnerlanden, 5 sectoren en 4
transversale thema’s.
De 18 partnerlanden zijn de volgende: Zuid-Afrika,
Algerije, Benin, Bolivia, Burundi, Ecuador,
Mali, Marokko, Mozambique, Niger, Oeganda,
Palestijnse gebieden, Peru, DR Congo, Rwanda,
Senegal, Tanzania, Vietnam. Tien van deze achttien
landen behoren tot de groep van de Minst
Ontwikkelde Landen (MOL) en krijgen meer dan
50% steun (DGOS 2005). 40% van de projecten
van de BTC situeren zich in centraal, oostelijk en
zuidelijk Afrika, 29% in Noord- en West-Afrika

48 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
en Palestina, 11% in Latijns-Amerika, 10% in
Azië. Voor 2006 werd er op een totale begroting
van 146,5 miljoen euro, 30,74 miljoen euro aangewend
in de DR Congo en 16,47 miljoen euro in
Rwanda (informatie afkomstig van de website
www.btcctb.org).
De vijf prioritaire sectoren van de gouvernementele
samenwerking zijn: gezondheidszorg (31%
van de projecten), onderwijs (10%), landbouw en
voedselzekerheid (20%), basisinfrastructuur
(20%), versteviging van de maatschappelijke
structuren (10%), en 9% sectoroverschrijdende
projecten.
De vijf transversale thema’s zijn gelijke kansen
voor vrouwen en mannen, zorg voor het leefmilieu,
sociale economie, kinderrechten en aids.
Op het eerste gezicht lijken deze gegevens te wijzen
op een ernstige mate van blootstelling aan de
klimaatrisico’s. De Minst Ontwikkelde Landen
zijn bijzonder sterk blootgesteld omdat hun capaciteiten
de zwakste zijn, en omwille van het belang
van de natuurlijke ecosystemen, vooral als
leverancier van de rijkdommen (BLISS-GUEST
2008). Van de 18 partners van België liggen er 12
in Afrika (waarvan 10 in subsaharisch Afrika), 3
in de Andes en 1 in Zuidoost-Azië. Deze regio’s
behoren tot de gebieden die het sterkst zijn blootgesteld
aan de negatieve gevolgen van de klimaatveranderingen
(IPCC AR4 GT2, 2007). Verder
hebben de klimaatveranderingen een direct
gevolg op de landbouwproductiviteit – dus op de
voedselzekerheid, op de watervoorraden (vooral
van drinkbaar water) – en op de gevolgen van
bepaalde ziekten zoals malaria en knokkelkoorts,
terwijl men moet vrezen voor de indirecte weerslag
in de sectoren onderwijs en versteviging van
de maatschappelijke structuur. Onder voorbehoud
van een diepgaande inventaris behoort 71% van
de projecten van de Belgische coöperatie tot sectoren
die een rechtstreeks gevolg van de klimaatveranderingen
kunnen ondervinden.
In het kader van het "Indicatieve strategieën van
aanpak voor EU-partnerlanden" dat in bijlage aan
zijn Mededeling over "Klimaatverandering in de
context van ontwikkelingssamenwerking"
(COMMISSIE VAN DE EUROPESE GEMEEN-
SCHAPPEN 2003) hangt, stelt de Europese
Commissie een overzicht op met per land de volgende
gegevens: het BBP per inwoner (PPA USD
1999), de totale CO2–uitstoot (miljoen kubieke
ton), de CO2-uitstoot per inwoner (kubieke ton),
het bosareaal (km²) en de behoeften aan aanpassing,
matiging of behoud. Deze behoeften worden
met de volgende codes geklasseerd:
A: gering sociaaleconomisch aanpassingsvermogen
(MOL’s)
B: gering fysisch aanpassingsvermogen: lid van
AOSIS (Alliance Of Small Island States)
C: grote schadelijke effecten van zeespiegelstijging
maar geen Small Island Developping States
(c* = extreem schadelijke effecten)
D: grote schadelijke effecten op oogsten als gevolg
van klimaatverandering (Bron: CGIAR
Annual Report 2000, blz. 12)
E: 15 samenwerkingslanden die het meest worden
getroffen door natuurrampen sinds 1990. Deze
15 landen zijn die met een hogere ratio tussen
het cumulatief aantal personen dat het slachtoffer
is van natuurrampen in de periode 1990-
2001 en de totale bevolking.
F: partijen uit getroffen landen die verslagen hebben
ingediend bij het Comité voor de beoordeling
van de tenuitvoerlegging van het Verdrag
(CRIC) ter bestrijding van woestijnvorming.
G: 15 samenwerkingslanden met de grootste CO2-
uitstoot.
H: 15 samenwerkingslanden met de grootste CO2-
uitstoot per hoofd van de bevolking.
I: landen met meer dan 200.000 km 2 bos.
J: landen die geïnteresseerd zijn in opname in Bijlage
I of andere verplichtingen.
De drie laatste kolommen van de tabel vermelden
de indicatieve strategieën van aanpak: aanpassing
(AD), matiging (AT) en behoud (C) (= matiging
door absorptie in de putten).
Als we uit deze tabel de gegevens halen die betrekking
hebben op de 18 partnerlanden van België
(uitgezonderd de Palestijnse gebieden, die in
het document van de Commissie niet voorkomen),
krijgen we resultaten van tabel 2.

De Belgische samenwerking en de klimaatveranderingen - 49
Land BBP/inwoner Uitstoot Uitstoot Bosareaal Behoeften AD AT C
(KKP $ 1999) (miljoen ton) /inwoner
(ton)
(km 2 )
South Africa 8908 34631 81 89170 CFGH x x
Algeria 5063 6819 23 21450 CDF x
Benin 933 118 2 26500 ACDF x
Bolivia 2355 984 12 530680 FI x x
Burundi 578 NG NG 940 ADF x
Ecuador 2994 1933 16 105570 F x
Mali 753 NG NG 131860 ADF x
Morocco 3419 2802 10 30250 CDF x
Mozambique
861 107 1 306010 ACDFI x x
Niger 753 NG NG 130280 ADF x
Uganda 1167 NG NG 41900 ADF x
Peru 4622 2115 8 652150 FI x x
DR Congo 801 245 0 1352070 ACFI x x
Rwanda 885 NG NG 3070 AD x
Senegal 1419 328 4 62050 ACF x
Tanzania 501 220 1 388110 ACDFI x x
Vietnam 1860 3656 5 98190 C*F x
Tabel 2: BBP/inwoner, totale uitstoot, uitstoot/inwoner, bosareaal, behoe^en (bepaald door de weerslagen van de
klimaatveranderingen) en mogelijkheden tot aanpassing (AD),maQging (AT) en behoud (C) voor de partnerlanden
van de Belgische samenwerking (bron: Europese Commissie)
Hoewel deze benadering erg algemeen blijft, wijst
ze in de richting van vier belangrijke conclusies:
(i) steun aan de aanpassing zou de voornaamste
dimensie van de integratie van de klimaatproblematiek
in het Belgische samenwerkingsbeleid
moeten vormen; (ii) in de meeste landen zijn de
behoeften aanzienlijk en vertonen ze een erg sterke
interferentie met de agenda van de menselijke
ontwikkeling; (iii) voor meer dan de helft van de
18 partnerlanden dreigen de klimaatveranderingen
ernstige negatieve gevolgen te hebben op het rendement
van de landbouwopbrengst en dus op de
voedselzekerheid; (iv) een enkel land (Zuid-Afrika)
volgt matigingsstrategieën (minder uitstoot)
die klimatologisch significant zijn; (vi) vijf landen
beschikken over een aanzienlijk bosareaal. Het
behoud ervan zou kunnen bijdragen tot een matiging
van de klimaatverandering binnen de elders
vermelde grenzen, zowel fysisch (cf. 1.3) als op
het vlak van de menselijke ontwikkeling (cf. 2.3).
Er is een meer gedetailleerde analyse, per land en
per project, nodig om de impact van de klimaatverandering
op de projecten, van de projecten op
de klimaatveranderingen, en van de projecten op
de kwetsbaarheid van bevolkingsgroepen en/of
ecosystemen te bepalen. Een dergelijke analyse
valt buiten het kader van dit rapport. Toch kunnen
we met behulp van de gegevens van de Wereldbank
een aantal bijkomende kwalitatieve indicaties
geven voor bepaalde landen:
- De landen van Noord- en West-Afrika (Senegal,
Niger, Mali, Marokko) zijn blootgesteld
aan extreme droogte die leidt tot acute water-

50 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
schaarste en tot een daling van de landbouwproductiviteit,
die tot 25% kan oplopen;
- Mozambique is tegelijkertijd slachtoffer van
droogte en van overstromingen die te wijten
zijn aan extreme meteorologische gebeurtenissen;
- Ook Benin en Rwanda worden vaker getroffen
door overstromingen;
- Vietnam is bijzonder blootgesteld aan stormen
en overstromingen, vooral in de kustgebieden
die door de stijging van de zeewaterspiegel
worden bedreigd.
Op basis van het type projecten kunnen we de
bovenstaande waarschuwing enigszins relativeren.
CROIZER merkt op dat de Belgische coöperatie
vooral actief is op het vlak van de capaciteitsopbouw
en van de institutionele ondersteuning.
Er zijn slechts weinig infrastructuurprojecten
of grote programma’s (CROIZER 2008). Er
wordt in de literatuur echter ruimschoots op gewezen
dat de klimaatveranderingen niet enkel
voor de infrastructuren, vooral de grote infrastructuren,
maar ook en vooral voor de armste gemeenschappen
een ernstige bedreiging kunnen
vormen. Projecten voor bijstand aan deze gemeenschappen
moeten bijgevolg "climate proof"
worden gemaakt.
Algemener gesteld lijkt het voorzichtig om uit te
gaan van de hypothese dat de projecten van de
directe Belgische bilaterale samenwerking, omwille
van een reeks specifieke redenen, blootgesteld
zijn aan klimaatrisico’s die minstens even
omvangrijk zijn als die waar in het geval van andere
samenwerkingsinstanties werd op gewezen.
De specifieke analyse van deze risico’s, per sector
en per project, zou dringend moeten gebeuren,
maar valt uiteraard buiten het kader van dit rapport.
4.3. Moeilijkheden, obstakels en
specifieke troeven van integra

De Belgische samenwerking en de klimaatveranderingen - 51
projecten rechtstreeks betrekking op de bescherming
van het leefmilieu. Op basis van deze feiten
hebben sommigen hun twijfel reeds uitgesproken
over de ervaring van de Belgische coöperatie inzake
milieu, en dus ook over haar capaciteit om
de klimaatkwestie in haar werking te integreren.
Maar het cijfer van 5% geeft een vertekend beeld
van de realiteit, vermits zorg voor het leefmilieu
een transversaal thema is. Daardoor zijn alle projecten,
in alle sectoren, in elk stadium onderworpen
aan een ‘mainstreaming’ qua milieu, en maakt
men gebruik van milieumarkeerpunten (voor het
risico en voor de integratie), die trouwens als
steunpunten zouden kunnen dienen voor het invoeren
van klimaatmarkeerpunten. Er is geen reden
om te denken dat de Belgische coöperatie niet
in staat zou zijn om de uitdaging van de integratie
snel en correct op te nemen mits aan de algemene
voorwaarden voor integratie voldaan is (cf. 3.4),
de pistes voor integratie goed uitgetekend zijn (cf.
3.5.) en de nodige menselijke middelen ter beschikking
staan.
Dit laatste aspect vormt echter een niet onaanzienlijk
obstakel. Er is al jarenlang geen milieudeskundige
meer aanwezig op het centrale niveau
van de beleidsondersteuning (soutien stratégique)
en er zijn op de directie Multilaterale Samenwerking
slechts twee mensen belast met milieudossiers.
Naast de klimaatverandering moeten zij ook
de complexe dossiers in verband met biodiversiteit,
woestijnvorming, ozon, opvolging van het
Global Environmental Fund), enz. behandelen
(PANNEELS 2008). Indien deze omstandigheden
niet aanzienlijk verbeteren, lijkt het onmogelijk
dat de Belgische samenwerking de kaap van de
integratie van klimaatkwestie rondt. Ook de BTC
beschikt over één enkele adviseur voor alle milieukwesties.
Ter vergelijking: de Nederlandse
coöperatie zet enkel en alleen op klimaatverandering
10 mensen in (DGOS 2008b).
Ten slotte zou ook het statuut van de klimaatverandering
in de strategische nota van de DGOS
over de transversale milieuthematiek een specifiek
obstakel kunnen vormen. Deze strategische
nota uit 2002 maakt een lijst van zes milieuprioriteiten,
met name de klimaatveranderingen. Deze
"indeling in vakjes" stelt echter een probleem,
zoals J. BUYS opmerkt, voor zover de vijf andere
milieuprioriteiten allemaal gevoelig zijn voor
klimaatveranderingen (BUYS 2008). Bovendien
worden alle sectoren waarop de hulp geconcentreerd
is, rechtstreeks of onrechtstreeks bedreigd
door de negatieve gevolgen van de klimaatveranderingen.
De strategische nota leefmilieu uit 2002
zou dus opnieuw moeten worden bekeken vanuit
een visie die meer strookt met enerzijds de reële
koppelingen tussen de klimaatveranderingen en
de andere milieuprioriteiten, en anderzijds met de
koppelingen tussen de milieuthematiek, de andere
thema’s en de sectoren waarop de hulp geconcentreerd
is.
De Belgische coöperatie beschikt echter ook over
een aantal troeven. We mogen de volgende aspecten
alvast in de aandacht zetten:
- type projecten: de ervaring van de Belgische
coöperatie bij de uitvoering van projecten die
voor een groot stuk gericht zijn op de capaciteitsopbouw
(en erg weinig op grote infrastructuurwerken)
in de activiteitenportefeuille
van de BTC, biedt een souplesse die de overgang
naar een "climate-proof" samenwerking
zou kunnen vergemakkelijken;
- concentratie in geografische zones: een substantieel
deel van de Belgische samenwerking
is geconcentreerd in drie regio’s (Noord- en
West-Afrika, het gebied van de Grote Meren,
de Andeslanden), wat grensoverschrijdende
benaderingen kan vergemakkelijken, die relevant
zijn voor de aanpassing aan de klimaatveranderingen;
- de mogelijkheid om te steunen op de wetenschappelijke
gemeenschap: de universitaire
instellingen en de studiebureaus in ons land
vormen een kostbaar reservoir aan kennis en
competenties die kunnen worden ingezet door
de coöperatie, enerzijds via de organische
banden die tussen hen bestaan, anderzijds via
de VLIR en de CIUF;
- de ervaring die door andere samenwerkingsinstanties
werd gecumuleerd: niet alleen werden
er al heel veel studies aan de problematiek
van integratie gewijd, er is ook een hele reeks
verdragen met betrekking tot de instrumenten,

52 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
de indicatoren, de financiële instrumenten, de
procedures, … waarover uitvoerig werd gedebatteerd
en die in bepaalde gevallen werden
uitgetest. Van deze ervaringen zijn syntheses
beschikbaar (LEARY 2008, GIGLI &
AGRAWALA 2007, LEARY et al. 2008b,
e.a.);
Mits aan de voorwaarden voldaan is, de pistes
uitgetekend zijn en de obstakels opgeheven zijn,
zou de Belgische coöperatie – aangezien zij op dit
ogenblik blijk geeft van een politieke bewustwording
op het allerhoogste niveau - op deze basis
onverwijld de knopen moeten kunnen doorhakken,
een zeker aantal keuzes en een globaal plan
moeten kunnen goedkeuren om de aanpassing
aan de gevolgen van de klimaatverandering, en
waar het relevant is, de matiging ervan (reductie
van de uitstoot), te integreren.

Aanbevelingen - 53
V. AANBEVELINGEN OM DE KLIMAATKWESTIE IN HET BELGISCHE
BELEID VOOR ONTWIKKELINGSSAMENWERKING TE INTEGREREN
1. Vertrekken van een precieze diagnose. De
strategienota van de DGOS (2002) definieert de
strijd tegen de klimaatverandering als een van de
zes prioriteiten op het vlak van het leefmilieu.
Leefmilieu zelf wordt op zijn beurt gedefinieerd
als een van de vier transversale thema’s van het
Belgische samenwerkingsbeleid. Deze benadering
gaat voorbij aan het feit dat de klimaatveranderingen
de vijf andere milieuprioriteiten ruimschoots
bepalen. Ze belicht vooral niet de specifieke aard
van de klimaatverandering als ‘wereldwijd milieuprobleem’
dat in de Noord-Zuid-relaties interfereert.
De klimaatveranderingen die de ontwikkeling
van het Zuiden dreigen te hypothekeren
zijn vooral het gevolg van 200 jaar ontwikkeling
in het Noorden: daardoor krijgt de klimaatkwestie
in het debat over de ontwikkeling een objectief
andere plaats dan de andere milieuprioriteiten. De
strijd tegen de klimaatveranderingen en de gevolgen
ervan is immers fundamenteel een ontwikkelingskwestie,
en kadert in de algemene context
van de ongelijke relaties tussen de Noorden en het
Zuiden en van een historische "ecologische
schuld" van het Noorden tegenover het Zuiden.
Deze vaststelling is tegelijkertijd de voorwaarde
voor en het vertrekpunt van integratie in het samenwerkingsbeleid.
Met deze vaststelling geven
we een sterk politiek signaal dat de weg opent
voor een strategie i.v.m. de strijd, die opgevat is in
het kader van de ontwikkeling en vanuit het
standpunt van de ontwikkeling. De strategienota
DGOS moet geherformuleerd worden om de prioriteit
"klimaat" te definiëren als een transversale
prioriteit binnen de transversale thematiek van het
milieu, terwijl men erop toeziet dat rekening
wordt gehouden met andere problematieken
(voedselzekerheid, biodiversiteit, verwoestijning,
…) .
2. Een duidelijk beleidskader uitstippelen voor
de integratie. Men dient integratie van de milieuproblematiek
in het beleid van ontwikkelingssamenwerking
op te vatten binnen het kader dat tegelijkertijd
uitgetekend wordt door concepten
"gemeenschappelijke maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid"
(UNFCCC) en "recht op menselijke
ontwikkeling", inzonderheid de strijd tegen
armoede (Millenniumdoelstellingen). Dit dubbele
kader betekent dat ontwikkelde landen, waaronder
België, in de eerste plaats hun eigen uitstoot drastisch
moeten verminderen (met 80% tot 95% in
2050, tegenover 1990, volgens het IPCC, indien
men de Europese doelstelling wil halen om de
temperatuurstijging onder de 2° te houden), door
gebruik te maken van nationale maatregelen. Parallel
daarmee moet men werken op drie assen die
implicaties hebben voor het samenwerkingsproject:
- De ontwikkelingslanden helpen om zich aan te
passen aan het ondertussen onafwendbare deel
van de effecten van de klimaatverandering
(aanpassing);
- Schone technologieën overdragen waardoor
deze landen zich kunnen ontwikkelen zonder
het klimaat verder te destabiliseren (matiging);
- Bijdragen tot de capaciteitsbouw van de
ontwikkelingslanden op het specifieke vlak van
de strijd tegen de klimaatverandering (capacity
building).
In de context van de ecologische schuld, kan onderlinge
koppeling tussen assen als volgt samengevat
worden: maximale matiging in de ontwikkelde
landen, maximale betrokkenheid van ontwikkelde
landen bij de aanpassing van ontwikkelingslanden,
en hulp bij de capaciteit om al in
deze landen voor aanpassing en ‘schone’ ontwikkeling
die bijdraagt tot de wereldwijde matigingsinspanningen.
Verder moet er ook worden gewerkt aan de integratie
van de klimaatkwestie in de andere beleidslijnen
die met ontwikkelingslanden samenhangen,
zoals de buitenlandse handel en het beheer
van Delcredere.

54 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
3. De hoofdlijnen van de integratie hiërarchisch
opbouwen. De wet van 1999 geeft de Belgische
coöperatie de taak om bij te dragen tot een
duurzame menselijke ontwikkeling, inzonderheid
door de strijd tegen de armoede en door de versterking
van de maatschappelijke onderbouw van
de partnerlanden. De sectorale en geografische
spreiding van de projecten van de directe bilaterale
Belgische samenwerking doen vrezen voor een
verhoogde kwetsbaarheid voor de klimaatveranderingen,
wat een bedreiging voor de agenda van
de ontwikkeling en voor het terugdringen van de
armoede is, met negatieve impact op de plaatselijke
gemeenschappen. In deze context moeten we
er vanuit de fundamentele doelstellingen van de
samenwerking aan werken om de kwetsbaarheid
van de populaties, van hun productieve activiteiten
en van de ecosystemen waar ze wonen en die
ze nodig hebben, te beperken. In het Belgische
geval in het bijzonder dienen we aanpassing te
beschouwen als de prioritaire hoofdlijn om de
problematiek "klimaat" op korte en op lange termijn
te integreren. Het belangrijkste terrein van
die integratie is de snelle verbetering van de bestaande
samenwerking binnen het kader van bestaande
projecten en structuren. In de meeste
partnerlanden van de Belgische Coöperatie sluiten
de matigingsprojecten door vermindering van de
uitstoot aan op een andere tijdelijkheid: ze vallen
onder de planning van een ‘schone’ ontwikkeling
op korte en lange termijn en onder de ultieme participatie
van alle landen aan de inspanningen om
de klimaten te beschermen, met respect voor het
beginsel van de gemeenschappelijke maar gedifferentieerde
verantwoordelijkheden. Binnen die
context zou het samenwerkingsbeleid de ontwikkeling
en de transfer van schone technologieën
moeten bevorderen, ook via publiek-private samenwerking
14 en een ondersteuning van de identificatie
ontwikkeling van werkelijk duurzame
CDM-projecten, inzonderheid in de Afrikaanse
partnerlanden van België.
De matigingsprojecten door middel van CO²opslag
(behoud van bestaande wouden, herbebossing
of herstel van wouden) en door de toevlucht
tot energetische landbouw vereisen een specifieke
benadering. Enerzijds hebben ze immers
een aanzienlijk potentieel om de klimaatverandering
op korte termijn te matigen, maar anderzijds
moeten er veel knopen worden doorgehakt en bijzondere
voorwaarden worden gecreëerd opdat
deze zouden kaderen in de duurzame menselijke
ontwikkeling, de strijd tegen armoede, de rechten
van de plaatselijke gemeenschappen en de bescherming
van de biodiversiteit. We pleiten er dus
voor om de hoofdlijnen van de integratie hiërarchisch
op te bouwen in functie van deze overwegingen,
en opdat deze hiërarchische opbouw zou
kunnen dienen om de prioriteiten voor de capaciteitopbouw
van de partnerlanden te bepalen.
4. Vooreerst meer belang hechten aan de aanpassing
in bilaterale projecten. De internationale
ervaring toont niet alleen aan dat de klimaatproblematiek
weinig in de coöperatie is geïntegreerd,
maar ook dat aanpassing verwaarloosd
wordt ten voordele van de matiging, wat de kwaliteit
van de hulp dreigt te schaden. In het geval van
België dienen we deze stelling te nuanceren vanuit
de vaststelling dat de bilaterale samenwerking
slechts in beperkte mate is opgebouwd rond grote
infrastructuurinvesteringen op lange termijn, wat
het risico op een gevaarlijke interactie met de
klimaatveranderingen relativeert. Maar een ongunstige
interactie van de klimaatveranderingen
met kleinere projecten kan aanzienlijke gevolgen
hebben in de strijd tegen armoede en voor de
ontwikkeling van plaatselijke gemeenschappen.
Onder voorbehoud van de slotanalyse van de specifieke
wisselwerking tussen de sociale, ecologische
en economische impacts van de klimaatveranderingen
per project, spitst de ontwikkelingssamenwerking
meer dan twee derden van de projecten
toe op sectoren waar de klimaatveranderingen
in staat zijn om de stand van zaken op middellange
termijn te veranderen: basisgezondheidszorg,
basisinfrastructuur, landbouw en voedselzekerheid,
versterking van de maatschappij. Ander-
14
Zie de presentatie van Bernard Mazijn op de Conferentie van 7 maart 2008: « The role of mitigation technology », en
zijn voorstel om concrete projecten te ontwikkelen in het kader van de private-publieke samenwerking, inzonderheid
rond het drogen van koffie in de zon.

Aanbevelingen - 55
zijds hebben 40% van de projecten betrekken op
sectoren (landbouw en basisinfrastructuren) waarin
het type projecten de kwetsbaarheid voor klimaatveranderingen
kan beïnvloeden. In het algemeen
zijn de investeringen van de Belgische coöperatie
die we ex-post met de klimaatproblematiek
in verband kunnen brengen, gelijk verdeeld
tussen aanpassing en matiging. Maar het grootste
deel van de gelden die worden besteed aan aanpassing
lopen via de multilaterale hulp. Verder
toont onderzoek van de documenten waarin de
realisaties van de Belgische coöperatie worden
voorgesteld dat ons land, net zoals andere, het
belang van de aanpassing (climate proofing) aan
de verschillende ontwikkelingsstadia van zijn bilaterale
projecten zwaar onderschat.
5. Bosbescherming als een krachtlijn voor interventie
beschouwen. België speelt een stuwende
rol bij de internationale bewustwording van het
potentieel van de strijd tegen ontbossing en bosdegradatie
voor de matiging van de klimaatverandering
(REDD15). Vijf partnerlanden van de Belgische
coöperatie hebben een aanzienlijk bosareaal,
zoals de DR Congo waarmee ons land bijzondere
historische banden onderhoudt. Deze landen
zouden in het kader van de lopende internationale
onderhandelingen dus financiële voordelen kunnen
bekomen in ruil voor de bescherming van hun
bossen, en de Belgische hulp zou hen daarbij
kunnen helpen door de nodige capaciteiten mee te
ontwikkelen. Buiten de technische moeilijkheden
(meting van de koolstofstromen) impliceert de
bescherming van bossen een reeks delicate bemiddelingen
tussen enerzijds het behoud van de
bossen en anderzijds een ander gebruik van de
bodem, andere milieudiensten of een ander sociaal
gebruik van de rijkdommen van het bos. Er
rijzen ook vragen naar de eigendom. Men dient
het systeem dus te kaderen door het overleg met
de partnerlanden, de betrokkenheid van alle lokale
factoren, de naleving van de rechten van de inheemse
en traditionele gemeenschappen, en in het
algemeen een samenhang met de doelstellingen
van de duurzame menselijke ontwikkeling te
waarborgen. Er staan aanzienlijke financiële belangen
op het spel en de grote eigenaars, de
bosontginningsmaatschappijen en de lokale elites
wensen uiteraard maximaal te genieten van de
nieuwe opportuniteiten om het bos te valoriseren;
dat dreigt de subtiele evenwichten die nodig zijn
tussen de diverse voormelde bekommernissen,
ernstig te verstoren. Men moet absoluut mechanismen
vinden die kunnen waarborgen dat de financiële
middelen die het behoud van de bossen
in een goede gezondheid moet belonen ook effectief
ten goede komen aan de lokale bevolking die
deze bewaakt. De formule van de financiële compensatie
voor milieudiensten lijkt in dat opzicht
en onder bepaalde voorwaarden duidelijk te verkiezen
boven de simpele uitwisseling van koolstofkredieten.
6. De projecten van energetische landbouw
strikt omkaderen. Hetzelfde soort overwegingen
is mutatis mutandis ook van toepassing op de
energetische landbouw (biobrandstoffen, houtpellets,
houtskool voor de industrie). Enerzijds kan
de energetische landbouw de ontwikkelingslanden
nieuwe opportuniteiten voor duurzame ontwikkeling
aanreiken, de armoede bestrijden, de energiefactuur
naar beneden halen, de afhankelijkheid
van fossiele brandstoffen verminderen, en de gemeenschappen
autonoom maken; anderzijds bestaat
het risico (en het wordt zelfs al concreet) op
de perverse effecten zoals de teloorgang van de
levensomstandigheden van de allerarmsten, voedselschaarste,
een inkrimping van de watervoorraden
en het verlies van biodiversiteit, door de uitbreiding
van monoculturen met een massaal gebruik
van chemicaliën. Vanuit het oogpunt van de
samenwerking voor een duurzame menselijke
ontwikkeling, moeten de projecten van energetische
landbouw strikt onderworpen worden aan de
veiligheidsgarantie, alsook aan de garantie van
voedselsoevereiniteit. De projecten moeten omkaderd
worden door precieze criteria, zoals de
vermindering van armoede, de bescherming van
de bodem en de bescherming van de biodiversiteit.
15
REDD: Reducing Emissions from Deforestation in Developing Countries. Dat is de inzet van de onderhandelingen
over de periode “na 2012”.

56 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
7. De oorspronkelijke geest van het Clean Development
Mechanism behouden. Zoals de
naam reeds aangeeft werd het ‘Mechanisme voor
Schone Ontwikkeling’ opgezet om de landen van
het Zuiden de kans te bieden zich te ontwikkelen
zonder het klimaatonevenwicht te verergeren,
waarbij de landen van het Noorden toch een zekere
flexibiliteit behielden bij de naleving van hun
engagementen. Er werd een complementariteitsclausule
ingevoerd om het "koopjeseffect’
tegen te gaan. Men meende dat de ontwikkelde
landen de koolstofkredieten enkel zouden mogen
aanwenden om hun reducerende maatregelen "aan
te vullen". Tenslotte heeft de COP van Marrakech
de bakens uitgezet om te vermijden dat de publieke
ontwikkelingshulp zou afgewend wordt naar
het zoeken van CDM-projecten: behalve in de
Minst Ontwikkelde Landen, waar de ontwikkelingssamenwerking
mag tussenkomen in de kosten
om dossiers op te zetten, mag ze slechts onrechtstreeks
bijdragen aan het CDM, door de
ontwikkeling van de capaciteiten van de gastlanden.
Bepaalde landen, en ook de Federale Overheidsdiensten
van België, hebben deze voorwaarde
nog strenger gemaakt en besloten om bij een
offerteaanvraag geen gebruik te maken van de
kredieten die voortkomen uit bij voorbeeld
(her)bebossingsprojecten of grote waterbouwkundige
projecten. Deze tamelijk strenge opvatting
van het Clean Development Mechanism wordt
momenteel door sommigen wel in vraag gesteld.
In de internationale onderhandelingen en op Europees
niveau is het naar mijn mening belangrijker
dan België de oorspronkelijke geest van het
CDM bewaart, tegen de tendens in die de last naar
de landen van het zuiden dreigt te verschuiven, en
daarmee de doeltreffendheid van het systeem dus
beperkt, zowel vanuit het standpunt van de ontwikkelingssamenwerking
als van de strijd tegen
de klimaatveranderingen. Het ontkrachten van het
CDM kan het vertrouwen van de ontwikkelingslanden
in de ontwikkelde landen ook nog verder
ondermijnen, en de internationale klimaat onderhandelingen
daardoor nog bemoeilijken. De toevlucht
door de ontwikkelde landen tot koolstofkredieten
moet complementair blijven aan de binnenlandse
maatregelen en het toegevoegde karakter
moet gegarandeerd blijven, evenals de bijdrage
van de CDM-projecten tot een duurzame ontwikkeling
van de gastlanden door een reductie van de
armoede 16 . Om de Belgische federale visie op het
CDM als instrument voor duurzame ontwikkeling
te kunnen uitvoeren, dient de Ontwikkelingssamenwerking
een ondersteunend beleid te voeren,
synergieën te zoeken tussen de ontwikkelingsprojecten
en het CDM, en een doelgerichte capacity
buildingstrategie te ontplooien (institutionele capaciteiten,
maar ook financiële capaciteiten door
pre- of cofinanciering van de CDM-projecten te
voorzien). Opdat deze inspanningen niet zouden
bijdragen tot de voormelde ontkrachting van het
CDM, moeten de budgetten die aan deze inspanningen
worden gewijd ook echt bijkomende budgetten
zijn.
8. In een tweede fase: enkele proefprojecten
tot matiging lanceren in het domein van de
energie. De matiging van de klimaatverandering
in de context impliceert technologietransfers (in
de ruime zin van het woord, gedefinieerd 17 door
de IPCC). De Zuid-Zuidtransferts zijn niet meer
te verwaarlozen; de Noord-Zuidtransfers worden
concreet ingevuld door het concept van de "gemeenschappelijke
maar gedifferentieerde verantwoordelijkheid’,
en als dusdanig vormen zij een
cruciaal element om het recht op ontwikkeling en
bescherming van een klimaat (opnieuw) met elkaar
te verzoenen. Voor de ontwikkelingslanden
zijn rendabele investeringen in hernieuwbare
energiebronnen, gedecentraliseerde energiesystemen
en een efficiënter energieverbruik niet enkel
een manier om de uitstoot te verminderen maar
ook om de afhankelijkheid van ingevoerde fossielen
brandstoffen te verminderen, de kosten voor
de infrastructuur (netwerken) te beperken en de
kwaliteit van het leefmilieu te verbeteren (lucht-
16
Zie terzake het advies van de FRDO van 1999 over de flexibiliteitsmechanismen van het Kyotoprotocol (1999a10, 19
oktober 1999) dat in bijlage is opgenomen.
17
“Alle processen die betrekking hebben op de uitwisseling van materieel, financiële bronnen en goederen tussen de
actoren, en die leiden tot het verspreiden van technologieën met het oog op de aanpassing of de matiging van de
klimaatverandering. Als generisch concept wordt deze term ook gebruikt om zowel de verspreiding van technologieën
en de technologische samenwerking in de landen en onderling aan te duiden”. (IPCC AR4 GT3, 2007).

Aanbevelingen - 57
vervuiling, watervervuiling, afvalbeheer enz.). In
een tweede fase van de integratie zou de Belgische
Coöperatie daartoe kunnen bijdragen door
middel van proefprojecten of casestudies. Het zal
nodig zijn om de middelen te concentreren in één
of twee domeinen, gekozen in functie van de karakteristieken
van de partners, met name de grote
sectoren en de milieuprioriteiten (bij voorbeeld:
duurzame stadsontwikkeling), waarbij men er bijzonder
moet op letten dat deze projecten kaderen
in de Millenniumdoelstellingen. Men zou kunnen
beginnen met een specifieke studie over het energievraagstuk
in de bilaterale projecten, die zou
kunnen leiden tot concrete aanbevelingen om hernieuwbare
energiebronnen in de projecten te promoten.
Zo is het op dit ogenblik bijvoorbeeld bijzonder
moeilijk om nuttige technische informatie
te vinden (types, leveranciers, prijzen, …) over
zonnegeneratoren voor West-Afrika… Op termijn
zou men ertoe kunnen komen dat elk project zijn
keuzes op dit vlak moet rechtvaardigen; deze actie
zou met andere Europese ontwikkelingsinstanties
moeten worden gecoördineerd om schaalvoordelen
te krijgen en competenties uit te wisselen.
MAZIJN (2008) heeft een voorbeeld van concrete
projecten voorgesteld (drogen van koffie in de
zon). .
9. Binnen DGOS een cel "milieu – klimaat"
creëren. Zoals vroeger werd gezegd, stellen we
voor om de klimaatproblematiek in het samenwerkingsbeleid
te integreren op basis van de bestaande
structuren en procedures, zonder een bijkomend
orgaan of fonds te creëren. Een geslaagde
integratie veronderstelt echter wel een sterke impuls
en opvolging, die over de nodige competenties
en middelen beschikt, zowel qua personeel als
financieel. Omwille van het transversale karakter
van de klimaatkwestie binnen de prioriteit leefmilieu,
die zich ook transversaal is, en om het aantal
benaderingen en organen niet nodeloos te vermenigvuldigen,
stellen wij voor om (binnen de Directie-Generaal?)
een cel "milieu – klimaat" samen
te stellen die met de volgende taken belast
wordt:
- Een strategische visie ontwikkelen over de integratie
van de klimaatveranderingen in het beleid
van de ontwikkelingssamenwerking;
- Een specifieke (initiële en permanente) opleiding
verstrekken aan de beheerders van projecten
en programma’s die met klimaat en milieu
samenhangen (inclusief de aspecten om de publieke
opinie voor ontwikkelingssamenwerking
te sensibiliseren);
- Via de CIUF (Conseil interuniversitaire de la
Communauté française) en de VLIR (Vlaamse
Interuniversitaire Raad), de samenwerking tussen
de Coöperatie en de wetenschappelijke gemeenschap
verbeteren op domeinen zoals de
klimaatprojecties op regionaal niveau, impactstudies,
evaluatie van de behoeften en mogelijkheden
inzake aanpassing en matiging;
- Kwaliteitsvolle en gebruiksvriendelijke, klimatologische
informatie verschaffen om de kwetsbaarheid
van de projecten voor klimaatverandering,
de impact van de projecten op de klimaatveranderingen
en de terugslag van de projecten
op de kwetsbaarheid van de gemeenschappen
voor klimaatveranderingen in te schatten;
- Uitwerken van een "toolkit" voor een eenvormige
milieu- en klimatologische screening van
bestaande en nieuwe projecten. Deze "toolkit"
zou specifieke aangrijpingspunten voor klimaatveranderingen
op alle niveaus van de ontwikkeling
van projecten en een checklist moeten
omvatten, en op de synergieën klimaat / biodiversiteit
/ woestijnvorming en bodemdegradatie
moeten wijzen. Aan de hand van deze
toolkit zou men bovendien per sector van de
hulp en per land de risico’s en de toekomstige
behoeften voor aanpassing en matiging moeten
kunnen bepalen;
- De uitwisseling van informatie en goede praktijken
op nationale, Europese en internationale
schaal bevorderen;
- De op dit vlak mogelijke complementariteiten
en synergieën zoeken met andere samenwerkingsinstanties
binnen de Europese Unie, om de
doeltreffendheid van de ingezette middelen te
optimaliseren;
- Waken over de coherentie met het beleid dat
wordt gevoerd op andere machtsniveaus en door
andere departementen.
- Aanbevelingen formuleren om het geheel van
de activiteiten van DGOS, BTC en het kabinet
van Ontwikkelingssamenwerking "groener" te

58 – De klimaatveranderingen en het Belgische beleid van ontwikkelingssamenwerking
maken, meer bepaald qua uitstoot van broeikasgassen.
Ook over de kwestie van de eventuele
compensatie van de uitstoot die veroorzaakt
wordt door de missies van de Belgische coöperatie
in het buitenland, zou moeten worden nagedacht.
10. De problematiek van de klimaatveranderingen
introduceren in de contacten met de
partners op alle niveaus. Waar de problematiek
van de strijd tegen de klimaatveranderingen en de
gevolgen ervan wordt opgevat als een uiting van
ontwikkeling en niet louter als een "milieukwestie",
moet hij meteen een belangrijke plaats krijgen
in het contact en met de partnerlanden, op alle
niveaus: politieke dialoog, NAPA, "greening" van
de PRSP (Poverty Reduction Strategy Papers die
meer bepaald vanuit de invalshoek van hun weerslag
op de exploitatie van de natuurlijke rijkdommen
opnieuw zouden moeten worden bekeken).
Het zou naar onze mening nuttig zijn dat meer
vertegenwoordigers van de Ontwikkelingssamenwerking
deelnemen aan internationale onderhandelingen
over het Raamverdrag inzake klimaatverandering.
De volgende vergaderingen
gaan door in Accra (Ghana) in augustus 2008 en
in Poznan (Polen) van 1 tot 12 december 2008.
Die laatste vergadering is tevens een Conference
of the Parties (POC) over het Raamverdrag, die
een ministerieel luik omvat, en het zou nuttig zijn
dat de minister probeert deze bij te wonen.
11. Het budget van de ontwikkelingshulp verhogen
en heroriënteren. Wereldwijd gezien bedraagt
het aandeel van de publieke budgetten in
de investeringen en financiële stromen 14%, maar
in Afrika stijgt het tot 25% (UNFCCC 2007a). De
budgetten voor ontwikkelingssamenwerking bedragen
op wereldvlak minder dan 1%, maar in
Afrika is het 2% procent en in de Minst Ontwikkelde
Landen zelfs 6%. Inzake klimaatverandering
meent het IPCC (2001) dat "net market sector
effects are expected to be negative in most developing
countries". De actie van de openbare overheden
en de intergouvernementele hulp zijn dus
van cruciaal belang voor de meeste partnerlanden
van de Belgische coöperatie die te maken krijgen
met de gevolgen van klimaatverandering. Verder
zijn publieke investeringen noodzakelijk voor
aanpassingen, in sectoren zoals waterbevoorrading,
basisgezondheidszorg, basisinfrastructuren,
kustbescherming en de bouw van dijken. Het
UNFCCC meent dat in al deze materies een buitenlandse
publieke financiering waarschijnlijk
noodzakelijk zal zijn. Omwille van deze overwegingen
is het net nog belangrijker dat de ontwikkelde
landen, waaronder België, hun belofte nakomen
en de ontwikkelingshulp verhogen tot
0,7% van het BNP. Ook in deze context zou het
nuttig zijn om een stijging van de Belgische bijdrage
aan het UNEP te overwegen.
12. Bijdragen tot meer leesbaarheid, eenvoud
en coherentie van de multilaterale financieringsinstrumenten
van de strijd tegen de klimaatveranderingen.
We zien de laatste jaren, inzonderheid
op het vlak van de strijd tegen de klimaatverandering,
een vermenigvuldiging van allerhande
fondsen die gelijkaardige, zelfs identieke,
doelstellingen nastreven. Zoals Yvo de Boer,
uitvoerend secretaris van de UNFCCC, onlangs
zei in Bonn: "what is needed is more funding, not
more funds". Dit versnippert de ontwikkelingshulp,
ondermijnt de toe-eigening door de partnerlanden
van hun ontwikkelingsstrategieën en
schaadt de transparantie. Aanzienlijke inkomsten
zijn zeker nodig, maar het is belangrijk om ze in
te zetten met respect voor de Verklaring van Parijs
over Ontwikkelingssamenwerking (2005), dus
met respect voor de principes van afstemming,
toe-eigening, harmonisering, wederzijdse verantwoordelijkheid
en resultaatgericht beheer. België
zou zich in dit debat als vragende partij moeten
opstellen, zonder daarbij de pragmatische benadering
uit het oog te verliezen. Het zou zijn deelname
in de bestaande fondsen en andere multilaterale
en Europese instrumenten opnieuw moeten bekijken,
deze moeten koppelen aan de voorwaarde
dat strenge criteria worden nageleefd die coherent
zijn met de principes die het heeft onderschreven.
Dit geldt ook voor de Wereldbank; België zou
haar moeten oproepen om haar financieringen
meer in overeenstemming te brengen met de doelstellingen
inzake klimaat de bescherming en hulp
voor de aanpassing.

Aanbevelingen - 59
13. Aansluiten bij het perspectief van de
grondige herziening van de ontwikkelingssamenwerking.
De ontwikkelde landen zijn in hoge
mate verantwoordelijk voor de klimaatveranderingen
en ook hier zou het principe "de vervuiler
betaalt" van toepassing moeten zijn. De bijkomende
bedragen die naar de ontwikkelingslanden
moeten gaan zijn aanzienlijk: volgens een raming
van het UNFCCC (2007a) tegen 2030, 28 tot 67
miljard dollar voor het luik aanpassing, en 92 tot
97 miljard dollar voor matiging 18 . Indien we hypothetisch
uitgaan van een totaal bedrag dat tussen
de twee in ligt, dus 145 miljard dollar, waarvan
14% uit de openbare sector komt, dan komen
we uit op een bedrag van 20 miljard USD ontwikkelingssamenwerking
ten laste van de staten. In
het geval van België komen we op basis van de
verdeelsleutel van de Verklaring van Bonn (0,8%
voor België) uit op een jaarlijkse meeruitgave van
160 miljoen dollar (100 miljoen euro) ten gunste
van de ontwikkelingslanden. Dit is slechts een
indicatie van de grootteorde, maar het is wellicht
nog een onderschatting, en zelfs zo bieden de in
de ontwikkelde landen bestaande enveloppen niet
de kans om hieraan het hoofd te bieden. De klimaatcrisis
zet de diepgaande herziening van de
internationale samenwerking, van haar architectuur
en financiering op de agenda, ook buiten het
kader van de ontwikkelingssamenwerking. België
moet zich actief engageren in deze gedachtegang
en bijdragen tot de ontwikkeling van voorwaarden
opdat ontwikkelde landen hun verplichtingen
zouden nakomen door progressief nieuwe financieringsbronnen
aan te spreken in overeenstemming
met de behoeften. In dat opzicht zal het veilen
van de uitstootquota’s van het ETS-systeem
België binnenkort van aanzienlijke inkomsten
voorzien. Het zou opportuun zijn minstens een
deel daarvan te besteden om de rekening te betalen
van de factuur van "de vervuiler betaalt" ten
gunste van echt duurzame ontwikkeling van de
landen die het grootste slachtoffer zijn van de
klimaatveranderingen. De DGOS zou ook een
actievere rol kunnen spelen en de departementen
aanspreken die rechtstreeks of onrechtstreeks instaan
voor een beleidsdomein dat betrekking heeft
op de ontwikkelingslanden, en inzonderheid hun
kwetsbaarheid voor klimaatverandering (bijvoorbeeld
de invoer van producten die na ontbossing
zijn geteeld, waarborgt voort investeringen die
schadelijk zijn voor de voedselzekerheid, …).
De verwezenlijking van deze aanbevelingen vergt
politieke wil en budgettaire prioriteiten.
Ik hoop dat dit rapport hun noodzaak en hoogdringendheid
zal aantonen voor "Our Common
Future" 19 .
18
Bij de berekeningshypothesen kan men geen rekening houden met de totale kosten, zie paragraaf 3.6 (bladzijde 40).
19
De Engels titel van het Rapport Brundtland (1987) dat duurzame ontwikkeling op de internationale politieke agenda
heeft geplaatst.

60 - Les changements climatiques et la politique belge de coopération au développement

Bibliographie- 61
BIBLIOGRAFIE
AGRAWALA Shardul & VAN AALST Maarten, 2008a, “Adapting Development Cooperation to
Adapt to Climate Change”, Climate Policy 8(2008)
AGRAWALA Shardul (ed), 2005, « Contre vents et marées – Les politiques de développement face au
changement climatique », OCDE, 173pp.
AGRAWALA Shardul, 2008b, « A Development Perspective on Mainstreaming Climate Change », ppt
de la communication au colloque « Climate change, a new challenge for Development cooperation ? »
org. par le SPF Affaires étrangères, Commerce extérieur et Coopération au Développement, le 7 mars
2008
ASIAN DEVELOPMENT BANK, 2005, “Climate Proofing. A Risk-based Approach to Adaptation”,
Pacific Studies Series, Summary for Policy and Decision Makers, 2005
BLISS-GUEST Patricia, 2008, “Challenges to the World Bank Group for a more clilate sensitive
development cooperation”, ppt de la communication au colloque « Climate change, a new challenge
for Development cooperation ? » org. par le SPF Affaires étrangères, Commerce extérieur et
Coopération au Développement, le 7 mars 2008
BROOKS Nick & GRIST Natacha 2008, “Development future in the light of climate change: creating
new insights into the past, the present and global futures”, Background paper, Policy Forum:
International Development in the face of Climate Change, Beyond Mainstreaming? 2nd June 2008,
org. Natural Resources Institute (University of Greenwich), Tyndall Centre for Climate Change
Research and SouthSouthNorth.
BUYS Jos, 2008, « Naar een klimaatbestendige Belgische Ontwikkelingssamenwerking »,
communication au colloque « Climate change, a new challenge for Development cooperation ? » org.
par le SPF Affaires étrangères, Commerce extérieur et Coopération au Développement, le 7 mars 2008
CETRI, 2006, « Changements climatiques. Impasses et perspectives », numéro spécial
d’« Alternatives Sud », VOL XIII, 2006/2, Louvain-la-Neuve, juin 2006. (www.cetri.be )
CFDD (Conseil fédéral du développement durable), 2002, « Avis sur la note stratégique thématique
sur l’Environnement de la Direction générale de la Coopération internationale (DGCI), approuvé par
l’assemblée générale du 17 déc. 2002
CFDD (Conseil fédéral du développement durable) , 2004, « (Premier) avis du CFDD sur une stratégie
de prévention des changements climatiques après 2012 du 26 novembre 2004), chapitres 4.3 et 4.4.
Voir www.cfdd.be
CFDD (Conseil fédéral du développement durable), 2006, “Avis sur la stratégie thématique «
ressources naturelles » de l'Union Européenne”, 2007a01f, Voir www.cfdd.be
CFDD (Conseil fédéral du développement durable), 2007, « Evaluation de et recommandations pour la
politique de développement durable du gouvernement fédéral », approuvé par l’assemblée générale du
25 mai 2007. Voir www.cfdd.be
CHAMPAIN Phil & WEBSTER Ken 2008, « Environmental change, insecurity, conflict and
migration. Should climate change alter the way we see the relations between development, security
policy and migration policy? What are the implications of this for development agencies?”
Background paper, Policy Forum: International Development in the face of Climate Change, Beyond
Mainstreaming? 2nd June 2008, org. Natural Resources Institute (University of Greenwich), Tyndall
Centre for Climate Change Research and SouthSouthNorth.

62 – De klimaatveranderingen het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
CLIMACT, 2008, “Conférence sur le changement climatique et la coopération au développement.
Contribution présentée par CLIMACT” au colloque « Climate change, a new challenge for
Development cooperation ? » org. par le SPF Affaires étrangères, Commerce extérieur et Coopération
au Développement, le 7 mars 2008
COMMISSION DES COMMUNAUTES EUROPEENNES, 2003, “Les changements climatiques
dans le contexte de la coopération au développement”, Communication de la Commission au Conseil
et au Parlement européen, COM(2003)85 final
COMMISSION OF THE EUROPEAN COMMUNITIES, 2008, “The EU, a Global Partner for
Development. Speeding up Progress towards the Millennium Development Goals”, Communication
from the Commission to the European Parliament, the Council, the European Economic and Social
Committee and the Committee of the Regions, COM(2008)177 final
COUNCIL OF THE EUROPEAN UNION, 2004, “Climate Change in the Context of Development
Cooperation”, Council Conclusions, DEVGEN 241 ENV 637
CROIZER Claude 2008, communication personnelle
CTB-BTC (Coopération Technique Belge), 2007a, “La coopération technique belge en RD du Congo”,
Royaume de Belgique, Service Public Fédéral Affaires étrangères, Commerce extérieur et Coopération
au développement.
CTB-BTC (Coopération Technique Belge), 2007b, « La coopération technique belge en Equateur »,
Royaume de Belgique, Service Public Fédéral Affaires étrangères, Commerce extérieur et Coopération
au développement.
CTB-BTC (Coopération Technique Belge), 2007c, Quel avenir pour les forêts de la République
démocratique du Congo? Instruments et mécanismes innovants pour une gestion durable des forêts.
Claude Croizer et Theodore Trefon (coordination) CTB-BTC Reflection and discussion paper-
2007/01
CTB-BTC, « Coopération technique belge ». Brochure téléchargeable sur le site www.btcctb.org
DANIDA, 2005, “Danish Climate and Development Action Programme”; Ministry of Foreign Affairs
of Denmark.
DGCD (Direction Générale de la Coopération au Développement), Rapport annuel 2007, Royaume de
Belgique, Service Public Fédéral Affaires étrangères, Commerce extérieur et Coopération au
développement.
DGCD, 2005 (Direction Générale de la Coopération au Développement), « Partenariat mondial pour le
développement. Objectif du millénaire pour le développement 8. Premier rapport d’avancement de la
Belgique », Royaume de Belgique, Service Public Fédéral Affaires étrangères, Commerce extérieur et
Coopération au développement.
DGCD & CTB 2008, “De Belgische ontwikkelingsamenwerking”, commmunication powerpoint au
colloque « Climate change, a new challenge for Development cooperation ? » org. par le SPF Affaires
étrangères, Commerce extérieur et Coopération au Développement, le 7 mars 2008
DGCD, 2008 (Direction Générale de la Coopération au Développement), « Travailler dans la
coopération au développement », Royaume de Belgique, Service Public Fédéral Affaires étrangères,
Commerce extérieur et Coopération au développement.
DGCD 2008b, « Climat et développement », Dimension3. Le journal de la coopération belge.
Bimestriel, jan-fév. 2008

Bibliographie- 63
ECORYS; 2008, “Progress on EU Sustainable Development Strategy”, Final Report, ECORYS
Nederland, 29/2/2008
ERIKSEN Siri & NAESS Lars Otto, 2003, “Pro-Poor Climate Adaptation. Norwegian Development
Cooperation and Climate Change Adaptation: An Assessment of Issues, Strategies and Potential Entry
Points, CICERO Report 2003:02, Center for International Climate and Environment Research, Oslo
FREMOUT Geert, 2008, « La coopération belge parmi les négociateurs du climat à Bali », in
« Dimension 3. Le journal de la coopération belge ». 1/2008
GEIST Helmut J. & LAMBIN Eric F., 2001, “What drives tropical deforestation? A meta-analysis of
proximate and underlying causes of deforestation based on subnational case study evidence.”
International Geosphere-Biosphere Programme (IGBP) VI. Title VII. Collection: LUCC Report Series,
4. CIACO.
GIGLI Simone & AGRAWALA Shardul, 2007 « Stocktaking of Progress on Integrating Adaptation to
Climate Change into Development Co-opération Activities”, OECD
GTZ (Deutsche Gesellschaft für Technische Zusammenarbeit), « Climate Change and Security.
Challenges for German Development Cooperation », avril 2008
HENS Luc & HUGE Jean, 2008a, « Voorlopig voorstel tot ontwikkeling van een environmental
integration toolkit voor de Belgische ontwikkelingssamenwerking », Vakgroep Menselijke Ecologie,
Vrije Universiteit Brussel, mars 2008 (polycopié)
HENS Luc & HUGE Jean, 2008b, « Towards a climate-proof Belgian development cooperation », ppt
de la communication au colloque « Climate change, a new challenge for Development cooperation ? »
org. par le SPF Affaires étrangères, Commerce extérieur et Coopération au Développement, le 7 mars
2008
HÖHNE Niklas, 2008, “CDM in the EU Climate Package – Internal vs. External Effort”, Ecofys,
Communication at the European Parliament, 3 June, 2008
IPCC-TAR : WG II, 2001. « Climate Change 2001 : Impacts, Adaptation and Vulnerability.
Contribution of Working Group II to the Third Assessment Report of the Intergovernmental Panel on
Climate Change». [J. J. McCarthy, O. F. Canziani, N. A. Leary, D. J. Dokken and K. S. White (eds.)].
Cambridge University Press, http://www.ipcc.ch
IPCC-AR4 : WG I, 2007. « Climate Change 2007 : The Physical Science Basis. Contribution of
Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate
Change» [Solomon, S., D. Qin, M. Manning, Z. Chen, M. Marquis, K.B. Averyt, M.Tignor et H.L.
Miller (eds.)]. Cambridge University Press, http://www.ipcc.ch
IPCC-AR4 : WG II, 2007. « Climate Change 2007 : Impacts, Adaptation and Vulnerability.
Contribution of Working Group II to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on
Climate Change». [M.L. Parry, O.F. Canziani, J.P. Palutikof, P.J. van der Linden and C.E. Hanson
(eds.)]. Cambridge University Press, http://www.ipcc.ch
IPCC-AR4 : WG III, 2007. « Changements climatiques 2007 : L’atténuation des changements
climatiques. Contribution of Working Group III to the Fourth Assessment Report of the
Intergovernmental Panel on Climate Change». [B. Metz, O.R. Davidson, P.R. Bosch, R. Dave, L.A.
Meyer (eds.)]. Cambridge University Press, http://www.ipcc.ch
IPCC-AR4 : SYR, 2007. “Climate Change 2007: Synthesis Report. Contribution of Working Groups I,
II and III to the Fourth Assessment Report of the Intergovernmental Panel on Climate Change.” [Core
writing team, Pachauri, R.K. and A. Reisinger (eds)]. IPCC, Geneva, Switzerland, http://www.ipcc.ch

64 – De klimaatveranderingen het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
KLEIN Richard J.T., ERIKSEN Siri E.H., NAESS Lars Otto, HAMMIL Anne, TANNER Thomas M.,
ROBLEDO Carmenza & O’BRIEN Karen L., 2007, “Portfolio Screening to Support the
Mainstreaming of Adaptation to Climate Change into Development Assistance”, Tyndall Center for
Climate Change Research, Working Paper 102
LAMBERT Alain, 2007, « Les projets de paiements pour services rendus par les écosystèmes peuventils
aider à lutter contre la pauvreté ?», polycopié
LEARY Neil 2008, « A Stitch in Time Saves Nine. Nine Lessons for Climate Change Adaptation”
communication au colloque « Climate change, a new challenge for Development cooperation ? » org.
par le SPF Affaires étrangères, Commerce extérieur et Coopération au Développement, le 7 mars 2008
LEARY Neil, CONDE Cecilia, KULKARNI Jyoti, NYONG Anthony et PULHIN Juan (eds) 2008a,
“Climate Change and Vulnerability”, Earthscan, 428pp.
LEARY Neil, ADEJUWON A., BARROS V., BURTON I., KULKARNI Jyoti, et PULHIN Juan (eds)
2008b, “Climate Change and Adaptation”, Earthscan, 428pp.
LOHMAN Larry, 2007, « Carbon Trading. A Critical Conversation on Climate Change, Privatisation
and Power », Dag Hammarskjöld Foundation, Development Dialogue N°48, sept.2006.
MAGRATH John, SIMMS Andrew & al., “Africa. Up in Smoke 2. The Second Report on Africa and
Global Warming from the Working Group on Climate Change and Development”, International
Institute for Environment and Development (IIED) and New Economics Foundation (NEF).
MAZIJN Bernard, 2008, “The role of mitigation technology” communication au colloque « Climate
change, a new challenge for Development cooperation ? » org. par le SPF Affaires étrangères, Commerce
extérieur et Coopération au Développement, le 7 mars 2008
MORTON John 2008, “Climate Change and Disasters”, background paper, Policy Forum:
International Development in the face of Climate Change, Beyond Mainstreaming? 2nd June 2008,
org. Natural Resources Institute (University of Greenwich), Tyndall Centre for Climate Change
Research and SouthSouthNorth.
NELSON Valerie, LAMBOLL Richard & ARENDSE Adele 2008, “Climate Change Adaptation,
Adaptive Capacity and Development”. Discussion paper, Policy Forum: International Development in
the face of Climate Change, Beyond Mainstreaming? 2nd June 2008, org. Natural Resources Institute
(University of Greenwich), Tyndall Centre for Climate Change Research and SouthSouthNorth.
OCDE, 2008, “Déclaration sur les progrès accomplis dans la prise en compte de l’adaptation au
changement climatique dans la coopération pour le développement”, adoptée par les membres du
Comité d’Aide au développement à la réunion à haut niveau du CAD, Paris, 21 mai 2008
OECD, 2005, “Bridge over Troubled Waters. Linking Climate Change and Development”. Existe aussi
en français, cfr Agrawala (2005).
OECD, 2006, “Declaration on Integrating Climate Change Adaptation into Development Cooperation”,
Adopted by Development and Environment Ministers of OECD Member Countries, 4
April 2006
OKEREKE Chukwumerije & SCHROEDER Heike 2008, “How can the objectives of justice,
development and climate change mitigation be reconcilied in the treatment of developing countries in
a post-Kyoto settlement?” background paper, Policy Forum: International Development in the face of
Climate Change, Beyond Mainstreaming? 2nd June 2008, org. Natural Resources Institute (University
of Greenwich), Tyndall Centre for Climate Change Research and SouthSouthNorth.
PANNEELS Kris, 2008, communication personnelle

Bibliographie- 65
PNUD, 2007, “Rapport mondial sur le développement humain 2007/2008. La lutte contre le
changement climatique : un impératif de solidarité humaine dans un monde divisé », Programme des
Nations Unies pour le Développement
REDMAN Janet & SEEN (Sustainable Energy and Economy Networks), 2008, “World Bank: Climate
Profiteer”, Institute for Policy Studies.
RINGIUS Lasse, DOWNING E. Thomas, HULME Mike, WAUGHRAY Dominic & SELROD Rolf,
1996, “Climate Change in Africa. Issues and Challenges in Agriculture and Water for Sustainable
Development”, CICERO Report 1996:8, Center for International Climate and Environment Research,
Oslo
SCHELLNHUBER John, 2007, “Avoiding the unmanageable, managing the unavoidable”,
présentation Powerpoint , EU Conference “Towards a post-carbon society, Brussels, 24 October 2007.
(disponible sur postcarbonsociety.teamwork.fr).
SIMMS Andrew, MAGRATH John, REID Hannah & al., 2004, “Up in Smoke? Threats from, and
Responses to, the Impacts of Global Warming on Human Development”, International Institute for
Environment and Development (IIED) and New Economics Foundation (NEF).
SIMOENS Chris, « Comment récompenser la conservation des forêts dans les pays en
développement ? » in « Dimension 3. Le journal de la coopération belge ». 1/2008
SMITH Dan & VIVEKANANDA Janani, 2007, “A Climate of Conflict. The Links Between Climate
Change, Peace and War”, International Alert, nov. 2007
START, Annual Report 2006-2007
STERK Wolfgang, 2008, « From Clean Development Mechanism to Sectoral Crediting Approaches –
Way Forward or Wrong Turn ? », Wuppertal Institute for Climate, Environment and Energy, JIKO
Policy Paper 1/2008, May 2008
TCHOUATE Heteu Pépin, 2008, “Projets de développement dans le Sud et atténuation des effets des
changements climatiques: le secteur de l’énergie”, communication au colloque « Climate change, a
new challenge for Development cooperation ? » org. par le SPF Affaires étrangères, Commerce
extérieur et Coopération au Développement, le 7 mars 2008
UGAZ Cecilia, 2008, « La lutte contre le changement climatique : la solidarité humaine dans un
monde divisé», ppt de la communication au colloque « Climate change, a new challenge for
Development cooperation ? » org. par le SPF Affaires étrangères, Commerce extérieur et Coopération
au Développement, le 7 mars 2008
UNCTAD 1995, Trade and Development Report
UNFCCC, 2007a, “Report on the Analysis of Existing Potential Investment and Financial Flows
Relevant to the Development of an Effective and Appropriate International Response to Climate
Change”, Dialogue on long-term cooperative action to address climate change by enhancing
implementation of the Convention, 4 th Workshop, Dialogue working paper 8(2007)
UNFCCC, 2008, “Climate Change: Impacts, Vulnerabilities and Adaptation in Developing Countries”
UNFCCC, 2007b, “Update on the Implementation of the Nairobi Work Programme”
UVEK 2008, “Funding Scheme for Bali Action Plan. A Swiss Proposal for Global Solidarity in
Financing Adaptation”, "Bali Paper" updated for SB28 Bonn, Federal Office for the Environment,
Berne.

66 – De klimaatveranderingen het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
van YPERSELE Jean-Pascal, “L’injustice fondamentale des changements climatiques », in
« Changements climatiques. Impasses et perspectives », numéro spécial d’« Alternatives Sud », VOL
XIII, 2006/2, Louvain-la-Neuve, juin 2006. (www.cetri.be )
WATSON Jim & WANG Tao 2008, “Mitigation and new sources of development finance”, Discussion
group notes, questions and readings, Policy Forum: International Development in the face of Climate
Change, Beyond Mainstreaming? 2nd June 2008, org. Natural Resources Institute (University of
Greenwich), Tyndall Centre for Climate Change Research and SouthSouthNorth.
WBGU 2007, “World in Transition – Climate Change as a Security Risk”, German Advisory Council
on Global Change, Earthscan, disponible sur http://www.wbgu.de/wbgu_jg2007_engl.html
WIGGINS Steve 2008, “Biofuels”, Discussion paper, Policy Forum: International Development in the
face of Climate Change, Beyond Mainstreaming? 2nd June 2008, org. Natural Resources Institute
(University of Greenwich), Tyndall Centre for Climate Change Research and SouthSouthNorth.
WWF, 2008, “Linking Climate, Forest conservation and Development”, communication au colloque
« Climate change, a new challenge for Development cooperation ? » org. par le SPF Affaires
étrangères, Commerce extérieur et Coopération au Développement, le 7 mars 2008

Bijlagen- 67
BIJLAGE 1: ADVIES VAN DE FRDO OVER DE
FLEXIBILITEITSMECHANISMEN VAN HET KYOTOPROTOCOL
(advies 1999a10, 19 oktober 1999, fragment, volledig tekst beschikbaar op www.cfdd.be)
"De Raad is van mening dat de projecten alleszins aan de volgende basisvereisten moeten voldoen:
• Indien de projecten door de regering gefinancierd worden, mogen ze niet beschouwd worden als substituut
voor ontwikkelingshulp (financiële hulp en technologie transfer aan ontwikkelingslanden). Ze
moeten apart gefinancierd worden boven op de bestaande ontwikkelingshulp. Het is de bedoeling een
bijkomende financierings- en technologische overdracht te realiseren.
• De projecten moeten in functie staan van de nationale duurzame ontwikkelingsprioriteiten van het
gastland en niet van de economische belangen van de Industrielanden. Dat betekent ook projectontwikkeling
en technologische overdracht op maat.
• De projecten moeten resulteren in lange termijn maatschappelijke baten die zonder het project niet
zouden plaatsgevonden hebben. Dit betekent bijvoorbeeld dat technologieoverdracht ook gepaard
moet gaan met het investeren in human resources en ondersteund worden door projecten die de institutionele
capaciteiten van de gastlanden helpen uitbouwen (o.m. via officiële ontwikkelingshulp).
• Het effect van de projecten op het risico van delokalisering van activiteiten moet in rekening worden
gebracht.
• De projecten moeten onderhevig zijn aan een uitvoerige rapporteringsplicht.
• Het gastland moet beschikken over een minimale milieuwetgeving en de projecten mogen niet onverenigbaar
zijn met andere in het kader van de Verenigde Naties goedgekeurde conventies of verdragen,
in het bijzonder inzake milieu, arbeid en mensenrechten
• In het bijzonder, moet het gastland de fundamentele normen van de Internationale Arbeidsorganisatie
(IAO) respecteren(toch ten minste op de plaats van het project): de vrijheid van vereniging, het recht
op collectieve onderhandelingen, het verbod op dwangarbeid, de effectieve afschaffing van de kinderarbeid
en het verbod op discriminatie op het werk.
Onafhankelijk van deze criteria is de Raad ook van mening dat het nodig is alle buitenlandse investeringsprojecten
te screenen op hun milieu- en sociale effecten. Het heeft bijvoorbeeld niet veel zin dat
een land via CDM herbebossingsprojecten steunt in ontwikkelingslanden, terwijl het anderzijds door
zijn handelspatroon en via niet- CDM investeringsprojecten bijdraagt tot de ontbossingsproblematiek
in die landen."

68 – De klimaatveranderingen het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
BIJLAGE 2: PROGRAMMA VAN DE CONFERENTIE VAN 7 MAART
2008
CLIMATE CHANGE, A NEW CHALLENGE FOR DEVELOPMENT COOPERATION?
Egmont Palace, 7 March 2008
LE CHANGEMENT CLIMATIQUE, UN NOUVEAU DÉFI POUR LA COOPÉRATION AU DÉVE-
LOPPEMENT?
Palais d’Egmont, 7 mars 2008
DE KLIMAATSVERANDERING, EEN NIEUWE UITDAGING VOOR ONTWIKKELINGSSAMEN-
WERKING?
Egmontpaleis, 7 maart 2008

Bijlagen- 69
CONFERENCE
CLIMATE CHANGE, A NEW CHALLENGE FOR DEVELOPMENT COOPERATION?
Climate change demands urgent action. We need to fight against the dangers of climate change by controlling
the amounts of greenhouse gas emitted into the atmosphere (“mitigation”). We also need to adapt to the negative
effects of current and future climate change (“adaptation”). Even though the poorest and most vulnerable
countries are least at fault, they are in fact the first and hardest hit by direct climate change (increase in average
temperatures, rising sea levels, extreme atmospheric conditions) and its effect on biodiversity, soil damage, food
safety, public health and poverty.
Climate change also has a direct effect on the sustainability of development actions. According to a study by the
World Bank, 55% of their projects are climate-sensitive, of which 25% are at substantial risk of being affected by
the negative consequences of climate change. However, only 2% of their projects are currently tested in terms of
their climate-sensitivity.
As a result, development cooperation has several challenges to face. Recipient countries should be helped in their
efforts in the areas of mitigation and adaptation. A development policy that takes the climate into account should
also be a goal, in order to protect future investments from the damage caused by current and future climate
change.
The aim of the conference is to allow a wide exchange of ideas on this topic and to put forward specific proposals.
Professor J.-P. van Ypersele (UCL), vice-chairman of IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change)
Working Group II, will chair the conference and convert information received into a policy proposal for the attention
of the Ministry for Development Cooperation.

70 – De klimaatveranderingen het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
CLIMATE CHANGE, A NEW CHALLENGE FOR DEVELOPMENT COOPERATION?
8.15-9.00: Welcome and coffee
9.00-9.30: Opening session In presence of H.R.H. Princess Astrid of Belgium
Speakers:
- Charles Michel, Minister for Development Cooperation
- Prof. J.-P. van Ypersele, Vice-chairman of the IPCC WG II, UCL
9.30-10.30: Session I: Introducing the problem: Challenges for a more climate sensitive development
cooperation
In presence of H.R.H. Princess Astrid of Belgium
Development cooperation faces important challenges. Partner countries should be assisted in their efforts with
respect to mitigation and adaptation. A climate sensitive development cooperation should also protect its investments
against current and future climate change.
Jan Grauls, President of the Federal Public Service Foreign Affairs, Foreign Trade and Development Co-
- Cecilia Ugaz, Deputy Director, Human Development Report Office, UNDP
- Shardul Agrawala, Principal Economist, Environment Directorate, OECD
- Patricia Bliss-Guest, Lead Partnership Specialist, Sustainable Development
Network, World Bank
Moderator:
operation
Speakers:
10.30-10.45 Coffee
10.45-13.00 Session II: Adaptation: Improved planning for climate change by “greening” the
PRSP?
The negative effects of climate change are starting to be felt in our partner countries, and there is no doubt they
will get worse in the future. It is essential to adapt to these negative developments in order to ensure the sustainable
development of these countries. A wide range of sectors is involved: infrastructure, agriculture, public health
etc. Donor countries have a responsibility to support their partners in terms of planning for the impact of
climate change, and of moving towards more sustainable development models. This will require significant efforts
in terms of capacity building, technical assistance and transfer of know-how. Equally important is the concept of
“greening” development frameworks such as the PRSP.
Moderator:
Speakers:
Prof. J.-P. van Ypersele, Vice-chairman of the IPCC WG II, UCL
- Bernard Petit, Deputy Director General, DG Development, European Commission
- Veerle Vandeweerd, Director, Environment & Energy Group, UNDP
- Neil Leary, Deputy Director (acting), START
- Madeleen Helmer, Head, Red Cross/Red Crescent Climate Centre
13.00-14.30: lunch

Bijlagen- 71
14.30- 15.45 Session III: Mitigation: Increasing greenhouse gas absorption capacities in developing
countries. A new challenge for development cooperation?
The partner countries of the Belgian Development Cooperation have until now had low greenhouse gas emission
levels. Hence their interest to develop, secure and increase biomass. A sustainable forestry policy and sustainable
agriculture will play a crucial role in securing the food chain and fighting poverty. At the same time it will make a
significant contribution towards improving greenhouse gas absorption potential by combating deforestation and
soil damage and encouraging reforestation. In addition to biomass, achieving sustainable development in these
countries is essential if we are to globally manage these emissions.
Moderator:
Prof. J.-P. van Ypersele, Vice-chairman of the IPCC WG II, UCL
Speakers:
- Geoffroy de Schutter, Program Director, WWF
- Prof. Bernard Mazijn, President of the Center for Sustainable Development,
University of Gent
- Pépin Tchouate, Researcher, UCL
15.45-16.00: Coffee
16.00-17.30: Session IV: Towards a climate-sensitive Belgian Development Cooperation
Policies in different sectors should take into account the impact of climate change. Future initiatives should anticipate
possible negative effects. In this context the concept of “climate proofing” is particularly relevant. Various
options could be explored in the context of the Belgian Law on International Cooperation of 25 May 1999 such as
the mainstreaming of climate change within the DGCD and “climate-proofing” the indicative cooperation program
(DGCD/CTB)
Moderator:
Speakers:
Jan De Smedt, Secretary, Federal Council for Sustainable Development
- Paul Hassing, Co-chair OECD DAC-ENVIRONET, Ministry of Foreign Affairs,
Netherlands
- Prof. Luc Hens, ordinary professor, Human Ecology Department, VUB
- Claude Croizer, Belgian Technical Cooperation
17.30-18.00: Closing session: Recap and conclusions
In presence of H.R.H. Princess Astrid of Belgium
Speakers:
- Charles Michel, Minister for Development Cooperation
- Prof. J.-P. van Ypersele, Vice-chairman of the IPCC WGII, UCL

72 – De klimaatveranderingen het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
CONFÉRENCE
LE CHANGEMENT CLIMATIQUE, UN NOUVEAU DÉFI POUR
LA COOPÉRATION AU DÉVELOPPEMENT?
Le changement climatique exige une action urgente. La progression dangereuse du changement climatique doit
être combattue en contrôlant la quantité de gaz à effet de serre qui pénètre dans l’atmosphère (“mitigation”).
Nous devons également nous adapter aux conséquences négatives du changement climatique actuel et futur
(“adaptation”). Bien que les pays les plus pauvres et les plus vulnérables en soient les moins responsables, ils
sont précisément les premiers et les plus intensément touchés par le changement climatique direct (augmentation
de la température moyenne et du niveau de la mer, conditions atmosphériques plus extrêmes) et ses
conséquences sur la biodiversité, la dégradation des sols, la sécurité alimentaire, la santé publique, la pauvreté.
Le changement climatique a également un impact direct sur la durabilité des actions de développement. Selon
une étude de la Banque Mondiale, 55% de leurs projets sont sensibles au climat, dont 25% courent un risque
substantiel d’être touchés par les conséquences négatives du changement climatique. Pourtant seuls 2% de leurs
projets sont testés au niveau de leur sensibilité au climat.
Par conséquent, la coopération au développement a de nombreux défis à relever. Les pays bénéficiaires doivent
être aidés dans leurs efforts dans le domaine de la mitigation et de l’adaptation. Une politique de développement
tenant compte du climat doit également protéger les investissements futurs de la dégradation causée par le
changement climatique actuel et futur.
La conférence a pour objectif de permettre un large échange d’idées autour de ce thème et de formuler des propositions
concrètes. Le Professeur J.-P. van Ypersele (UCL), vice-président du WGII du GIEC (Groupe d’experts
intergouvernemental sur l’évolution du climat), présidera la conférence et convertira les inputs de la conférence
en une proposition de politique à l’attention du Ministre de la Coopération au Développement.

Bijlagen- 73
LE CHANGEMENT CLIMATIQUE, UN NOUVEAU DEFI POUR LA COOPERATION AU DEVELOPPEMENT ?
8h15-9h00 :
Accueil et café
9h00-9h30:
Session d’ouverture
En présence de S.A.R la Princesse Astrid de Belgique
Orateurs :
- Charles Michel, Ministre de la Coopération au Développement
- Prof. J.-P. van Ypersele, vice-président du GT II du GIEC, UCL
9h30-10h30 : Session I. Présentation du problème : Défis pour une coopération au développement
plus sensible aux questions liées au climat.
En présence de S.A.R la Princesse Astrid de Belgique
La coopération au développement doit faire face à des défis importants. Les pays bénéficiaires doivent être aidés
dans leur effort sur le plan de l’atténuation et de l’adaptation. Une politique de développement sensible au problème
du changement climatique doit protéger les investissements futurs contre les effets négatifs des changements
climatiques actuels et à venir au niveau de ses investissements.
Modérateur :
Orateurs :
Jan Grauls, Président du SPF Affaires étrangères, Commerce extérieur et Coopération au Développement
- Cecilia Ugaz, Directrice adjointe, Bureau du Rapport sur le
Développement Humain, PNUD
- Shardul Agrawala, Economiste Principale, Directorat Environnement,
OCDE
- Patricia Bliss-Guest, Lead Partnership Specialist, Réseau
Environnement Durable, Banque Mondiale
10h30-10h45: Pause café
10h45-13h00 Session II. Adaptation : Une meilleure planification du changement climatique par
« l’écologisation » du DSRP ?
Les effets néfastes du changement climatique se font ressentir clairement parmi nos pays partenaires et vont
sans aucun doute s’aggraver dans le futur. L’adaptation à cette évolution négative est cruciale pour le développement
durable des ces pays. Ceci concerne les secteurs les plus divers : infrastructure, agriculture, santé publique,
etc. Les pays donateurs ont une responsabilité dans l’aide apportée à leurs partenaires en matière de planification
des effets des changements climatiques et de l’évolution vers des modèles de développement plus durables. Ceci
nécessite d’importants efforts sur le plan de la construction de capacités de production, de l’assistance technique
et de la transmission des connaissances. Un concept important en cette matière : l’écologisation des instruments
de développement, tels que les DSRP.
Modérateur :
Orateurs :
Prof. J-P van Ypersele, vice-président du GT II du GIEC, UCL
- Bernard Petit, Directeur Général adjoint, DG Développement, Commission
européenne
- Veerle Vandeweerd, Directrice, Groupe Energie et Environnement, PNUD
- Neil Leary, Directeur adjoint ff., START
- Madeleen Helmer, Directrice, Red Cross/Red Crescent Climate Centre
13h-14h30:
Déjeuner

74 – De klimaatveranderingen het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
14h30-15h45: Session III. Mitigation : Augmentation des capacités d’absorption de gaz à effets de
serre dans les pays en développement. Nouveau défi pour la coopération au développement ?
Les pays partenaires de la Coopération au Développement Belge ont jusqu’ici un niveau faible d’émission de gaz à
effets de serre. De là leur intérêt pour le développement, la sécurisation et l’augmentation de la biomasse. Une
agriculture et une politique forestière durables jouent un rôle essentiel dans la sécurisation de la chaîne alimentaire
et dans la lutte contre la pauvreté, tout en contribuant de manière significative à l’amélioration de la capacité
d’absorption des gaz à effets de serre par la lutte contre la déforestation et la détérioration du sol, le reboisement.
Au-delà de la biomasse, le développement durable des ces pays est essentiel pour le contrôle global des
émissions.
Modérateur :
Orateurs :
Prof. J-P. van Ypersele, vice-président du GT II du GIEC, UCL
- Geoffroy De Schutter, Directeur de Programme, WWF
- Prof. Bernard Mazijn, Président du Centre de Développement Durable,
Université de Gent
- Pépin Tchouate, chargé de recherche, UCL
15h45-16h00 : Pause café
16h00-17h30 : Session IV. Vers une Coopération au Développement Belge sensible au climat.
La politique dans différents secteurs doit également tenir compte de l’impact du changement climatique ; en d’autres
mots, les initiatives futures doivent en anticiper les effets négatifs éventuels. C’est dans ce contexte que le
concept de « climate proofing » est utilisé. Différentes pistes peuvent être abordées dans le cadre de la Loi sur la
Coopération Internationale du 25 mai 1999, telles que le « mainstreaming » du changement climatique au sein de
la DGCD et le « climate-proofing » des programmes iindicatifs de coopération (DGCD/CTB)
Modérateur:
Orateurs:
Jan De Smedt, Secrétaire, Conseil Fédéral du Développement Durable
- Paul Hassing, vice-président OCDE CAD-ENVIRONET, Ministère des
Affaires Etrangères des Pays-Bas
- Prof. Luc Hens, Département d’écologie humaine, VUB
- Claude Croizer, Coopération Technique Belge
17h30-18h00
Session de clôture : Résumé et conclusions
En présence de S.A.R la Princesse Astrid de Belgique
Orateurs : - Charles Michel, Ministre de la Coopération au Développement
- Prof. J-P. van Ypersele, vice-président du GT II du GIEC, UCL

Bijlagen- 75
CONFERENTIE
DE KLIMAATSVERANDERING, EEN NIEUWE UITDAGING
VOOR ONTWIKKELINGSSAMENWERKING?
Klimaatsverandering vereist dringende actie. We moeten gevaarlijke verdere klimaatsverandering tegengaan door
het controleren van de hoeveelheid broeikasgassen in de atmosfeer (“mitigation”). We moeten ons ook aanpassen
aan de negatieve gevolgen van de huidige en toekomstige klimaatsverandering (“adaptation”). Hoewel de
arme en meest kwetsbare er het minst verantwoordelijk voor zijn, worden precies die landen het eerst en het
hardst getroffen door directe klimaatsverandering (stijging van de gemiddelde temperatuur en zeespiegel, meer
extreme weersomstandigheden) en haar gevolgen voor de biodiversiteit, de bodemaftakeling, de voedselzekerheid,
de volksgezondheid, de armoede.
Klimaatsverandering heeft ook een directe impact op de duurzaamheid van de ontwikkelingsacties. Volgens een
studie van de Wereldbank is 55 % van hun projecten klimaatgevoelig, en loopt niet minder dan 25 % ervan een
substantieel risico om door de nadelige gevolgen van de klimaatsverandering aangetast te worden. Nochtans
wordt slecht 2 % van hun projecten op klimaatgevoeligheid getoetst.
Ontwikkelingssamenwerking staat bijgevolg voor belangrijke uitdagingen. De ontvangende landen moeten geholpen
worden bij hun inspanningen op het vlak van mitigation en adaptation. Een klimaatgevoelig ontwikkelingsbeleid
moet tevens de toekomstige investeringen vrijwaren van aftakeling door de huidige en toekomstige klimaatsverandering.
De conferentie moet een brede gedachtewisseling toelaten rond deze thema’s en uitmonden in concrete voorstellen.
Professor J.-P. van Ypersele (UCL), vice-voorzitter van de IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change)
WGII, zal de conferentie modereren en de inputs van deze conferentie mee verwerken in een voorstel van beleid
ter attentie van de Minister van Ontwikkelingssamenwerking.

76 – De klimaatveranderingen het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
DE KLIMAATSVERANDERING, EEN NIEUWE UITDAGING VOOR ONTWIKKELINGSSAMENWERKING?
8u15-9u00:
Onthaal en koffie
9u00-9u30:
Openingszitting
In aanwezigheid van H.K.H Prinses Astrid van Belgïe
Sprekers:
- Charles Michel, Minister van Ontwikkelingssamenwerking
- Prof. J.-P. van Ypersele, vice-voorzitter van de IPCC WGII, UCL
9u30-10u30: Sessie I: Probleemstelling: Uitdagingen voor een meer klimaatgevoelige ontwikkelingssamenwerking.
In aanwezigheid van H.K.H Prinses Astrid van Belgïe
Ontwikkelingssamenwerking staat voor belangrijke uitdagingen. De ontvangende landen moeten geholpen worden
bij hun inspanningen op het vlak van mitigation en adaptation. Een klimaatgevoelig ontwikkelingsbeleid moet
tevens de toekomstige investeringen beschermen tegen negatieve effecten van de huidige en toekomstige klimaatsverandering.
Moderator:
Sprekers:
Jan Grauls, Voorzitter FOD Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking
- Cecilia Ugaz, Deputy Director, Human Development Report Office, UNDP
- Shardul Agrawala, Principal Economist, Environment Directorate, OESO
- Patricia Bliss-Guest, Lead Partnership Specialist, Sustainable
Development Network, Wereldbank
10u30-10u45
koffie
10u45-13u00: Sessie II: Adaptation : Betere plannen voor klimaatsverandering door “greening of
the PRSP”?
De nadelige gevolgen van de klimaatsverandering laten zich nu al duidelijk voelen in onze partnerlanden en zullen
enkel nog verergeren. Aanpassing aan deze negatieve gevolgen is cruciaal voor een duurzame ontwikkeling van
deze landen. Het heeft immers te maken met de meest uiteenlopende sectoren: infrastructuur, landbouw, volksgezondheid,
etc. Donoren hebben een verantwoordelijkheid hun partners bij te staan in het ontwikkelen van een
betere planning om deze klimaatsveranderingen te anticiperen en te evolueren naar meer duurzame ontwikkelingsmodellen.
Dit vereist inspanningen op het vlak van capaciteitsopbouw, technische assistentie en know how.
Belangrijk hierbij is het concept van het vergroenen van de ontwikkelingsinstrumenten, zoals de PRSP’s.
Moderator:
Sprekers:
Prof. J.-P. van Ypersele, vice-voorzitter van de IPCC WGII, UCL
- Bernard Petit, Deputy Director General, DG Ontwikkelingssamenwerking,
Europese Commissie
- Veerle Vandeweerd, Director, Environment & Energy Group, UNDP
- Neil Leary, Deputy Director (acting), START
- Madeleen Helmer, Head, Red Cross/Red Crescent Climate Centre
13u00-14u30: lunch

Bijlagen- 77
14u30-15u45: Sessie III: Mitigation: verhoogde absorptiecapaciteit van broeikasgassen in ontwikkelingslanden.
Nieuwe uitdagingen voor Ontwikkelingssamenwerking?
De partnerlanden van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking hebben tot op heden een lage uitstoot van broeikasgassen.
Daardoor vinden ze de meeste baat bij het ontwikkelen, het veilig stellen en het verhogen van hun
biomassa. Duurzame land- en bosbouw spelen een grote rol in voedselzekerheid en armoedebestrijding, en dragen
in belangrijke mate bij tot het behouden/verhogen van de absorptiecapaciteit van broeikasgassen door het
voorkomen van ontbossing, het bebossen/herbebossen, en het bestrijden van bodemaftakeling. Biomassa is echter
niet het enige verhaal. Om de globale emissies op lange termijn onder controle te krijgen zal de groei van
deze landen ook duurzamer moeten worden.
Moderator:
Sprekers:
Prof. J.-P. van Ypersele, vice-voorzitter van de IPCC WGII, UCL
- Geoffroy De Schutter, Programma Director, WWF
- Prof. Bernard Mazijn, Voorzitter van het Centrum voor Duurzame
Ontwikkeling, Universiteit Gent
- Pépin Tchouate, Onderzoeker, UCL
15u45-16u00: koffie
16u00-17u30: Sessie IV: Naar een klimaatbestendige Belgische Ontwikkelingssamenwerking.
Het beleid voor de verschillende sectoren moet ook rekening houden met de invloed van de klimaatsverandering,
m.a.w. dat toekomstige interventies moeten trachten te anticiperen op mogelijke nadelige gevolgen. In deze context
wordt het concept “climate proofing” gebruikt. Binnen de context van de Wet op de Internationale Samenwerking
van 25 mei 1999, kunnen verschillende pistes ontwikkeld worden zoals het mainstreamen van klimaatsverandering
binnen DGOS en het “climate-proofen” van de indicatieve samenwerkingsprogramma’s (DGOS/BTC)
Moderator:
Sprekers:
Jan De Smedt, Secretaris, Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling
- Paul Hassing, medevoorzitter van OESO DAC ENVIRONET, Ministerie van
Buitenlandse Zaken, Nederland
- Prof. Luc Hens, Gewoon hoogleraar, Vakgroep Menselijke Ecologie, VUB
- Claude Croizer, Belgische Technische Coöperatie
17u30-18u00: Slotsessie: Samenvatting en conclusies.
In aanwezigheid van H.K.H Prinses Astrid van Belgïe
Sprekers:
- Charles Michel, Minister van Ontwikkelingssamenwerking
- Prof. J.-P. van Ypersele, vice-voorzitter van de IPCC WGII, UCL

78 – De klimaatveranderingen het Belgisch beleid van ontwikkelingssamenwerking
In collaboration with the Federal Council for Sustainable Development
Avec le concours du Conseil Fédéral pour le Développement Durable
Met de medewerking van de Federale Raad voor Duurzame Ontwikkeling

Versie : 30 october 2008
Bijlagen- 79