Verslag 2010 - Buitenlandse Zaken

Verslag over de mensenrechtensituatie in de 18 partnerlanden
van de Belgische ontwikkelingssamenwerking in het jaar 2010
Inleiding
De wet van 7 februari 1994 vraagt de Regering om jaarlijks schriftelijk verslag uit te
brengen aan de Kamer en de Senaat over de mensenrechtensituatie in de
partnerlanden van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking. Voorliggend rapport
komt tegemoet aan deze vraag voor het jaar 2010.
Zoals vorige jaren bestaat het mensenrechtenverslag uit twee delen. Een eerste
samenvattend deel schetst de grote tendensen, beschrijft aansluitende beleidsacties
van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking, en trekt lessen voor de toekomst. Een
tweede analytisch deel detailleert de mensenrechtensituatie in de 18 partnerlanden:
Algerije, Benin, Bolivia, Burundi, DR Congo, Ecuador, Mali, Marokko, Mozambique,
Niger, Palestijnse Gebieden, Peru, Rwanda, Senegal, Tanzania, Uganda, Vietnam en
Zuid-Afrika. Het eerste deel van het rapport wordt publiek gemaakt, het tweede deel
niet.
Het verslag bevat de door de wetgever opgelegde inhoud. Het vermeldt daarbij
uitdrukkelijk nieuwe vaststellingen tegenover voorafgaande jaren. Wat onveranderd
is gebleven ten opzichte van het verleden wordt herhaald om een zo volledig
mogelijk zich op de mensenrechtensituatie in de partnerlanden te schetsen. Sinds
vorig jaar wordt het verslag ook uitgebreid met cijfermatige gegevens over de
mensenrechtensituatie in de partnerlanden, aan de hand internationaal aanvaarde
indicatoren. Zo kan men gemakkelijker evalueren welke evoluties er wel of niet zijn
over de jaren heen.
Het mensenrechtenverslag is bedoeld als informatie- en als beleidsinspirerend
instrument.
1

Deel 1 – Tendensen, (re)acties en beleidsconclusies
1. Algemene tendensen met betrekking tot de mensenrechtensituatie
in de partnerlanden
Net als in 2009 merken we dat de mensenrechtensituatie in de partnerlanden in
2010 gekenmerkt wordt door twee veelvoorkomende problemen: discriminaties en
zwakke juridische systemen. We kiezen er voor om opnieuw in te zoomen op deze
problemen, omdat ze actueel blijven, omdat we zo evoluties kunnen vaststellen in
vergelijking met 2009, en ook omdat discriminaties en zwakke rechtssystemen
belangrijke obstakels zijn voor veel mensenrechten.
1.1. De strijd tegen discriminatie
Hoewel discriminatie op verschillende gronden (etnische origine, geslacht, religie,
handicap, enz.) in de meeste partnerlanden bij wet is verboden, blijft dit in de
praktijk problematisch.
1.1.1. Discriminatie van vrouwen
Ondanks de inspanningen van de afgelopen jaren in de partnerlanden, zijn vrouwen
nog steeds het slachtoffer van vele vormen van discriminatie. De situatie bleef in
2010 grotendeels onveranderd.
We blijven vaststellen dat vrouwen in de partnerlanden over het algemeen dezelfde
politieke rechten genieten als mannen, en dat een lichte vooruitgang merkbaar is
wat betreft hun vertegenwoordiging in parlementen en regeringen. Zo is de regering
van de Boliviaanse president Morales volledig paritair samengesteld en zijn er in
Rwanda meer vrouwelijke dan mannelijke parlementsleden.
In de partnerlanden hebben over het algemeen vrouwen de iure ook de zelfde
economische en sociale rechten (recht op arbeid, op een gelijk loon, op
gezondheid, enz.) als mannen. Er bestaan wel nog een aantal discriminaties in
wetgeving. Zo zijn er in Uganda nog verschillende huwelijksstelsels in gang die de
vrouw ondergeschikt maakt aan de man. Ook zijn er in Senegal, Marokko, Niger, de
Palestijnse gebieden en Tanzania rechtsregels eigen aan de Moslimgemeenschap die
vrouwen benadelen, bijvoorbeeld op het vlak van erfrecht.
Maar gelijke kansen de iure garanderen geen gelijke kansen de facto.
Tal van discriminaties vinden hun oorsprong in het feit dat vrouwen en meisjes
minder geschoold en opgeleid zijn dan mannen en jongens. De ongelijkheid, ook
op het vlak van alfabetisering, vermindert gestaag, maar blijft bestaan.
Vermeldenswaardig is dat de Millennium Ontwikkelingsdoelstelling gericht op de
verwezenlijking van universeel basisonderwijs waarschijnlijk behaald zal worden in
Uganda aangezien de regering de inspanningen ten volle ondersteunt. De
demografische groei van 1 miljoen kinderen extra per jaar samen met onvoldoende
gevormde leerkrachten heeft echter geleid tot een achteruitgang van de
onderwijskwaliteit.
2

We blijven ons vooral zorg baren over het feit dat vrouwen het slachtoffer zijn van
talrijke geweldplegingen. Of het nu gaat om huiselijk geweld, seksueel geweld of
een andere vorm van geweld, dit is vaak een gevolg van de ongelijke situatie waarin
vrouwen zich bevinden. We stellen nog altijd vast dat deze geweldplegingen zelden
het voorwerp uitmaken van klachten, vervolgingen of veroordelingen, wat bijdraagt
tot een klimaat van straffeloosheid en de instandhouding van het geweld.
Een klimaat van straffeloosheid wordt gevoed door praktijken en regelgeving zoals in
de Palestijnse Gebieden waar strafvermindering mogelijk is voor mannen die geweld
of een moord plegen op een vrouw ter verdediging van de (familie-)eer; waar
verkrachters die ermee instemmen om met hun slachtoffer te trouwen niet meer
vervolgd worden, en waar enkel mannen een klacht kunnen indienen tegen seksueel
misbruik.
In de DRC wordt seksueel geweld nog steeds massaal gepleegd. Er is weinig
vooruitgang merkbaar, ondanks de politiek van nultolerantie die president Kabila in
2009 lanceerde. Pluspunten zijn wel de recente veroordelingen in begin 2011 van
hoge militairen (bv. luitenant-kolonel Kibibi Mutware) wegens seksueel
geweldplegingen. De VN-Veiligheidsraad keurde eind 2010 ook een nieuwe resolutie
(n° 1960) goed waarbij een monitoring mechanisme werd ingesteld. Hopelijk laat de
vergaarde informatie van dit mechanisme toe om gerichte sancties voor daders van
seksueel geweld op te leggen.
Huishoudelijk geweld is duidelijk een probleem in Vietnam (20-25% prevalentie met
hogere percentages in landelijke gebieden). Van andere landen zijn echter amper
cijfers bekend.
Een aantal inspanningen verdienen zeker onze aandacht. In Burundi, bijvoorbeeld,
werd in 2009 een nieuwe strafwet aangenomen die het juridisch arsenaal tegen
seksueel geweld verbeterde. In Uganda werd in 2009 een nieuwe wet aangenomen
om de strijd aan te binden met huiselijk geweld, en werden
sensibiliseringsactiviteiten georganiseerd.
Een bijzondere vorm van geweld tegen vrouwen is die van vrouwelijke genitale
verminking (VGV). VGV wordt nog steeds toegepast in sommige partnerlanden, zoals
Mali, Senegal, Uganda, Tanzania en Benin. In de meeste van deze landen bestrijden
overheden dit fenomeen door wetten of actieplannen aan te nemen. VGV zou niet of
niet meer toegepast worden in Burundi, Rwanda, Bolivia en Marokko en zou minder
frequent voorkomen in Niger. We verheugen ons over het feit dat in Uganda in 2010
een wet werd aangenomen om aan deze praktijk een einde te stellen. Momenteel
wordt dit wettelijk verbod evenwel nog straffeloos overtreden door de stammen die
dit cultureel belangrijk achten, net zoals in Benin, Mali en Tanzania.
Een ander probleem is de gebrekkige realisatie van seksuele en reproductieve
gezondheid en rechten in partnerlanden. In Mozambique zorgt dit voor een
vervrouwelijking van de HIV-epidemie. Samen met Niger sterven in Mozambique
procentueel gezien het meeste vrouwen aan zwangerschapscomplicaties of door
problemen tijdens de bevalling.
Een laatste vermeldenswaardige illustratie van de benadeelde positie van de vrouw
zijn de Burundese echtgenotes die vaak zwak staan ten aanzien van hun overspelige
partner; in bepaalde gevallen leven vele vrouwen in feitelijke polygamie omdat ze
financieel afhankelijk zijn.
3

1.1.2. Discriminatie van homoseksuele personen en transgenders
Seksuele geaardheid kan eveneens de basis vormen voor discriminaties en is dat in
de praktijk ook vaak, ook al wordt deze grond niet expliciet vermeld in de
internationale mensenrechteninstrumenten. In 2010 ging de situatie in de
partnerlanden er zeker niet op vooruit.
In de meeste partnerlanden blijft homoseksualiteit taboe en blijven homoseksuele
personen het slachtoffer van discriminatie. In bepaalde partnerlanden, zoals Senegal,
Burundi, Uganda, de Palestijnse gebieden, Tanzania en Marokko, is homoseksualiteit
zelfs strafbaar. 2009 werd jammer genoeg gekenmerkt door de strafbaarstelling van
homoseksualiteit in Burundi en van het Ugandese wetsvoorstel om de straffen die
staan op homoseksualiteit te verzwaren. De bekende homorechtenactivist, David
Kato, werd in Uganda brutaal vermoord; de daders zijn nog steeds voortvluchtig.
Positief is dat een rechter begin 2011 publicaties veroordeeld heeft waarbij
homoseksuelen met naam en toenaam genoemd werden en opgeroepen werd om
hen te vermoorden. Dit toont aan dat de Ugandese rechterlijke macht ook durft in te
gaan tegen de maatschappelijke stroming. De Ugandese President heeft zich ook,
onder internationale druk, verzet tegen een discriminerend parlementair initiatief.
In andere landen, zoals Algerije en Marokko, werd homoseksualiteit strafbaar
gesteld, maar zijn er in de praktijk weinig veroordelingen op deze grond. In sommige
van onze partnerlanden (bv. Peru, Rwanda, Mali, DRC, Vietnam, Bolivia en Benin) is
homoseksualiteit niet strafbaar. In één van onze partnerlanden, Zuid-Afrika, is het
homohuwelijk toegestaan. In Mozambique voorziet de arbeidswet, zoals herzien in
2007, in een verbod op discriminatie bij het aanwerven op grond van overwegingen
die verband houden met de “seksuele geaardheid”. In het land werd ook een
organisatie voor de rechten van seksuele minderheden opgericht, en dit zonder enige
tegenstand van de overheid of van religieuze groeperingen.
1.1.3. Discriminatie van seropositieve personen
Seropositieve personen maken in verschillende partnerlanden het onderwerp uit van
discriminatie op het vlak werk en gezondheid, zoals bijvoorbeeld in Bolivia, Peru en
Benin. Gezien de omvang van deze ziekte in de partnerlanden, is een groot deel van
de bevolking het slachtoffer van dergelijke discriminaties. Het probleem neemt enkel
toe.
Een sterke overheidsrespons blijft te vaak uit. In de meeste partnerlanden worden
de seropositieve patiënten overigens door ngo’s en internationale organisaties
behandeld, met uitzondering van Zuid-Afrika waar ook de overheid grote
programma’s lopen heeft.
Zowel in Zuid-Afrika als in Mozambique wordt de problematiek van de aidswezen
stilaan een groot probleem (12% van de kinderen in Mozambique). In Marokko zijn
de zogenaamde aidswezen doorgaans kinderen die verstoten werden door
aidspatiënten, eerder dan echte weesjes.
1.1.4. Discriminatie van personen met een handicap
Sinds 2006 vinden personen met een handicap specifiek bescherming in het VN-
Verdrag betreffende de rechten van personen met een handicap. Positief is dat bijna
alle partnerlanden het VN-verdrag geratificeerd hebben. Ethiopië, Marokko en
4

Vietnam hebben het verdrag al ondertekend maar nog niet geratificeerd. DRC heeft
het verdrag ook nog niet ondertekend.
In de partnerlanden blijft de situatie van personen met een handicap in de praktijk
moeilijk. In Burundi, bijvoorbeeld, worden deze mensen verstoten en zijn de
structuren niet aangepast aan hun behoeften. In Mozambique worden personen met
een handicap gezien als vervloekt en zijn ze het slachtoffer van discriminatie op het
vlak van toegang tot gezondheidszorg, onderwijs en de arbeidsmarkt. In Benin,
anderzijds, zijn inspanningen geleverd om de publieke opinie te sensibiliseren over
discriminatie van personen met een handicap, voorlopig met bescheiden resultaat.
Men beschikt echter over onvoldoende middelen om hun integratie en toegang tot de
infrastructuren te verzekeren. Vooral de situatie van personen met een mentale
handicap is vaak schrijnend.
1.1.5. Discriminatie op basis van etnische afkomst of religie
Er bestaat geen algemeen fenomeen van racisme in de partnerlanden, maar in
sommige van de landen wordt ook in 2010 melding gemaakt van discriminatie tegen
bepaalde groepen.
Zo is de inheemse bevolking in Peru, Bolivia, de DRC en Vietnam het slachtoffer van
discriminatie (toegang tot natuurlijke rijkdommen, eigendom of overheidsdiensten,
zoals gezondheidszorg en onderwijs). En in bepaalde Afrikaanse landen, zoals
Burundi of Tanzania, zijn albino’s het slachtoffer van discriminatie en worden ze zelfs
vermoord omdat hun organen volgens bepaalde overtuigingen magische krachten
hebben en bijgevolg gebruikt worden door tovenaars. In Burundi in 2009 was er een
veroordeling van een twaalftal personen die schuldig werden bevonden aan
dergelijke daden maar in 2010 waren er opnieuw een tiental moorden op albino’s. In
Tanzania is het aantal albinomoorden wel afgenomen na een intensieve mediacampagne,
training van politie en een strenge strafmaat. In Uganda is het brengen
van mensenoffers 1 , vooral van kinderen, een zorgwekkende trend.
Ook wordt in 2010 melding gemaakt van discriminatie door Israëli’s van Palestijnen
werkend in de joodse nederzettingen in de Palestijnse Gebieden, vooral op het vlak
van salarissen en arbeidsomstandigheden.
In Zuid-Afrika gaat het niet zo zeer over discriminatie op basis van etnische afkomst
maar wel over de massale uitwijzing van vluchtelingen, voornamelijk uit Zimbabwe.
De regularisatie van het statuut en een correcte uitwijzing, waar nodig, werd echter
recent door de minister van Binnenlandse Zaken op punt gesteld.
In Vietnam worden religieuze bewegingen dan weer geregeld hardhandig aangepakt.
In augustus 2010 trad de politie op tegen aanhangers van het Hoa Hoa. Ten minste
14 mensen zitten gevangenisstraffen uit van 5 jaar tot levenslang.
1 http://www2.ohchr.org/english/bodies/cedaw/docs/co/CEDAW-C-UGA-CO-7.pdf
5

1.2. De werking van het rechtssysteem, het gevangenisstelsel en de politie
In de meeste partnerlanden wordt de rechtsstaat in de praktijk niet of nauwelijks
gerespecteerd.
1.2.1. Het rechtssysteem
In de meeste partnerlanden kampt de rechterlijke macht met een gebrek aan
middelen, capaciteit, personeel, en bijgevolg met de plaag van corruptie en
nepotisme. De lonen van de magistraten zijn bijvoorbeeld vaak zeer laag, wat
dergelijke praktijken aanmoedigt. Dit bevordert geenszins de goede werking van de
instellingen en doet ook afbreuk aan de onpartijdigheid ervan. Bovendien stellen we
vast dat magistraten, en in bepaalde gevallen ook advocaten, onvoldoende
geschoold zijn en dat ze niet erg talrijk zijn, wat de effectieve toegang tot justitie
beperkt.
In bepaalde partnerlanden wordt de onafhankelijkheid van de rechterlijke
macht onvoldoende gewaarborgd en oefent de uitvoerende macht druk uit (bv.
in Marokko, Senegal, Burundi, Tanzania). Dat is in het bijzonder het geval in
Vietnam, waar de scheiding der machten en de onafhankelijkheid van de rechterlijke
macht niet verankerd werden in de Grondwet. De overheid neemt sinds een paar
jaren wel initiatieven om het grote tekort aan advocaten in te perken. De orde van
Advocaten heeft dit aangegrepen om te pleiten voor meer onafhankelijkheid. In
verschillende andere partnerlanden komt de onafhankelijkheid van de rechterlijke
macht ook in het gedrang door de politieke benoeming van magistraten.
Mozambique kreeg in dit verband bezoek van de VN Speciale Rapporteur inzake de
onafhankelijkheid van Rechters en Advocaten. Een verslag met aanbevelingen wordt
begin 2011 verwacht.
Waar de toegang tot justitie in de meeste landen gewaarborgd is bij wet, wordt
deze in de praktijk in de meeste partnerlanden belemmerd door analfabetisme,
onvoldoende kennis bij burgers van hun rechten, en door de hoge kostprijs van de
procedures en van een advocaat. In sommige landen (bv. Uganda, Peru) wordt de
toegang tot justitie ook bemoeilijkt in rurale gebieden, aangezien de rechtbanken
zich over het algemeen in de steden bevinden. Vaak is het in de praktijk ook moeilijk
om de uitvoering van een rechterlijke beslissing te bekomen, vooral met betrekking
tot landrechten.
In de meeste van de partnerlanden duren de gerechtelijke procedures lang en is
er veel vertraging. In Peru is de situatie wat betreft het respecteren van
procedures en termijnen sinds 2009 nog verslechterd. Anderzijds heeft Peru sinds
2009 ook een stap vooruit gezet in het kader van de strijd tegen de straffeloosheid,
ten gevolge van de veroordeling van oud-president Fujimori tot 25 jaar gevangenis
voor misdaden tegen de mensheid. In veel landen duurt de voorlopige hechtenis te
lang en ligt het aantal personen dat op die basis gevangen wordt gehouden zeer
hoog. In verschillende landen werden ook gevallen van willekeurige gevangenneming
gemeld.
Een van de gevolgen van een slechte werking van het gerechtelijk apparaat is dat
men in heel wat partnerlanden (bv. Mozambique, Benin, Burundi, Tanzania en
Bolivia) toevlucht neemt tot privé-initiatieven en tot lynchpartijen. In andere
landen maakt de bevolking ook gebruik van traditionele rechtspraak (bv. Mali),
6

Sharia-wetgeving (bv. Niger, Tanzania) of rechtspraak voor de inheemse bevolking
(bv. Bolivia).
Het rechtssysteem kent bijgevolg in de meeste partnerlanden nog steeds heel wat
zwakheden, terwijl het gerechtelijk apparaat precies garant zou moeten staan voor
het respect voor de mensenrechten en de rechtsstaat. Een voorbeeld dat het tijd
wordt om het tij te keren, vinden we in Rwanda waar de Nationale Ombudsman
toekijkt op de functionering van het gerecht, het gevangeniswezen en de
ordediensten. Een ander positief voorbeeld is Zuid-Afrika dat aantoont dat het ook,
ondanks het probleem van het respecteren van de redelijke termijn, wel een
transparante, onafhankelijke en efficiënte rechtsgang kan garanderen. De
verschillende partnerlanden blijven ook inspanningen leveren om de strijd aan te
gaan tegen corruptie en straffeloosheid.
Wat betreft de straffen die worden toegepast, kunnen we ons verheugen over het
feit dat acht van onze partnerlanden de doodstraf hebben afgeschaft en dat negen
partnerlanden de facto een moratorium hebben ingevoerd op de toepassing ervan.
Wettelijk bestaat de doodstraf nog in Niger, Tanzania en DRC maar deze wordt
officieel niet meer toegepast. In de DRC is een parlementaire poging om de
doodstraf af te schaffen mislukt in november 2010. Uganda past de doodstraf toe op
veroordeelde militairen. Vietnam past de doodstraf nog wel toe, maar het
Vietnamees Parlement heeft in juni 2009 een wet goedgekeurd die het aantal
misdrijven strafbaar met de doodstraf heeft herleid van 21 tot 8.
1.2.2. De houding van de ordediensten
In de meeste partnerlanden maken de ordediensten zich vaak schuldig aan corrupte
praktijken, mishandelingen en buitensporig gebruik van geweld, zowel tijdens
arrestaties, ondervragingen, als in de gevangenis. Dit houdt meestal verband met
een gebrek aan capaciteit, bemanning en opleiding binnen deze diensten.
De frequentie van dergelijk geweld verschilt sterk van land tot land. Frequent
machtsmisbruik van de ordediensten komt voor in Burundi, Rwanda en in de DRC -
waar vooral in het Oosten het leger met geïntegreerde voormalige rebellen voor
gruwelijke mensenrechtentaferelen zorgt. Ook vanuit de Palestijnse Gebieden
worden regelmatig arbitraire arrestaties en detenties gemeld. In Marokko ontwaart
men een heropleving van politiegeweld: op een uit de hand gelopen ontruiming van
een tentenkamp in november 2010 in Layoune volgden massale arrestaties met
frequent gebruik van geweld. In Uganda werd meermaals geweld gebruikt tijdens de
rellen in september 2009, toen een dertigtal burgers gedood werden door de politie.
Sindsdien worden er workshops voor politie- en legerofficieren georganiseerd en in
sommige gevangenissen hebben opzichters een basiscursus over mensenrechten
gekregen. In Mozambique stelden ngo’s in 2009 dan weer een vermindering vast van
machtsmisbruik en mishandelingen door de ordediensten. De steun van donoren
voor de opleiding van veiligheidstroepen blijft dus zeer nuttig. Ook in Zuid-Afrika
beginnen de overheidsinitiatieven voor investeringen en opleidingen ten voordele van
de ordediensten vruchten af te werpen.
Wat betreft het recht om niet blootgesteld te worden aan foltering, stellen we vast
dat alle partnerlanden behalve twee, nl. Tanzania en Vietnam, het VN-Verdrag tegen
Foltering geratificeerd hebben. Een aantal EU-landen biedt evenwel hulp bij de
voorbereiding van Vietnam om op termijn toe te treden tot de Conventie. Zo wordt
er, onder meer, gewerkt om de condities van voorlopige hechtenis aan te passen aan
7

de standaarden van de Conventie (politietraining).We stellen eveneens vast dat de
meeste partnerlanden het verbod op foltering ook grondwettelijk hebben verankerd.
Maar zelfs al voorziet de wet in een strafbaarstelling van dergelijke praktijken, dan
nog blijven vervolgingen op deze grond over het algemeen beperkt, met een klimaat
van straffeloosheid tot gevolg. In Ecuador worden politieagenten wel regelmatig
veroordeeld voor foltering.
In de meeste partnerlanden is de berichtgeving over politieke afrekeningen of
gedwongen verdwijningen de afgelopen jaren gedaald. Niettemin zijn voorbeelden
van betreurenswaardige voorvallen het overlijden in verdachte omstandigheden van
de Congolese mensenrechtenactivist Floribert Chebeya, en de arrestatie van de
Burundese journalist Jean-Claude Kavumbago.
1.2.3. Detentiecentra
In de grote meerderheid van de partnerlanden zijn de leefomstandigheden in
detentiecentra nog steeds moeilijk en zelfs catastrofaal. Dit is in de eerste plaats te
wijten aan de overbevolking die niet alleen een gevolg is van een gebrek aan
capaciteit, maar ook van het groot aantal gedetineerden die langdurig in voorlopige
hechtenis geplaatst worden, vaak voor kleine misdrijven.
Aan de primaire behoeften van gedetineerden wordt niet altijd voldaan. Ze leven
vaak in erbarmelijke hygiënische omstandigheden met een gebrek aan eten en
verzorging. Dergelijke leefomstandigheden bevorderen uiteraard het geweld onder
gevangenen en ontsnappingen. De gebouwen bevinden zich ook vaak in slechte staat
en dateren in bepaalde partnerlanden (Mali, Tanzania) nog van het koloniale
tijdperk.
Gevallen van geweld en mishandeling door gevangenisbewakers zijn talrijk en blijven
jammer genoeg vaak ongestraft. In de DRC zijn gevallen van foltering en
verkrachting in gevangenissen gemeld. In Rwanda heeft de regering een inspanning
gedaan om de daders van dergelijke misdrijven te vervolgen.
In DRC en Uganda wordt ook melding gemaakt van dwangarbeid van gedetineerden
en kinderen die worden opgesloten bij volwassen.
We verheugen ons over het feit dat het Rode Kruis, ngo’s of nationale
mensenrechtencommissies in verschillende partnerlanden toelating krijgen om
gevangenissen te bezoeken, bijstand te verlenen aan gevangenen en, in bepaalde
gevallen, onderzoek te voeren naar gevallen van foltering en mishandeling.
1.3. Balans
Net als in voorgaande jaren stellen we vast dat de balans van de
mensenrechtensituatie in 2010 in de 18 partnerlanden van de Belgische
Ontwikkelingssamenwerking negatief uitvalt, zeker als we inzoomen op de
problematiek discriminatie en op respect voor de rechtsstaat. Hier en daar wordt
concrete vooruitgang genoteerd, vooral met betrekking tot wetgeving. Maar de lijst
van schendingen en tekortkomingen blijft te lang. Op een aantal vlakken is er zelfs
achteruitgang.
De verzamelde kwantitatieve gegevens geven aan dat de partnerlanden in 2010
stagneren ten opzichte van 2008-2009 inzake respect voor politieke en civiele
8

echten. Enkel Benin, Mali, Peru en Zuid-Afrika krijgen van Freedom House het etiket
“vrij”. In Mozambique werd er een significante verslechtering van de persvrijheid
waargenomen, omwille van de problemen na de verkiezingen eind 2009. Ook in
Benin was er op het gebied van vrije meningsuiting een kleine verslechtering.
De gerapporteerde corruptie blijft hoog in alle partnerlanden, en in een aantal zelfs
zeer hoog. Er is een kleine verbetering van de gepercipieerde corruptie in Rwanda en
een achteruitgang in Senegal, Mozambique en Zuid-Afrika.
De geselecteerde sociaaleconomische indices tonen voor alle landen wel bescheiden
vooruitgang aan in de periode 2005 tot 2009, jaar van de meest recente cijfers.
Volgens die indices ging de situatie van de vrouw in Vietnam en Tanzania echter licht
achteruit in de periode 2005-2007. In Palestina kende de onderwijssituatie een
terugval in 2007 en ook in Niger, Mali en Mozamique blijft het onderwijsniveau zeer
laag. De armoede nam ten slotte ook toe in Niger mede door de nasleep van de
financiële crisis.
9

2. Beleidsacties en initiatieven van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking
De Belgische Ontwikkelingssamenwerking is op verschillende manieren actief rond de
bevordering en bescherming van mensenrechten in de 18 partnerlanden. Ten eerste
vormen mensenrechten regelmatig het onderwerp van politieke dialoog en
demarches, zowel op Europees als op bilateraal niveau. Ten tweede ondersteunt de
Belgische Ontwikkelingssamenwerking internationaal onderzoek, opleidingen,
pleidooiwerk en normatief werk rond mensenrechten vooral via het Office of the High
Commissioner on Human Rights (OHCHR) van de Verenigde Naties, UNICEF
(kinderrechten), UNIFEM/UNWOMEN (gendergelijkheid en empowerment van
vrouwen) en UNFPA (seksuele en reproductieve rechten) en ook via de universitaire
samenwerking. Ten derde gaat steeds meer aandacht naar kinder- en
vrouwenrechten in de programmeringcyclus van samenwerkingsactiviteiten. Ten
vierde subsidieert de Belgische ontwikkelingssamenwerking jaarlijks voor ongeveer
30 miljoen euro aan specifieke activiteiten rond mensenrechten in de strikte of in de
bredere zin (ondersteuning democratische instellingen) in ontwikkelingslanden. Zo
wordt bijvoorbeeld vaak gebruik gemaakt van de budgetlijn die DGD toelaat om in de
partnerlanden rechtstreekse steun te geven aan lokale ngo’s en andere organisaties
van de civiele maatschappij. Deze budgetlijn wordt vaak gebruikt om organisaties te
ondersteunen die via hun werk rond mensenrechten niet alleen zelf bijdragen tot de
realisatie van de mensenrechten, maar ook de cruciale rol van “waakhond” kunnen
spelen ten aanzien van de overheden in de partnerlanden. Quasi alle DGDactiviteiten
dragen rechtstreeks of onrechtstreeks bij tot de realisatie van
sociaaleconomische rechten.
De volgende paragrafen illustreren dit alles met een aantal representatieve
voorbeelden van activiteiten van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking in 2010,
die aansluiten bij de geïdentificeerde tendensen in de mensenrechtensituatie in de 18
partnerlanden.
Strijd tegen discriminatie van vrouwen
- De Belgische Ontwikkelingssamenwerking heeft in 2010 nieuwe initiatieven
ondernomen om in partnerlanden instellingen die werken rond
gendergelijkheid te ondersteunen. Zo zal bijvoorbeeld in Niger de Belgische
Technische Coöperatie de capaciteiten van het “Ministère de la Promotion de
la femme et de la protection de l’enfant” versterken. Ook werd beslist om in
Burundi een programma van UNIFEM/UNWOMEN te financieren om het
“Ministère du genre et de la promotion des droits de l’homme” te
ondersteunen bij haar taken.
- In de aanloop naar en tijdens de Top van de Verenigde Naties over de
Millenniumdoelstellingen in september 2010 pleitte België nadrukkelijk voor
de strijd tegen ongelijkheid in ontwikkelingslanden, en voor verbeterde
statistieken die schrijnende ongelijkheden, bv. tussen mannen en vrouwen,
aan het licht brengen.
Strijd tegen seksueel geweld
- Specifiek wat seksueel geweld betreft, blijft de Belgische Ontwikkelingssamenwerking
in de DRC in 2010 bijdragen aan het “Fonds voor Stabilisatie
en Heropbouw in het Oosten” onder leiding van UNDP. De strategie in de
10

strijd tegen seksueel geweld die de Congolese overheid en de VN opstelden
bevat verschillende componenten, waaronder de strijd tegen de
straffeloosheid en de preventie en bescherming tegen seksueel geweld.
- In 2010 werd ook gestart met een aanzienlijke bijdrage aan het Monitoring
en Reporting Mechanism van Unicef, dat erop gericht is grove schendingen
van de rechten van kinderen in het kader van een gewapend conflict beter in
kaart te brengen, om er zodoende ook beter op te kunnen reageren, en beter
rond preventie te kunnen werken. Dit mechanisme heeft ook aandacht voor
kinderen die in het kader van een gewapend conflict slachtoffer worden van
seksueel geweld. Uiteraard wordt hierbij bijzondere aandacht besteed aan de
kwetsbare positie van meisjes in gewapend conflict. De Belgische bijdrage
gaat naar het verder uitwerken van het mechanisme in enkele geselecteerde
landen, waaronder de partnerlanden DRC en Burundi.
- Complementair aan deze initiatieven werd in 2010 beslist om ook via de
universitaire samenwerking (VLIR) de Université Catholique de Bukavu (DRC)
te ondersteunen bij interdisciplinair onderzoek naar seksueel geweld.
Uiteindelijke bedoeling is dat dit bijdraagt tot een betere multisectorale zorg
voor slachtoffers van seksueel geweld (zowel medisch, sociaalpsychologisch,
juridisch, als op het vlak van economische herintegratie)
- In Burundi wordt de strijd tegen seksueel geweld ondersteund via de lokale
ngo ISV (Initiative Seruka pour les Victimes de Viol). De organisatie biedt
slachtoffers van verkrachting medische, psychologische en ook juridische
ondersteuning.
- In Peru werd een nieuw project van een lokale ngo ondersteund dat erop
gericht is in drie regio’s (Lima, Cusco en Junín) te zorgen dat de civiele
maatschappij betrokken wordt en haar bijdrage levert aan de uitwerking van
het “nationaal plan tegen geweld op vrouwen”, dat loopt in de periode 2009-
2015.
Strijd tegen discriminatie van homoseksuelen
- In de contacten met regeringsleden van de partnerlanden vestigt de minister
voor Ontwikkelingssamenwerking de aandacht op de strijd tegen alle vormen
van discriminatie, en dus ook op die op grond van de seksuele geaardheid. In
de meeste partnerlanden van de Belgische Ontwikkelingssamenwerking
pleegt België overleg met andere donoren, teneinde een gemeenschappelijk
standpunt te bepalen en zo een grotere invloed uit te oefenen. Een nieuw
indicatief samenwerkingsprogramma met Uganda is momenteel in
voorbereiding. Hierbij zal gepoogd worden om aandacht voor homorechten te
integreren, weliswaar met aandacht voor de lokale gevoeligheden op politiek
niveau en bij de lokale bevolking en in samenwerking met andere donoren.
Zoniet dreigt dit contraproductief te werken.
Strijd tegen discriminatie van gehandicapten
- Via de indirecte samenwerking financiert de Belgische Ontwikkelingssamenwerking
verschillende programma’s en projecten die gericht zijn op de
sociale re-integratie van mensen met een handicap. Zo loopt bijvoorbeeld het
programma van de ngo Caraes, dat erop gericht is in vier partnerlanden van
de regio van de Grote Meren (DRC, Rwanda, Burundi, en Tanzania)
kwalitatieve geïntegreerde en gedifferentieerde orthopedische zorg en
geestelijke gezondheidszorg aanbiedt. Bijzondere aandacht gaat hierbij naar
mensen met een mentale handicap.
11

- Op de budgetlijn overgangsacties, transitie en maatschappijopbouw werd in
2010 een nieuwe financiering voorzien voor een project van Handicap
International, dat erop gericht is in Noord-Kivu (DRC) gehandicapte personen
die wonen in de conflictgebieden een duurzame toegang tot medische en
paramedische zorgen te bieden.
Strijd tegen discriminatie van etnische minderheden
- Via de regionale samenwerking financiert de Belgische
Ontwikkelingssamenwerking het "Fondo Indigena" in Latijns-Amerika. De
volledige naam van het fonds luidt: “Fonds voor de ontwikkeling van
autochtone bevolkingsgroepen in Latijns-Amerika en de Caraïben”. Twee van
de 12 lidstaten (Bolivia en Ecuador) zijn partnerlanden van de bilaterale
samenwerking. De belangrijkste doelstelling van het Fonds is de autonome
ontwikkeling van de inheemse bevolking en de erkenning van hun rechten
dankzij dialoog en overleg met de regeringen en donors. België maakt deel
uit van de Raad van Bestuur van het Fondo Indigena en nam voor de periode
2008-2010 het vicevoorzitterschap waar voor de niet-regionale landen.
- Door de indirecte samenwerking via de Belgische ngo’s, financiert de
Belgische Ontwikkelingssamenwerking ook ngo’s die specifiek actief zijn op
het terrein van de rechten van autochtone gemeenschappen, onder andere in
de partnerlanden. De ngo Broederlijk delen, bijvoorbeeld, werkt in het kader
van haar programma 2008-2010 in Bolivia rond de rechten van de
autochtone gemeenschappen en het principe van non-discriminatie, met
betrekking op hun grondgebied. Nieuwe ngo-programma’s zullen pas vanaf
2011 van start gaan.
Ondersteuning van het juridisch systeem
- In Rwanda gaf DGD in 2009 en 2010 sectorale begrotingssteun voor de
sector justitie, om zodoende de werking van het juridisch systeem te
ondersteunen.
- Deze algemene begrotingssteun voor de sector wordt gecombineerd met
steun aan specifieke projecten van de lokale civiele maatschappij. Zo werd in
2010 het “Forum d’Aide juridique au Rwanda” gefinancierd om justitie ook
voor arme en kwetsbare personen toegankelijk te maken. De organisatie zal
studie- en lobby activiteiten uitvoeren ten aanzien van de Rwandese
overheid, en hierbij pleiten voor het installeren van een systeem van
rechtsbijstand.
- In DRC heeft de Belgische Ontwikkelingssamenwerking de afgelopen jaren
bijgedragen tot het REJUSCO-programma (Restauration de la Justice à l’Est
du Congo), waarvan het opvolgingsprogramma in principe gefinancierd wordt
vanaf 2011.
Strijd tegen misbruiken door ordehandhavers
- In Burundi loopt momenteel een project van de bilaterale samenwerking (via
BTC) om de Rwandese politie te professionaliseren. Er zijn vormingen
voorzien voor alle politieafdelingen, en er zal ook werk worden gemaakt van
een nieuwe communicatiestrategie voor de politiediensten.
- In Zuid-Afrika begon de Belgische Ontwikkelingssamenwerking in 2010 met
de financiering van een project via de universitaire samenwerking (een
financiering van de VLIR). Samen met twee Zuid-Afrikaanse universiteiten
12

zullen trainingspaketten worden ontworpen voor de Zuid-Afrikaanse politie.
Deze zijn erop gericht de politie basisbeginselen van interculturele
psychologie en communicatie aan te leren, wat hen in staat moet stellen
beter te functioneren in de multiculturele context van Zuid-Afrika
Strijd tegen inhumane behandeling in detentiecentra en betere begeleiding
van gevangenen
- In Marokko financierde de Belgische Ontwikkelingssamenwerking in het kader
van het programma 2008-2010 van APEFE een project om de
leefomstandigheden in Marokkaanse detentiecentra te verbeteren. Het
project beoogt vooral een vlotte integratie in de maatschappij van de
gevangenen na hun vrijlating, via individuele begeleiding en opleiding tijdens
en vlak na hun detentie.
- Ook in Rwanda financierde de Belgische Ontwikkelingssamenwerking in 2010
via de lokale ngo “Prison Fellowship Rwanda” een project dat voornamelijk
gericht is op een betere herintegratie van ex-gevangenen in de maatschappij.
Het project richt zich vooral op gevangenen die feiten hebben gepleegd
tijdens de genocide. De bedoeling is om de gevangenen na hun vrijlating
vreedzaam te laten samenleven met overlevenden van de genocide.
3. Beleidsconclusies
Welke beleidsconclusies kunnen we koppelen aan de vastgestelde situatie in de 18
partnerlanden op het gebied van mensenrechten?
In het mensenrechtenrapport over 2009 werd al geargumenteerd dat, hoe
ontgoochelend de mensenrechtensituatie in een aantal partnerlanden ook moge zijn,
een aanmoedigings- en ondersteuningsbeleid door een donorland te verkiezen is
boven een sanctiebeleid. Er werd ook uitgelegd dat ambities bijgesteld moeten
worden omdat evoluties inzake respect voor mensenrechten zeer afhankelijk zijn van
- langzame - mentaliteitswijzigingen en politieke concessies, beiden hoofdzakelijk
endogene processen. Tegelijk werd in de vorige editie van dit rapport het voornemen
geuit om de inspanningen op te drijven om een verbetering van de
mensenrechtensituatie in de partnerlanden te helpen bewerkstelligen, met bijzondere
aandacht voor het lot van mensenrechtenactivisten, de strijd tegen straffeloosheid
en corruptiebestrijding.
De hierboven (onder punt 2) geciteerde beleidsacties en initiatieven van de Belgische
Ontwikkelingssamenwerking tonen dat het engagement groot blijft. Maar men kan
niet ontkennen dat de val van de regering de voorgenomen nieuwe dynamiek
gestokt heeft, door het intern functioneren en ook de externe legitimiteit van de
Belgische Ontwikkelingssamenwerking aan te tasten.
De huidige regering heeft tijdens haar ambtstermijn bewust gestreefd naar een meer
structurele integratie van aandacht voor mensenrechten in het ontwikkelingsbeleid.
Speerpuntacties daarbij waren: interne kennisopbouw en sensibilisering door de
organisatie van een vorming over een mensenrechtenbenadering van ontwikkeling
voor de FOD Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking
door het Hoog Commissariaat van de VN voor Mensenrechten
(OHCHR); verbeterde monitoring van de mensenrechtensituatie in de partnerlanden;
meer systematische aandacht voor mensenrechten in de politieke dialoog met
13

partnerlanden, op bilateraal en Europees niveau (artikel 8/96-dialoog op basis van
het Cotonou-akkoord); omvangrijke financiële bijdragen voor verkiezingsprocessen;
de introductie van extra financieringsschrijven voor partnerlanden die bepaalde eisen
inzake goed politiek bestuur vervullen.
Ondanks deze verworvenheden blijft er nog een weg te gaan voor het Belgische
mensenrechten- en het ontwikkelingsbeleid optimaal op elkaar inspelen.
De hoop is dan ook groot dat de aandacht van de volgende regering en het
parlement voor de mensenrechten in de 18 partnerlanden van de Belgische
ontwikkelingssamenwerking hoog blijft. Het is ook nodig dat de aandachtsspanne
breed is, en niet enkel oog heeft voor incidenten die de internationale laat staan de
Belgische media halen.
De revoluties die momenteel aan de gang zijn in Arabische wereld tonen ons dat
ongenoegen over de sociaaleconomische situatie in een land als brandstof dient voor
politieke omwentelingen. En tegelijk ook dat een bevolking een klimaat van politieke
openheid en respect voor mensenrechten als beste garantie voor een
sociaaleconomische lotsverbetering ziet. Dit sterkt ons in onze overtuiging dat het
ontwikkelingsbeleid van een donorland als België moet blijven ijveren voor de
bescherming en bevordering van politieke en sociaaleconomische mensenrechten.
14