Download Het globale en het lokale - Nhtv

In deze lectorale rede worden uitgangspunten en plannen uiteengezet van het lectoraat Cross-cultural Management
van NHTV Breda. Het lectoraat verzet zich tegen elke vorm van simplisme in de complexe arena van crossculturele
ontmoetingen in een globaliserende wereldeconomie. We willen geen variabelen of dimensies waaraan gehele
culturen worden opgehangen, maar een expliciete aandacht voor de veelzijdige culturele contexten, zoals die zich
voordoen in de Heuvel (Breda), op Bali, in Vietnam of in Madrid. Hoe kan de vaak stille en verborgen informatie
uit contexten worden opgediept? Vervolgens is het zaak deze nieuwe informatie op de agenda te zetten van de
debatten onder academici en deskundigen in het werkveld.
NHTV
Postbus 3917
4800 DX Breda
T (076) 530 22 03
F (076) 530 22 05
Lectorale rede
Het globale en het lokale
Inclusief denken over culturen in Breda en in de rest van de wereld
www.nhtv.nl
Lectoraat Cross-cultural Management
NHTV Academic Essays No. 2
NHTV locatie Mgr. Hopmansstraat
Discover your world > www.nhtv.nl

Lectorale rede
Het globale en het lokale
Inclusief denken over culturen in Breda en in de rest van de wereld
Lectoraat Cross-cultural Management
GOP_NHTV.indd 1 18-09-2007 15:53:29

Dames en heren,
Welkom! Sinds 7 januari 2007, een dag na mijn promotie, ben ik aangesteld als
lector Cross-cultural Management en het is een goede NHTV-gewoonte dat er
dan niet al te lang daarna een lectorale rede wordt gehouden. Daarom mag ik
vandaag beginnen met u te verwelkomen bij - of misschien moet ik zeggen te
pijnigen met - deze rede.
Deze lectorale rede, dames en heren, wordt verzorgd door het lectoraat.
Daarmee bedoel ik, of liever gezegd daarmee bedoelen wij dat we ons graag
presenteren als een collectief dat gezamenlijk de benadering van het lectoraat
Cross-cultural Management vorm wenst te geven. Bovendien willen we dat
op een inclusieve manier doen, hetgeen ook inhoudt dat we de doelstellingen
van het lectoraat gezamenlijk met andere delen van de organisatie wensen te
realiseren. Dat houdt onder meer afstemming in van de eigen plannen met die
van die andere delen van de organisatie. We willen deze inclusieve benadering
symboliseren door ook deze rede gezamenlijk aan te pakken. Ik zal voor de
pauze als halve lector, die daarnaast ook nog steeds een halve docent is, het
gedachtegoed van het lectoraat introduceren; na de pauze zullen enkele leden
van de kenniskring, die tegelijkertijd lid zijn van steeds een ander deel van de
organisatie, een aantal uitwerkingen van dat gedachtegoed laten zien.
Laat ik daarom beginnen met het gedachtegoed van het lectoraat. Vandaag
zal ik u onder meer onderhouden over de spanning tussen het lokale en het
globale en hoe het crossculturele perspectief van het lectoraat in die complexe
spanning is te situeren.
Ik zal daarbij een deel van mijn afkomst niet verloochenen en het lokale
element van deze spanning situeren in het Heuvelkwartier in Breda of de
Heuvel als u wilt. Tegelijkertijd zal ik me verzetten tegen de al te eenvoudige
oplossingen die de crossculturele revue passeren. Ik zal beginnen met de
meest in het oog springende en daarna zal ik het in onze ogen genuanceerde
perspectief van het lectoraat introduceren.
GOP_NHTV.indd 2 18-09-2007 15:53:30

Complexiteit voorbij Hofstede
Laat ik het maar meteen duidelijk zeggen. Nederlanders hebben lak aan
gezag en daarom kunnen studenten hun docenten hier zo ongecompliceerd
van repliek dienen, ze houden van een prettig werkklimaat en hoeven niet
te excelleren of beter te zijn dan hun buurman en daarom zijn Nederlandse
studenten al tevreden met een zesje als ze hun tentamen maar gehaald
hebben, ze zijn individualistisch en houden niet al te veel van regeltjes. Wie
zegt dat? Dat zegt Hofstede, een kanon - of moet ik zeggen canon - uit de
jaren zeventig die voor te veel mensen nog steeds het crossculturele debat
domineert. Vind ik het dan onzin wat Hofstede te zeggen heeft? Natuurlijk
niet, maar hij heeft volgelingen en zijn volgelingen deinzen er vaak absoluut
niet voor terug om hele culturen op te hangen aan een paar variabelen.
Volgens deze lui zie je de transnationale manager in het vliegtuig even de
scores van Hofstede doornemen en dan is de culturele factor in hun nieuwe
bestemming ook weer onder controle. Ik chargeer natuurlijk, maar in dit
lectoraat willen we toch wat doen aan dit simplisme in een crossculturele
context. We willen de complexiteit van culturen weer op de agenda zetten.
Complexiteit erkennen betekent onder meer ook respect bevorderen voor
de doordachte manieren waarop ook in andere culturele verbanden gedacht
wordt, ook als je het er niet mee eens bent.
Laat ik een willekeurig voorbeeld nemen. In de zomervakantie is er recht
gesproken in Nederland over de vraag of een moslim lerares de mannen die zij
in haar functie tegenkwam geen hand hoefde te geven. Het was de zoveelste
manifestatie van het feit dat we overal in deze ‘global village’ in nieuwe
verhoudingen terecht zijn gekomen. In Thailand, in Kameroen, in Colombia
en in Nederland: overal beïnvloeden culturen elkaar op een intensievere
manier dan we gewend waren. De diversiteit neemt overal ter wereld toe en
vanzelfsprekendheden verdwijnen. En wanneer dat gebeurt gaan mensen
zich afvragen waarom afspraken geregeld zijn zoals ze zijn, wat voorheen
vanzelfsprekend was, wordt ter discussie gesteld. Iemand al dan niet de hand
schudden is in Nederland bij mijn weten nooit een probleem van openbare
discussie geweest.
Maar waarom zouden we niet toelaten dat een vrouw met een andere
geloofsopvatting weigert mannen een hand te geven? Tenslotte hebben we
in Nederland inmiddels een rijke traditie van andere geloofsopvattingen
voldoende ruimte geven om zich bijvoorbeeld Vrije Universiteit, Katholieke
Universiteit of Universiteit voor Humanistiek te noemen. Op katholieke
GOP_NHTV.indd 3 18-09-2007 15:53:31

of gereformeerde basisscholen bestaan al jaren allerhande gewoontes die
bij een strikte scheiding van religie in de openbaarheid verboden zouden
worden. Daarom kon in Frankrijk het dragen van een hoofddoekje in openbare
functies zo’n heftig punt van openbare discussie worden, en bij ons niet. Want
is het niet een democratische verworvenheid, zo denkt de Fransman, dat
iedereen in de openbaarheid op dezelfde manier behandeld wordt. Er is geen
onderscheid tussen de mensen voor de wet. In openbare functies zijn er voor
iedereen dezelfde regels. Geen kruisbeelden in het openbaar, dus ook geen
hoofddoekjes. Maar ja, wij in Nederland hebben juist zo’n lange traditie van
het tolereren van andere religieuze gewoonten tot in ons onderwijs toe. We
weten ook met zijn allen dat we dat niet zo serieus nemen, want wat stelt de
katholieke signatuur van een basisschool tegenwoordig nog voor, nietwaar?
Dat dan een belijdend katholieke docent daarom meer kans heeft op een baan
in het katholieke onderwijs dan en dezelfde kans in het openbaar onderwijs
als een atheïstische docent, dat nemen we dan maar op de koop toe. Want
ondertussen staan we in het openbaar toe dat hoofddoekjes geaccepteerd
worden en dat een vrouw het volste recht moet hebben om vanuit haar
geloofsovertuiging een man, ook in de uitoefening van haar functie geen
hand te schudden. Waar maak je je druk om, lijkt een veel voorkómende,
zeer Nederlandse reactie te zijn. In openbare discussies hebben we een lange
traditie vooral praktisch en daardoor wat minder principieel te zijn.
Ik ga stoppen met deze inmiddels wel erg ingewikkelde discussie, dames
en heren. Niet omdat hij niet interessant is. Er zitten nog heel veel andere
vragen aan vast. Vragen naar die typisch Nederlandse tolerantie bijvoorbeeld,
die ook wel ‘gedogen’ genoemd wordt. In het Engels is dat ook wel
veelzeggend vertaald met ‘conformist nonchalance’. Of vragen naar de
diversiteit in de beleving van het moslim geloof en hoe er vanuit die diversiteit
verschillend gedacht wordt over hoofddoekjes en vrouwen die mannelijke
handen schudden. Hoe moet een man, die de afgelopen decennia zoveel
emancipatiestrijd heeft meegemaakt en zichzelf nu ook opmaakt om tolerant
te zijn voor een nieuwe, zich emanciperende groep moslims, nu reageren op
de vrouwelijke weigering zijn uitgestoken hand te schudden? In hoeverre is
de Nederlandse reactie nou echt verschillend van die Franse? Waarom precies
schudt die vrouw eigenlijk mijn uitgestoken hand niet?
U wilt vast wel van mij aannemen, dames en heren, dat ik zo nog even kan
doorgaan. U vindt misschien dat ik zo’n klein voorval wel heel erg opblaas. En
ik zal zeker niet ontkennen dat er te veel energie om niks gestoken wordt in de
GOP_NHTV.indd 4 18-09-2007 15:53:32

discussies rondom een al dan niet multiculturele samenleving. Ik ben overigens
meer geporteerd voor het begrip inclusieve samenleving, omdat we dan niet
alleen verschillen accepteren maar ze ook nog eens tot ons laten doordringen
en ze bij de ontwikkeling van onze eigen gedachten betrekken. En dat laatste
is nu precies waarom ik het niet vervelend vind om dergelijke futiele voorvallen
als het schudden van een hand zo op te blazen. Dat heeft ook alles te maken
met het bestaansrecht van een lectoraat cross-cultural management, zoals wij
dat zien.
Als we een diverse samenleving, waarin sociale, culturele, etnische en andere
verschillen een steeds indringender rol gaan spelen, willen begrijpen en
tot ons door willen laten dringen, is het overduidelijk dat we veel vragen te
stellen hebben. Aan elke gebeurtenis in een crossculturele setting - en dat
definieer ik als een setting waarin het overschrijden van culturele grenzen
het meest opvallende kenmerk is - aan elke crossculturele setting dus,
kleven vraagtekens die uit die context zelf naar voren komen. ‘Het niet
schudden van een hand’ is niet als een geïsoleerd fenomeen te begrijpen.
Het begrip ‘context’ is cruciaal voor elk crosscultureel begrip en een eerste
taak voor dit lectoraat is daarom ook hoe we het meest verantwoord bij de
informatie kunnen komen die in contexten opgesloten zit. Die informatie
is vaak verborgen, soms verstild - denk aan de erfenis van het kolonialisme
of aan de gevolgen van jarenlange onderdrukking - en meestal alleen op
een indirecte manier toegankelijk. Je moet er moeite voor doen om er bij te
komen. In termen van het lectoraat moet je creatief worden in het ontwikkelen
van methoden om die verborgen informatie boven tafel te krijgen. En in dit
opzicht willen we het verschil maken met een te simplistische opvatting à
la volgelingen van Hofstede. Contextuele informatie is vaak buitengewoon
complexe informatie waarvoor je zeer veel moeite moet doen om het te
begrijpen. Dat red je niet met een paar variabelen. Ook hier moet je inclusief
denken, er is meer nodig.
GOP_NHTV.indd 5 18-09-2007 15:53:33

Inclusief denken: de Heuvel
liever dan het Heuvelkwartier
Wat bedoel ik met inclusief denken? Misschien mag ik u iets vertellen uit
mijn eigen jeugd. Ik woonde vroeger in het Heuvelkwartier in Breda, van mijn
derde tot mijn veertiende jaar. Het Heuvelkwartier was overwegend een
volksbuurt in de jaren vijftig van het Rijke Roomse leven. De bedoeling was
er een gemengde buurt van te maken, gemengd in de zin van verschillende
rangen en standen door elkaar; het begrip ‘klasse’ in de strikt Marxistische zin
van het woord was vanzelfsprekend ver weg in het corporatieve, katholieke
Heuvelkwartier. Het was een gezellige buurt met veel straatleven voor de
jeugd, de mis op zondag in het Ledikantje, voetballen op grasveldjes waar
dat niet mocht van de zeer autoritaire parkwachter en met vooral enorm veel
groepsbinding gebaseerd op een katholieke grondslag. Het was een gesloten,
naar binnen gerichte wereld overeenkomstig de bedoelingen van architect
Granpré Molière, waarin alles in dit tuindorp zijn plaats leek te hebben. Je ging
alleen met je eigen religieuze soort om, waakte ervoor om je met de exotische
aliens (die hier overigens meer voorkwamen dan in de andere wijken van
Breda, slechts 75% was katholiek in 1955) van een andere zuil te bemoeien,
tenzij om er mee te vechten na schooltijd zoals vooral in Noordelijker streken
gebeurde, en sprak schande van de rassenconflicten die alleen in het verre
Amerika vóórkwamen. Ondertussen werden ook de gerepatrieerde Indische
mensen, die in de loop van de jaren vijftig Nederland binnenvluchtten, stevig
gediscrimineerd. Blauwen werden ze ook wel genoemd in Breda.
Het Heuvelkwartier, inmiddels de Heuvel genoemd, is een interessant
voorbeeld. Als we er nu naartoe gaan, horen we een heel ander verhaal.
De modernisering sinds de jaren vijftig heeft er toegeslagen, het katholieke
corporatisme is inmiddels nauwelijks meer een onderscheidend element in de
wijk, de individualisering lijkt te zijn toegenomen, 25% van de bewoners is
allochtoon, jarenlang werd de wijk door de politiek verwaarloosd, er was
nogal wat criminaliteit door Marokkaanse jongeren, kinderen werden gepest
er werd door brievenbussen geürineerd, 45% van de bewoners voelde zich
in de jaren negentig onveilig, er was een zekere verpaupering, het
Mgr. Nolensplein werd een dorpsplein met grootsteedse problemen genoemd
en in BN/DeStem werd al gesproken over het einde van de ‘Heuvel-idylle’. Het
is het globale verhaal van zomaar een wijk in Nederland. Inmiddels is de buurt
behoorlijk opgekalefaterd en lijkt er werkelijk het een en ander te verbeteren,
GOP_NHTV.indd 6 18-09-2007 15:53:34

vooral omdat er met creativiteit gewerkt is aan een hernieuwd elan van
de wijk. Daarvoor mijn complimenten natuurlijk, want dat doet mij als oud
buurtbewoner goed.
Maar ik wil hier op een ander kant van de zaak ingaan. Ik heb twee wijken
voor u geschetst, de ene heette het Heuvelkwartier uit de jaren vijftig,
de andere de Heuvel van nu. Er wonen nog wat ouderen die beide wijken
kennen, maar ook zij zullen erkennen dat de wijk zeer veranderd is. Eén van de
dingen die sterk veranderd is, is de rol van de katholieke kerk. Hoewel in het
Heuvelkwartier volgens een bron uit 1955 slechts 75% katholiek was (in Breda
86%) is deze uitspraak alleen al tekenend voor hoe belangrijk de katholieke
zuil hier gevonden werd als teken van identiteit voor de buurtbewoner. In de
Heuvel heeft niemand het daar meer over. Over religie wordt nu in een heel
andere zin gesproken, want ook de Heuvel maakt deel uit van onze nieuwe,
globaliserende samenleving. Het katholicisme was in het Heuvelkwartier meer
dan genoeg als criterium van groepscohesie, zou een sociale wetenschapper
kunnen zeggen. Tegenwoordig doet burgemeester Cohen gelukkig veel
moeite om het begrip groepscohesie weer terug op de politieke agenda
te krijgen. En dat is zeker niet eenvoudig. Kon je je vroeger probleemloos
identificeren als wijkbewoner met het Ledikant op het Mgr. Nolensplein, nu
zoek je naar nieuwe kenmerken en iconen ter identificatie. Het standbeeld op
het Thorbeckeplein wellicht? De Marokkaanse vrouwengroepen, die graag ook
andersdenkenden zeggen te willen ontvangen in een soort ‘Klein Marokko’
van de Heuvel? Een nieuw en groots, vooral ook symbolisch ingericht
Dr. Struyckeplein en Mgr. Nolensplein als gerevitaliseerde centra van de wijk?
Mijn punt is vanzelfsprekend dat ook het begrip identiteit in een globale
samenleving steeds complexer wordt en dus veel aandacht vraagt. In een
crossculturele omgeving wil dat zeggen dat je je aandacht sterk concentreert
op de context waarin iets ontstaat. Door die context te doorgronden kunnen
we elementen daaruit beter op de agenda zetten van wetenschap, politiek
en bedrijfsleven. Hoe goed luisteren we naar geluiden uit diverse contexten?
Weten we wat ‘Klein Marokko’ in de Heuvel bezighoudt en treden we daarmee
in discussie? Ook hier springt de complexiteit, die ons vanuit contexten
tegemoet treedt, meteen in het oog. Het aardige van het nieuwe elan waar ik
het over had, is overigens nu juist dat de vernieuwers wel degelijk rekening
lijken te hebben gehouden met deze complexiteit in hun aanpak. De Heuvel
is een voorbeeld uit de praktijk van een crossculturele samenleving waar een
nieuw elan zou kunnen helpen. Ook in het lectoraat willen we een dergelijke
GOP_NHTV.indd 7 18-09-2007 15:53:35

complexiteit met eenzelfde soort élan tegemoet treden. Daar kom ik straks
nog op terug.
Mijn vraag aan deze wijk was ondertussen aanvankelijk wel een andere,
dames en heren. Wat houdt inclusief denken hier nu in? Om te beginnen
was het Heuvelkwartier een voorbeeld van het tegendeel, exclusief denken.
Uitgaan van een gesloten, naar binnen gerichte gemeenschap, het is er erg
gezellig maar afwijkende meningen van het katholieke gedachtegoed zijn zeer
onwelkom. In de Heuvel zou je met veel energie - en men lijkt daar mee bezig
te zijn - een andere mentaliteit, een inclusieve, kunnen stimuleren. U kent
de gedachte waarschijnlijk. Het gaat een stapje verder dan de multiculturele
samenleving waarin integratie van verschillende culturen inhoudt dat je
elkaars verschillen respecteert zodat uiteenlopende identiteiten de ruimte
krijgen. In dit beeld zit het idee verankerd dat je culturen als redelijk gesloten
eenheden ziet, die je de ruimte moet geven. Dat staat op gespannen voet
met bijvoorbeeld het idee van de antropoloog Ulf Hannerz, die het heeft
over een ‘globale oecumene’ waarin verschillende culturen steeds elkaars
grenzen overtreden en elkaar op uiteenlopende manieren beïnvloeden en
daardoor veranderen. Dit beeld is mijns inziens niet alleen minder vijandig
omdat er een wezenlijke interesse voor elkaars gedachtegoed en niet alleen
het gedogen van verschillen uit naar voren komt. Het beeld van deze globale
oecumene is bovendien veel realistischer omdat mensen elkaar natuurlijk
steeds beïnvloeden, zeker als ze op elkaars lip zitten. En als derde punt zou
ik zeggen, stimuleer dit uitgangspunt, noem het inclusief denken omdat je
andere culturen betrekt in je overwegingen om ervan te leren en er zo beter
van te worden. Dáár gaat het om bij inclusief denken. In het Heuvelkwartier
was zoiets ondenkbaar zolang gerepatrieerde Nederlanders bij wie Nederland
een lange koloniale schuld had lopen van hier tot aan de overkant, of liever
gezegd van Den Haag tot in het Heuvelkwartier, Indische mensen of ook wel
blauwen werden genoemd waardoor ze vanzelfsprekend uitgesloten werden,
in de Heuvel wordt dit inclusieve denken realiteit vanaf het moment dat
andersdenkenden ook de gespreksgroepen van die Marokkaanse vrouwen
binnenstromen. Kijk, daar zou zo mooi het verschil kunnen liggen tussen
het Heuvelkwartier en de Heuvel. Je zou natuurlijk allerlei doemscenario’s
kunnen schetsen van hoe vreselijk zo’n dialoog tussen vrouwen van diverse
achtergrond dan wel niet zou verlopen en het daarom weghonen. Je kunt het
ook gewoon blijven uitproberen, elkaars verschillen leren dulden, ondertussen
de discussie niet uit de weg gaan en vooral van elkaar leren binnen de grenzen
GOP_NHTV.indd 8 18-09-2007 15:53:36

van een open en respectvolle ontmoeting, laat ik dit woord toch maar een
keer gebruiken. Dienke Hondius zegt het in haar proefschrift uit 1999 over
gemengde huwelijken in Nederland genuanceerder. Dát religieuze of etnische
verschillen, zegt zij wél invloed hebben op de onderlinge verstandhoudingen
tussen mensen, betekent nog niet dat dit niet kan veranderen. Uit de reacties
van de omgeving op gemengde huwelijken in Nederland tussen 1945 en 1995
concludeert ze dat verschillen éérst erkend en onthouden moeten worden,
om ze later te kunnen loslaten en minder betekenisvol te laten worden.
Je hoort het wel meer: negeren zoals dat te lang is gebeurd in onze verzuilde
samenleving helpt niet, praten alleen ook niet. Je zult door een fase heen
moeten waarin je de verschillen onder ogen ziet om ze daarna inclusief te
kunnen opnemen.
GOP_NHTV.indd 9 18-09-2007 15:53:36

Inclusief denken
en het lectoraat
10
En wat voor de Heuvel geldt, geldt ook voor het lectoraat. Het lectoraat
wenst vanuit een gemeenschappelijk gedachtegoed inclusief te denken.
Ik zal u eerst het gedachtegoed uiteenzetten en daarna ingaan op hoe wij
‘inclusief’ willen denken. Om te beginnen heb ik niet voor niets het begrip
van ‘culturele oecumene’ van Ulf Hannerz aangehaald. Het is het tegendeel
van wat Huntington in zijn ‘Clash of civilizations’ bedoelt met de grote strijd
tussen wereldbeschavingen als de Joods-christelijke en de Islamitische. Geen
grootse en meeslepende culturen die tegenover elkaar staan maar een op alle
micro- tot macroniveaus wederzijds beïnvloeden van culturele elementen die
uit alle windrichtingen komen en elkaar overal op deze aardkloot besnuffelen,
aanraken, opnemen, afstoten en ga zo maar verder. In dit opzicht verschilt
de Heuvel niet van toeristische bestemmingen als Thailand, Bali of Mexico of
van de vrijetijdsbesteding van de jeugd in Saigon. Met andere woorden, hier
doemt een buitengewoon complex maar vooral ook intrigerend gebied op
waar veel onderzoek nodig is.
Chinezen komen in groten getale naar Westerse steden als Amsterdam,
maar wat weten wij van hun culturele achtergrond en de erbij behorende
motivatie; Indische informatiespecialisten overspoelen de markt van de
informatietechnologie; maar hoe kunnen de complexe crossculturele hobbels
die daarbij optreden het best worden aangepakt; het milieu staat hoog op
de onderzoeksagenda maar hoe kun je het best rekening houden met de
lokale opvattingen over de houding van de mens tegenover natuur in de
gebieden waar specialisten dat milieu willen beschermen; in transnationale
organisaties staat de noodzaak om met diverse culturen rekening te houden
allang niet meer ter discussie, maar hoe kun je die pluri-culturaliteit of
culturele diversiteit ombuigen tot een sterke en creatieve eigenschap van de
organisatie in de concurrentie met al die andere organisaties tussen het lokale
en het globale. Ik noem u een aantal complexe problemen waarvoor een goed
doordachte aanpak vanuit een crossculturele invalshoek gewenst is. Al eerder
heb ik gemeld dat complexiteit hoog op de agenda moet staan van dit type
aanpak. Het vormt het uitgangspunt.
Helaas is dit dan voor velen de aanleiding om zich erdoor te laten verlammen.
Als je het niet meer weet, kun je altijd zeggen dat het probleem te complex
GOP_NHTV.indd 10 18-09-2007 15:53:37

is of dat alles maar relatief is en dat de geleerden het er ook niet over eens
zijn. Dat lijkt ons te gemakkelijk. Ik zeg ‘ons’ omdat ik hier graag nog eens
wil benadrukken dat er aan NHTV, en vooral bij International Tourism
Management, al een lange traditie bestaat om die complexiteit onder ogen
proberen te zien en er wat aan te doen. Mijn proefschrift uit januari 2007
was een indirect gevolg van deze mentaliteit. In dat proefschrift heb ik een
bepaalde denkrichting ontwikkeld om die inmiddels genoeg besproken
complexiteit te benaderen. Het boek heette ‘Contexts in tourism and leisure
studies. A cross-cultural contribution to the production of knowledge’.
In de titel klinkt ook het besef door dat, wil je die complexiteit goed onder
ogen krijgen, je uit zult moeten gaan van het begrip ‘context’ oftewel, zoals
van Dale zegt, ‘het verband waarin iets zich voordoet’. Als je kijkt waar het
woord ‘context’ etymologisch van is afgeleid, wordt het verband met het
crossculturele perspectief nog duidelijker. Context komt van het Latijnse
cum = samen en texere = weven. Met andere woorden, dat verband waarin
iets zich voordoet bestaat uit een aantal samengeweven, in-gewikkelde of
samengevlochten invloeden. Het resulterende verband is niet in de laatste
plaats complex - in-gewikkeld dus, samengevlochten - omdat die invloeden
in onze globaliserende wereld steeds meer uit verschillende netwerken van
mensen komen ‘in-between the global and the local’, zoals de Angelsaksen
zeggen. Het is niet eenvoudig de invloeden uit al die gaten en hoeken te
ontvlechten en er vervolgens iets mee te doen, maar dat is wel de taak die
een crosscultureel perspectief zich dient te stellen in onze opvatting. In mijn
proefschrift stel ik twee fases voor waarin je dat kunt aanpakken.
11
1) een fase van contextualiseren waarin je ernaar streeft zoveel mogelijk
expliciete maar vooral impliciete informatie vanuit contexten boven
tafel te krijgen. Hoe je dat doet is juist één van die meest indringende
vragen die het lectoraat zich stelt. Het begint natuurlijk met het aangaan
van de dialoog. Maar stelt u zich voor hoe je in het ‘Kleine Marokko’
van de Heuvel juist die impliciete informatie te horen zou krijgen, die
zo bepalend is voor wat er in de wijk speelt. Hoe leer je elkaar beter
kennen? Een goede manier is om mensen bijvoorbeeld hun verhaal te
laten vertellen, ‘storytelling’ vormt een vast onderdeel van de benadering
van dit lectoraat en we hebben daar al heel wat energie in gestoken.
Maar natuurlijk zijn er nog meer middelen te bedenken om de verborgen
informatie uit contexten naar boven te halen. Het lectoraat maakt er een
soort speerpunt van om die middelen op het spoor te komen.
GOP_NHTV.indd 11 18-09-2007 15:53:38

2) Als na deze fase die veelal verborgen informatie boven tafel is gekomen, is
het zaak deze informatie op de agenda te zetten van belangrijke, openbare
discussies - verschillende vormen van discours zeggen we tegenwoordig
een paar Franse filosofen na. We onderscheiden drie vormen van
dergelijke discours.
12
a) het academische discours dat we omdopen tot modus 1 kennis. Hier
gaat het om het soort kennis dat aan universiteiten geproduceerd
wordt;
b) het professionele discours of modus 2 kennis. Dit betreft dan
toegepaste kennis zoals die door diverse stakeholders in de praktijk
ontwikkeld wordt;
c) een normatief en existentieel discours of modus 3 kennis. Ook
als mensen hun wereldvisie, religie of morele standpunten
bediscussiëren, ontwikkelen ze argumentatie die een zeer bepalende
invloed kan hebben.
GOP_NHTV.indd 12 18-09-2007 15:53:39

Een voorbeeld uit de
onderwijspraktijk
Voor de uitleg van deze twee fases neem ik u mee naar wat we in Breda en
aan de Wageningen Universiteit al enige tijd aan het ontwikkelen zijn op
dit gebied. Wat daar de afgelopen jaren is gebeurd, is ook typerend voor
de uitgangspunten van het lectoraat. Het lectoraat is zelfs voortgekomen
uit de onderwijspraktijk van beide instellingen die we de ‘international
classroom’ zijn gaan noemen. De ‘international classroom’ is een inspirerende
onderwijspraktijk waarin verschillende culturen, of beter nog: leefwerelden,
in een complexe onderwijscontext bijeenkomen en waar het optimale gehaald
wordt uit die context. En inmiddels moge duidelijk zijn hoe wij pogen die
context te ontvlechten en dan in te zetten voor een verbetering van onze
inzichten die dan op de agenda gezet moeten worden van de officiële
‘discours’.
Voor het lectoraat betekent dit dat we enerzijds die onderwijspraktijk door
onze specifieke aanpak pogen te verbeteren. We leren van onze studenten
bijvoorbeeld dat Chinese studenten er moeite mee kunnen hebben om
door de docent direct aangesproken te worden om hun mening te berde
te brengen of dat Amerikaanse studenten vaak tot op de komma precies
willen weten wat ze moeten doen. Het houdt dus in dat we door dergelijke
contextuele informatie gedwongen worden een studie te maken van didactiek,
onderwijspolitiek, de relatie docent-student, de financiële situatie van
studenten, het studentenleven in de diverse landen waar onze studenten
vandaan komen om daar vervolgens iets mee te doen in de context van onze
eigen onderwijspraktijk.
Anderzijds betekent de gedachte van de ‘international classroom’ ook dat we
naast de randvoorwaarden ook onderwijsinhoudelijk en op het gebied van
onderzoek een kader introduceren waarmee we zaken kunnen doen. Ik geef
u hiervan een voorbeeld dat in mijn proefschrift verwerkt is. Het voorbeeld is
gebaseerd op ervaringen aan de Wageningen Universiteit en aan NHTV Breda.
Ik heb studenten geïnterviewd op twee momenten, toen ze net in Nederland
waren aangekomen en na drie maanden in Nederland. Het zou nog beter
geweest zijn als ik ze ook in hun land van herkomst vóóraf en een half jaar na
hun vertrek uit Nederland had geïnterviewd, maar dat is er niet van gekomen.
13
GOP_NHTV.indd 13 18-09-2007 15:53:40

14
Waarom deze twee momenten? Op grond van ervaringen en sociaalwetenschappelijke
literatuur weten we dat iedere tweevoeter na enige tijd van
een vreemde cultuur afhankelijk te zijn geweest een cultuurschok meemaakt.
Op dit moment zou ik, dames en heren, even het verhaal willen onderbreken
voor iets luchtigs dat me te binnenschoot. Het slaat nergens op, maar het lijkt
me daarom juist wel aardig. Diogenes de cynicus volgde op een mooie dag een
gesprek tussen aanhangers van Plato en Plato zelf. Het ging over de definitie
van ‘de mens’ en het gezelschap had besloten dat de mens een ongevederde
tweevoeter is om hem natuurlijk niet met een kip te verwarren. Het aardige
van de cynische houding van Diogenes was vervolgens dat hij niets zei - want
waartoe al die woorden, nietwaar? - maar dat hij een kip kaal plukte en haar
kakelend in de discussiekring wierp. Zomaar een intermezzo, dames en heren,
voor de aardigheid. Terug naar ons verhaal: elke ongevederde tweevoeter dus
maakt een cultuurschok mee als hij enige tijd afhankelijk is van een vreemde
cultuur. Hoe ingrijpend dat kan zijn, blijkt ook wel uit al die interviews
met buitenlandse studenten. Soms wordt hun hele wereld zelfs op zijn kop
gezet of beleven ze anderszins voor hun verdere leven cruciale momenten.
Psychologen hebben daar al erg veel over gezegd en ik ga dat niet nog eens
over doen. Maar in het verband van onze uitgangspunten gebeurt er nog iets
heel interessants gedurende zo’n cultuurschok, iets van epistemologische
aard: in de confrontatie met de Nederlandse cultuur komen er veel verborgen
vooronderstellingen of elementen van kennis vanuit hun eigen achtergrond
bovendrijven. Dat klinkt misschien mysterieus, maar een voorbeeld zal het
verhelderen. Sommigen van u kennen het voorbeeld al, maar het is te mooi
om te laten lopen. Afrikaanse studenten raken in Nederland vrijwel allemaal
behoorlijk geschokt door de manier waarop Nederlanders in het openbaar
met seksualiteit omgaan. Vaak zijn zij in hun land van herkomst gewend om in
gescheiden woonblokken te leven, mannen en vrouwen apart. In Nederland
merken ze dan dat man en vrouw op dezelfde afdeling wonen en dat schaars
geklede vrouwen over de gang naar de gemeenschappelijke douche lopen.
Een cultuurschok is het gevolg. Het aardige nu van op twee momenten te
interviewen was dat je eerst hoort wat de verwachtingen zijn vlak vóór de
cultuurschok en dat je daarna nog eens hoort wat er gebeurd is tijdens de
schok. Tijdens de interviews kun je daar dan verder op ingaan. Dat deed ik
ook en er werd een fraai verhaal verteld door twee Afrikaanse studenten
uit Kameroen. In Kameroen, zeiden ze, is er een interessante, potentiële
toeristische attractie, de Muanenguba- of tweelingmeren. De meren zijn
nog niet toeristisch ontwikkeld, er is geen infrastructuur en ze vormen nog
GOP_NHTV.indd 14 18-09-2007 15:53:41

geen grote, toeristische attractie. Wat ze wel doen, is een interessante kijk
illustreren op de Kameroenese visie op ‘gender’, mannetje-vrouwtje dus.
Het mannelijke meer is donker, ligt in het oerwoud en wordt geassocieerd met
complexiteit en agressiviteit. Het is slecht toegankelijk. In de streek rondom
het meer werken mysterieuze krachten. Het schijnt dat er nooit een blad in het
meer valt en het dorp in de buurt herbergt vele dorpelingen met extra voodookracht.
Even verderop ligt het typisch vrouwelijke meer. Het water schittert en
is kristalhelder, het meer ligt in een open ruimte en is zeer toegankelijk. Het
volstrekte tegendeel daarom van het mannelijke meer.
Ik weet niet hoe het u vergaan is bij de beschrijving van wat mannelijk en
vrouwelijk nu precies inhoudt, maar het is helder dat ons, Westerse beeld
behoorlijk verschilt. Over de Westerse romantiek van de 19 e eeuw heeft
onder meer Mario Praz in zijn boek ‘The Romantic Agony’, een klassieker op
dit gebied, beelden beschreven van de vrouw als ‘la belle dame sans merci’,
‘the beauty of Medusa’ of natuurlijk ‘la femme fatale’. Vrouwen zijn hier
ontoegankelijk, duister en mysterieus en doen met mannen wat ze willen.
Het Kameroenese voorbeeld staat hier diametraal tegenover. Het aardige is
dat deze verborgen vooronderstellingen boven water kunnen komen tijdens
interviews waarin je ze juist op het spoor poogt te komen. Het is zeer subtiele
informatie, het is informatie die getoetst moet worden natuurlijk aan wat
deskundigen, waaronder in de eerste plaats de Kameroenezen zelf, hierover
te melden hebben. Het is ook informatie die je een genuanceerder beeld
kunnen geven van de rol van mannen en vrouwen bij de ontwikkeling van
bijvoorbeeld vrijetijdsmogelijkheden voor de Kameroenese markt zelf. Zo
zijn in Afrika bijvoorbeeld de gender-relaties veel indirecter en meer ingebed
in het gemeenschapsleven dan bij ons. Een Oegandese student had het over
de groeiende vrijetijdsmogelijkheden van de Oegandese middle-class en
kwam met het idee om romantische vrije tijd op een Oegandese en indirecte
manier te organiseren. Hij dacht aan een restaurant ‘Bamboenest’ waarin
verschillende nestjes ontworpen worden op zo’n manier dat geen koppel een
ander koppel kan zien eten. Op deze manier is intimiteit gegarandeerd zonder
dat je in het openbaar van gebrek aan respect getuigt. Het is een voorbeeld
van hoe je verborgen, subtiele informatie boven tafel kunt krijgen en er
vervolgens in onderwijsverband studenten mee aan de slag kunt laten gaan.
15
Ook op het gebied van onderzoek wordt deze aanpak van het lectoraat
ingezet. Na de pauze zult u daar uitgebreider van op de hoogte worden
gesteld. Bij dit onderzoek wordt nadrukkelijk uitgegaan van het idee van
GOP_NHTV.indd 15 18-09-2007 15:53:42

een ‘extended university’. Het zal onderzoek zijn waarbij we partners zoeken
en ook al hebben gevonden in het hoger onderwijs buiten NHTV en ook
buiten de Nederlandse grenzen. Ook dat is inclusief denken. Maar bovendien
nemen wij modus 2 denken zeer serieus en zoeken we op de lange termijn in
steeds toenemende mate partners in de werkvelden waarin NHTV actief is.
Toerisme, vrijetijd, de game industrie, media en entertainment, hospitality,
maar ook logistiek en vervoerskunde kennen allemaal diverse betrokken
stakeholders die tegelijkertijd in toenemende mate geïnteresseerd blijken in
de crossculturele aspecten van hun globaliserende werkvelden.
16
GOP_NHTV.indd 16 18-09-2007 15:53:42

Onderzoek en onderwijs in
het lectoraat
Rami Isaac zal in zijn bijdrage na de pauze ingaan op een duidelijk voorbeeld
van hoe het lectoraat vanuit ‘storytelling’ een bijdrage denkt te kunnen
leveren aan het openbare discours van modus 1, 2 en 3, vooral op het gebied
van wat meer omstreden vormen van toerisme, zoals ‘alternative tourism’ in
Palestina. Vooral de bijdrage van modus 3-discussies aan modus 1 en 2 zal bij
hem op de voorgrond staan.
Daarnaast zal Rami ingaan op een onderzoeksplan in ontwikkeling met de
Fachhochschule Heilbronn en de University of Cardiff. Verhalen van drie
generaties toeristen en professionals vanaf de jaren zestig, verzameld door
studenten uit Wales, Duitsland en Nederland, vormen in dit onderzoek het
uitgangspunt om tot een historisch weloverwogen beeld te komen van het
toeristische beroep sinds die jaren. Hier ligt duidelijk de nadruk op ‘storytelling’
en hoe de officiële discussies (modus 1, 2 en 3) hiervan kunnen profiteren.
17
Eén van de bepalende onderdelen van het lectoraat bestaat in het uitwerken
van de idee van een ‘international classroom’ in de relevante werkvelden
van NHTV. Het is al eerder gezegd. Het gaat om de werkvelden van NHTV
in brede zin. Ariane Portegies zegt iets over dit idee vanuit de Academy for
Tourism. Daarnaast zal ze ingaan op de vraag hoe je je verplaatst in andere
contexten en culturen. Dit ‘contextualiseren’ pogen we in het lectoraat uit te
werken met films, met literatuur of met ‘storytelling’ van de betrokkenen. Ook
dáár zal Ariane op ingaan. Vanuit de Academy for Leisure zal deze gedachte
straks na de pauze toegelicht worden door de bijdrage van Nicoline de Heus
en Ilja Simons. In deze bijdrage zal duidelijk worden hoe de Academy for
Leisure in samenspraak met het lectoraat de multiculturele wijk rondom de
Archimedesstraat als studieobject kiest voor de ontwikkelingen van een
complexe vrijetijdsbeleving in een multiculturele omgeving.
Tot slot zal Joseph Roevens, als docent management verbonden aan de
opleidingen International Hotel Management en International Facility
Management en schrijver van een paar interessante boeken over de
Chaostheorie en het managementdenken, nader ingaan op de door hem
uitgewerkte managementbenadering en de relatie die deze benadering heeft
met het lectoraat.
GOP_NHTV.indd 17 18-09-2007 15:53:43

18
Dames en heren, Voltaire liet Candide aan het eind van het gelijknamige
boek, toen ze na vele omzwervingen langs verre en exotische culturen weer
thuiskwam, de veel geciteerde woorden zeggen: ‘Il faut cultiver son jardin.’
Als wij, postmodernen, na even zovele omzwervingen thuiskomen, komen
we thuis in de Heuvel en niet in het Heuvelkwartier. Laten we niet vergeten
dat we in de inclusieve Heuvel ons tuintje aan het harken zijn en niet meer
in het exclusieve Heuvelkwartier. Veel van die exotische culturen zijn in de
tuintjes van de Heuvel komen wonen, in onze tuintjes. We kunnen er niet
meer omheen, juist niet als we weer thuiskomen. En als we goed hebben leren
zien, kunnen we van de fraaie, exotische flora die ook in onze eigen tuin blijkt
te gedijen, genieten. De vraag is alleen of die exotische flora echt tot bloei
kán komen en of we elkaar echt goed hebben leren zien. De vraag is daarom
of inclusief denken ons echt verder brengt. Maar de enige manier om dát te
weten te komen is vanzelfsprekend door het in de praktijk te brengen en ons
tuintje inderdaad op deze nieuwe manier te koesteren.
Het zal duidelijk zijn, dames en heren, dat wij onszelf heel wat werk op de
hals hebben gehaald. We doen dat met veel enthousiasme, want u zult het
met me eens zijn dat dit object van studie buitengewoon interessant en
inspirerend is. We doen dat ook binnen NHTV op een inclusieve manier en dat
willen we demonstreren door na de pauze de andere leden van het lectoraat
in samenhang met de onderdelen van de organisatie waarvan zij komen de
belangrijkste onderzoekslijnen van dit moment te laten presenteren. Het
lectoraat staat niet op zichzelf, maar moet een orgaan zijn in het prachtige
lichaam van NHTV. De kenniskring van het lectoraat, dames en heren, bestaat
uit Feli van Dulken, Nicoline de Heus, Rami Isaac, Ariane Portegies, Joseph
Roevens en Ilja Simons. Na de pauze zullen de meesten van hen ingaan op
enkele lijnen die het lectoraat wenst uit te werken.
GOP_NHTV.indd 18 18-09-2007 15:53:44

Bijdrage Ariane Portegies
Inleiding
De afstudeerrichting International Tourism Management and Consultancy,
afgekort ITMC, van de Academy for Tourism van NHTV heeft een
vanzelfsprekende, haast organische relatie met het lectoraat Crosscultural
Management. Vanzelfsprekend omdat cross-cultural studies
vanaf de oprichting van ITMC onderdeel was van het curriculum en erkend
is als wezenlijk in de vorming van toekomstige top professionals in ons
internationale werkveld. Crosscultureel onderwijs is dáár ontstaan. Organisch
omdat de substantie en internationale studiecontext van de Academy for
Tourism zowel in de bachelors als in de masters voedend zijn geweest voor de
totstandkoming van het lectoraat.
ITMC en de masteropleiding European Tourism Management, afgekort
ETM, behoren in de hoogste mate tot de voorhoede van de ‘International
Classroom’. We hebben hierin mogen innoveren en uitproberen. En dat blijven
we doen. De ervaringen van de afgelopen 10 (ITMC) tot 15 (ETM) jaar hebben
tot de huidige situatie geleid, een diverse zeer rijke studie- en werkomgeving.
Een omgeving waarin niet alleen studenten en docenten van diverse afkomsten
zijn, maar ook waarin de wereldbeelden, ervaringen en bijdragen van deze
diverse mensen de substantie - de studie van de ontwikkeling en planning
van internationale toeristische bestemmingen - aanzienlijk verrijken. Als
vertegenwoordiger van de Academy for Tourism in de kenniskring zet ik mij in
om vorm te geven aan het onderzoek naar de diverse internationale contexten
- culturele contexten in het bijzonder - waarin toeristische ontwikkeling
plaatsvindt. De kennis die studenten en collega’s hierin opdoen moet leiden
tot meer verfijnde en kwalitatief betere ontwikkelingsstrategieën voor
toerisme in die bestemmingen.
19
Mijn opvattingen over cultuur, en daarmee ook over toerisme dat in en om
culturen heen ‘gebouwd’ wordt, zijn ingegeven door mijn achtergrond als
‘dwalende nomaad’. En dat gaat maar heel langzaam over. Ik ben opgegroeid
in verschillende onderwijs-, taal- en jeugdculturen, uit gemengde ouders
en kan nauwelijks een cultuur als mijn ‘thuiscultuur’ beschouwen. Ik ben
afgestudeerd in bedrijfskunde en internationaal recht en mijn interesse voor
de fijnmazige verhoudingen tussen het lokale en het globale is verder sterk
gegroeid tijdens mijn NHTV jaren als docente internationale marketing en
GOP_NHTV.indd 19 18-09-2007 15:53:45

crossculturele studies en voormalig coördinator van de masteropleiding
European Tourism Management. Fantastische vakcollega’s en de eigenzinnige
en prettig gestoorde medenomaden, studenten maken van NHTV een niet
te evenaren werkomgeving als het gaat om de studie van internationaal
management.
20
Het gaat mij dus niet om het leren over andere culturen. Ik ben geen
antropoloog die met mijn rugzak de bush ingaat en met mijn verrekijker en
notitieboekje negertjes in rieten rokjes wil bestuderen. Dit geldt evenzo voor
het grootste deel van de studenten International Tourism Management. De
internationale ‘sfeer’ en de nieuwsgierigheid naar de wereld zijn duidelijk
trekkers voor studenten toerisme. Maar het gaat ook om het ontdekken
van hun eigen wereld, onze eigen wereld. ‘Discover your world’. Door het
reizen, door het studeren, door ontmoetingen, is de grootste en meest
verwonderlijke ontdekking voor de studenten aan NHTV vaak de ontdekking
van zichzelf, van hun eigen wereld, hun eigen, kosmopolitische cultuur. Het
is die verbondenheid tussen leefwerelden, culturen, mensen, studenten die
de fascinatie voor wat daaromheen gebeurt - toerisme bijvoorbeeld - voedt.
Zo tracht NHTV, en ook de afstudeerrichting ITMC, haar studenten voor te
bereiden op hun professionele leven, als managers, als ontwikkelaars van
bestemmingen, maar ook als mensen, human beings.
Binnen het gedachtegoed ontwikkeld bij ITMC, ETM en met de lector Crosscultural
Management bestaat de opvatting over cultuur als dynamisch, levend,
actief, vormend en vervormend en kruisbestuivend. Het kunstproject El Hema,
waarin oer-Hollandse producten naar Arabische maatstaven worden aangepast
(chocolade letters, Hema rookworst en hagelslag) heeft in augustus eerst wat
stof doen opwaaien. Hema werd beschouwd door de initiatiefnemer als ‘de
tempel van de Nederlandse cultuur’, en daarom zeer geschikt voor een project
over Arabisch-Nederlandse integratie. Het is een culturele uiting.
Deze opvattingen over cultuur hebben wel degelijk consequenties voor
de manier waarop toerisme, zijn ontwikkeling en rol in de ontwikkeling
van gebieden, regio’s en landen wordt bestudeerd en ondersteund. Onze
activiteiten binnen het lectoraat bouwen hierop voort.
Het gaat uiteindelijk om individuen, om mensen, die te maken krijgen met
andere mensen, met andere waarden, oplossingen, en wereldbeelden. Het
GOP_NHTV.indd 20 18-09-2007 15:53:46

interessante is de ontmoeting. Die legt het fundament, en is tegelijkertijd
de meest geloofwaardige en gelijkwaardige ingang om de achtergrond, de
leefwereld, de cultuur van de ander te leren kennen.
En van daaruit - vaak tegelijkertijd - moeten er zaken gedaan worden. Er
moeten haalbaarheidsstudies uitgevoerd worden, toeristisch potentieel
moet worden ingeschat, projecten onwikkeld, joint-ventures opgezet, banen
gecreëerd, know-how worden uitgewisseld. Er moet gewerkt worden.
Wat we willen doen en wat we doen
Vanuit de hechte samenwerking met het lectoraat willen we trachten op een
andere, gedegen manier de stemmen van belanghebbenden in de ontwikkeling
van toerisme te betrekken. We willen ook verder inzicht krijgen in de
krachtvelden tussen actoren in dat proces. We willen de impliciete contexten,
relevante en vaak niet besproken wereldbeelden, inzichten en waarden,
meenemen in professionele en academische discussies.
Het diepgaand begrijpen van situaties, met al hun complexiteiten, wordt
gezien als een voorwaarde voor kwaliteit en vooruitgang. Een beter inzicht
in gaten in de markt, beter management, betere toeristische ontwikkeling,
waarbij de volle context van mensen en situaties wordt betrokken, is een
fundamentele benadering en behoort tot de basisfilosofie van ITMC. Het is
een begin, op weg naar betekenisvolle ontwikkelingen.
21
Opvattingen over cultuur
Binnen het gedachtegoed dat is samengebracht bij crossculturele studies
in het kader van de opleiding International Tourism Management, bestaat
de opvatting dat cultuur alles behalve een statisch, vastomlijnd en gesloten
geheel is. Een voorbeeld hiervan is de overdreven nadruk op het verschil
tussen wij en zij waar ook de specialisten bij uitstek uit de antropologie zich bij
herhaling schuldig aan maken.
Het gebruik van dit overgesimplificeerde onderscheid tussen wij en zij
geldt in zekere zin ook voor NHTV. Bij geringe ervaring en contact met
buitenlandse studenten bestaat de neiging een simpel onderscheid te blijven
maken tussen buitenlandse studenten aan de ene kant en Nederlandse
studenten aan de andere kant. Zo hebben we het beleid om in 2008 10% van
het studentencohort buitenlands te laten zijn. Maar wat is een buitenlandse
GOP_NHTV.indd 21 18-09-2007 15:53:47

student? Bij ITMC verbazen wij ons niet meer als de geregistreerde
nationaliteiten van studenten niet overeenkomen met de werkelijkheid, of als
hun namen een nationaliteit doen vermoeden die ook niet klopt. Zoals eerder
aangegeven, culturen verbinden zich met elkaar, en identiteiten worden
daardoor hybrider. En het zou mij niet verbazen als dat doel van 10% op NHTV
in die zin al lang gehaald is. Veel meer dan 10% van de studenten op NHTV
maken selecties en verbindingen tussen de diverse culturen die ze dragen.
Aan de populaire benadering van culturele impact studies van internationaal
toerisme op bestemmingen ligt impliciet een zeer passieve opvatting over
culturen ten grondslag. Een overduidelijk onderscheid tussen hosts en guests,
waarbij de guests vaak fragiel en onderworpen zijn aan de vele (lees slechte)
invloeden van buitenaf.
22
Zo vaak wordt in toeristische analyse voorbijgegaan aan gedegen inzicht in
de culturele dynamiek in een globaliserende wereld. Mensen en culturen
geven daarin actief vorm aan hun veranderingen. Een open en verwonderde
benadering is nodig om verder te kunnen gaan dan wat zichtbaar is. Om dieper
te duiken dan de oppervlakte en daarmee beter grip krijgen op wat mensen
echt beweegt, wat zij echt belangrijk vinden. Dat is meestal impliciet. Het
kost vaak meer dan een management handboek, of een 3-daagse missie, om
daarachter te komen.
Er wordt regelmatig, al tientallen jaren, gesteld dat wij in het tijdperk van
globalisering leven. Management en marketing literatuur is daarin meegegaan,
maar de optiek is veelal de globale. Dat wij met elkaar in een global village
leven en dat wij naar elkaar toe groeien. Het idee dat de hele wereld het
westen na gaat doen, iedereen wil McDonald’s, Coca-Cola en sustainability
(duurzaamheid). Zoals Vincent het aangeeft, zetten wij daar vraagtekens
bij. In de studie van de dynamiek van culturen, komen wij vele aanwijzingen
tegen van een pluraliteit van stromen. De toenemende verwevenheid tussen
mensen, culturen, landen, werkt in meerdere richtingen, op zijn minst twee.
Fast food bestond altijd al in Singapore. Lang voordat McDonald’s daar zijn
intrede deed. Amerikaanse studenten, ook Nederlandse trouwens, denken al
gauw dat Singaporeanen verwestersen, en graag Amerikaans eten. Niks blijkt
dan minder waar, zeker niet qua eetgedrag en waardering van McDonald’s.
De Cosmopolitan, door Derk Sauer geïntroduceerd in Moskou begin jaren ‘90,
moest al gauw worden aangepast, omdat het gemiddelde opleidingsniveau
GOP_NHTV.indd 22 18-09-2007 15:53:47

van de Russinnen dat van de Amerikaanse en West-Europese vrouwen ver
oversteeg, en ze geen genoegen namen met minder dan goede literatuur.
Het magische en schattige waar Disney wereldwijd om bekend staat, is al
lang en aantoonbaar een belangrijk onderdeel van de Japanse cultuur. Disney
is daar dan ook op een hele andere manier ingebed dan in andere landen.
Dit zijn slechts een paar voorbeelden waaruit blijkt hoe pijnlijk fout de
veronderstelling kan zijn dat de anderen, de niet-westerlingen, achterlopen in
de globaliseringstrend.
Virtuele context scan
Dus om wereldbeelden van anderen, en zeker van mensen met een andere
culturele programmering te leren kennen, is meer nodig. In onze zoektocht
naar betekenis, pleiten wij dus voor een pluraliteit van bronnen en
perspectieven met als doel om de perspectief van de ‘ander’, in sommige
gevallen het ‘lokale’ perspectief , te begrijpen. Met als kernvraag, hoe ziet de
wereld eruit als we kijken vanuit dat perspectief.
Op dit moment experimenteren wij met studenten, met literatuur, film en
muziek en media. Om te contextualiseren, om je te kunnen verplaatsen in de
context van een ander, kan het heel behulpzaam zijn, om de boeken te lezen
die er gelezen worden, de films te bekijken die aldaar graag worden gezien,
de verhalen, sprookjes te horen die tot de canon behoren. Dit kan op afstand
gedaan worden, als voorbereiding, of uit belangstelling. Wij noemen dit een
virtuele context scan, waarbij we proberen na te gaan, hoe alle zintuigen van
de ander werken en worden gestimuleerd. De sfeer op straat, de bestsellers
aldaar, de verhouding nationale en internationale films in de bioscoop,
favoriete schrijvers en programma’s over het buitenland, schoolboeken van
kinderen, etc. De bewustwording hiervan, de erkenning ervan, draagt bij aan
een groter inlevingsvermogen, aan een rijkere culturele affiniteit.
23
Parallel hieraan, of als onderdeel hiervan, zijn we begonnen met verhalen.
Wij maken daarbij actief en dankbaar gebruik van aanwezig opgebouwde
kennis over ‘storytelling’ aan NHTV bij onder andere International Media
and Entertainment, Hotel Management en Leisure Management. Wij
willen experimenteren met verhalen als middel om impliciete contexten en
verbanden te achterhalen. Verhalen, biografieën, ‘oral histories’, kortom
een narratieve benadering maakt het mogelijk om mensen een stem te geven
die kan bijdragen aan grotere inzichten en betere oplossingen. Mijn collega
GOP_NHTV.indd 23 18-09-2007 15:53:48

Rami Isaac zal hierna ingaan op de bijdrage van ‘storytelling’ in relatie tot
‘alternative tourism’ in Palestina.
Immigrant stories - June 2007
Vlak voor de zomer was u uitgenodigd eens te kijken naar de onderzoeksresultaten
van onze tweedejaarsstudenten. Zij hebben met elkaar, en met de
aanwezigen, hun inspanningen en genot gedeeld dat zij hebben ervaren bij
het zich inleven in immigranten in Nederland. Het was een zinderende middag
waar we op gaan voortbouwen.
24
De ingang van het onderzoek waren de mensen, de immigranten zelf. De
nieuwsgierigheid naar hun verhalen, en van daaruit, naar hun wereldbeelden,
hun waarden, wat zij belangrijk vinden als immigrant in Nederland, en tot
slot, hun kijk op Nederland. Hoe is het voor een immigrant, om te leven in
Nederland? Dat was de vraag.
U zou zich kunnen afvragen wat dat toevoegt aan de ‘problematiek’. Tja
en dat was het nou juist. Dat was niet de ingang. De kranten staan al jaren
bol van die problematiek. En het lijkt wel of journalisten allemaal elkaar
napraten, meegaan met de mainstream opvattingen over deze problematiek,
altijd dezelfde vragen stellen, en dan uitgebreid ingaan op zaken die deze
mainstream opvattingen bevestigen.
Maar door de vrijheid en openheid te nemen die de academische benadering
van onze studenten mogelijk maakt, rijzen er andere vragen, andere
perspectieven. Nederlanders kregen een spiegel voor zich. En niets is
leerzamer dan dat.
We hoorden verhalen van mensen, vanuit allerlei contreien, mensen van
rijke culturele en soms financiële komaf, over hun geluksmomenten en
teleurstellingen in hun pogingen om nieuwe betere levens in Nederland op te
bouwen. Ook over hun relatie met hun kinderen, met de volgende generaties,
die opgroeien tussen twee culturen, minstens twee culturen, en hoe zij kijken
naar hun identiteit. Hoe velen van hen, ook de tweede generatie, het liefste
willen teruggaan. Hoe hun wereldbeelden veranderd zijn en welke visies zij
hebben op onderwijs. Deze inzichten zouden veel meer gebruikt moeten
worden in de discussie over integratie en assimilatie. Daar zou dan veel minder
eenvoudig over geconcludeerd worden en ongetwijfeld in het belang van de
GOP_NHTV.indd 24 18-09-2007 15:53:49

Nederlandse samenleving, passende oplossingen gevonden kunnen worden
voor de diversiteit aan problematieken.
Dit is niet het forum om verder in te gaan op de rijkdom van die vele
ontmoetingen van onze studenten. Ik volsta hier te melden dat de
opgeleverde materie ons bijna de verplichting oplegt verder los te breken
van de intellectueel afstompende discussies die te veel ruimte nemen op
voorpagina’s, Nova’s en journalen. Dat gezeur over twee nationaliteiten
bijvoorbeeld, waarbij mede Nederlanders ook door journalisten werden
uitgedaagd er één van op te geven. In de zomer gaf het blad Opzij Kamerlid
Nebahat een stem die zij gebruikte om verfrissend haar definitie van geluk te
geven (geluk was het thema van het nummer): Geluk, is het hebben van twee
paspoorten.
Wat kunnen studenten toerisme met dergelijke inzichten? Het gaat in eerste
instantie om erkenning. Erkenning van de complexiteit van bijvoorbeeld
Nederlandse culturen en de diverse migranten subculturen. Erkenning
van de eigen wereldbeelden en hoe zij (legacy Edward Saïd) hun handelen
en visies bepalen. Het leren stellen van andere vragen. Het resultaat is
een grotere belangstelling voor, maar ook waardering van, elkaar. Halleh
Gorashi, hoogleraar management van diversiteit en integratie aan de VU
in Amsterdam heeft het over de wil om elkaar te ontmoeten. Over het
veel meer en beter inzetten van de ‘culturele hybriden’ die ‘symboliseren
waar moderne samenlevingen voor staan - vrijheid - omdat ze in staat zijn
het beste uit diverse culturen te halen en zich niet laten beperken door de
vanzelfsprekendheden van hun eigen cultuur.’
25
Internationale toeristische ontwikkeling
In internationale toeristische ontwikkeling spelen factoren als internationale
machtsverhoudingen tussen landen een belangrijke rol als pregnant onderdeel
van eenieders context. De precaire verhouding tussen donoren en ontvangers
van geldstromen beïnvloedt bijvoorbeeld de vorm en inhoud van toeristische
ontwikkeling in die gebieden. Er zijn in die context stemmen die terecht
aandacht vragen voor de discussie dat wij het koloniale tijdperk wel voorbij
zouden zijn.
Jeffrey Sachs, de veelgeprezen armoedeadviseur van voormalig VNvoorman
Kofi Annan, en Joseph Stiglitz, voorheen verbonden aan de
GOP_NHTV.indd 25 18-09-2007 15:53:50

Wereldbank, nu professor aan Columbia, beiden toonaangevende politieke
economen in de discussie over globalisering en de specifieke effecten
op lokale ontwikkelingen, wijzen de Wereldbank, de IMF en leiders van
donorlanden op de noodzaak van veel specifiekere aanpakken van lokale
ontwikkelingsproblemen, die ook veel meer kennis en inzicht vragen in de
lokale contexten.
Bij het plannings- en ontwikkelingsproces van toeristische bestemmingen
hoort standaard het betrekken van lokale belanghebbenden. Lokale
bevolking, lokale bedrijfsleven, lokale overheden, het staat allemaal in de
boekjes. Veel meer dan dat staat er zelden in. Want hier komt namelijk het
moeilijkste aspect: inlevingsvermogen. Wat willen mensen? Wat zijn hun
belangen? Wat drijft ze, waar zijn ze mee bezig, wat vinden ze belangrijk?
Vanuit hun leefwerelden.
26
Een paar voorbeelden van recent onderzoek bij ITMC naar aanleiding van die
vragen:
> Een Nederlandse studente die 10 weken bij 3 verschillende Tuareg
gezinnen in Niger tot het inzicht komt dat de bottlenecks van ontwikkeling
vaak zitten in lokale/nationale verhoudingen, tussen bevolkingsgroepen/
stammen onderling en waar internationale consultants weinig gevoel voor
en inzicht in tonen.
> Een Nederlandse studente die 2 periodes van meerdere maanden in
Zuid-Afrika verblijft en daar bij kinderen op school deelneemt aan hun
onderwijs en visionair bijdraagt aan gedachtevorming over hoe kinderen
betrokken moeten worden bij het ontwikkelen van hun gebied en land, en
welke rol toerisme daarin kan nemen.
> Een Nepalese student die niet terugkon naar zijn land in verband met
politieke turbulentie en met inzet van familie in Bakhtapur onderzoek kon
doen en inzichten leverde in lokale vormen van kennis. Zowel artistieke en
vakmatige kennis van tradities en ceremonies, maar ook organisatorische
kennis van hoe de bevolking aldaar, ook verdeeld in casten, hun dingen
doen en hun zaken voor elkaar krijgen.
Nog een stap verder gaat de vraag: WAAROM zouden die lokale stakeholders
moeten worden betrokken? Waarom maakt men zich zorgen over de
betrokkenheid van Balinese dorpelingen? Waarom wordt de vraag of de
plaatselijke bevolking van Renesse toerisme wel ziet zitten en of het er
GOP_NHTV.indd 26 18-09-2007 15:53:51

ook baat bij heeft niet gesteld? Zijn dit ook nog de overblijfselen van het
kolonialisme. Ik denk zeker dat het op een venijnig verholen manier een rol
speelt.
Er wordt in de studie van internationale bestemmingen te makkelijk
uitgegaan van het feit dat de belangen van relevante stakeholders in acht
worden genomen. Wij denken echter, dat er veel meer aandacht moet gaan
naar het opzoeken van, het luisteren naar en het interpreteren van de vele
stemmen. Dat die veel diverser zijn dan het nu wordt voorgesteld, maar
vooral ook dat de studie ervan zou kunnen leiden tot een groter scala aan
oplossingsmogelijkheden van problemen. En de kans dat die oplossingen veel
beter aansluiten bij die specifieke situaties is groot.
Culturele studies dragen bij aan het leren kijken en luisteren naar wat er
gebeurt op een toeristische bestemming. Achter de schermen en op een
trage manier, veel trager dan de doorsnee consultant die vaak met haar/zijn
‘one-size-fits-all’ benadering de zaak binnen een week in kaart brengt, terwijl
hij/zij de oplossingen al klaar heeft liggen. Die actoren die betrokken zijn
bij toeristische ontwikkeling handelen vanuit diverse leefwerelden, diverse
culturen. Meestal blijft dat impliciet, en wordt dus ook vaak over het hoofd
gezien. Maar de implicaties van het culturele aspect kunnen wezenlijk zijn. Dat
aspect is wellicht het meest genegeerd in de studie van de ontwikkeling van
toeristische bestemmingen.
27
Wij willen dus met de gegevens van de rijke internationale ontmoetingen van
onze studenten - zowel op NHTV, als in hun veldwerk, als tijdens hun stages,
uitwisselingen en afstudeerperiodes veel meer zicht krijgen en laten krijgen op
de leefwerelden van huidige en toekomstige decision makers in toerisme.
Wij maken hiervoor gebruik van de context van ‘International Classrooms’.
Hieraan wordt nadrukkelijk aandacht besteed in de vorm van onderzoek,
vanuit het lectoraat, maar ook gezamenlijk met academische partners, zoals
Avans Hogeschool, het Platform initiatief en natuurlijk ook de Universiteit
Wageningen. Onder andere zal er onderzoek verricht worden naar de
internationale studentengemeenschap, hoe zij functioneert in Nederland,
uitgaande van het feit dat onderwijs maar een van de vele facetten is van
hun leven. Maar ook bijvoorbeeld de relatie student/docent, didactische
werkvormen zoals groepswerk en presentaties, vormen van kennisvergaring en
GOP_NHTV.indd 27 18-09-2007 15:53:52

codering. Die inzichten moeten bijdragen aan de verdere internationalisering
en verbetering van het onderwijscurriculum, zij moeten ook NHTV versterken
in haar proactieve positie temidden van haar werkvelden.
Conclusie
Mijn bijdrage aan deze rede illustreert de hechte relatie tussen dit lectoraat en
het onderwijs. Dit willen wij verder koesteren, en gezien de dynamiek van de
‘International Classrooms’ binnen NHTV, alsook onze ruime ervaring daarmee,
heb ik erg veel zin en vertrouwen in deze ondernemingen.
28
GOP_NHTV.indd 28 18-09-2007 15:53:53

Bijdrage Rami Isaac
Modus 1, 2 en 3 in verband met het Palestijns toerisme
Als vertegenwoordiger van het masterprogramma European Tourism
Management in de kenniskring zet ik mij in een bijdrage te leveren aan het
onderzoek in het Midden-Oosten binnen het thema ‘Modus 3 kennis, een
normatief en existentieel discours’. Vooral in het Midden-Oosten spelen
controversiële issues en de erbij behorende spanningsvelden een cruciale
rol in dit type discours. Daarnaast gebruiken we vooral ‘storytelling’ om
een bijdrage te kunnen leveren aan het openbare discours van modus 1, 2
en 3 vooral op het gebied van wat omstreden vormen van toerisme zoals
‘alternative tourism’.
Misschien is het Palestijnse vraagstuk in het Midden-Oosten wel de lastigste
internationale hindernis op weg naar een vreedzame samenleving. Na eeuwen
van pogroms en achtervolging met als luguber dieptepunt de holocaust
kan het joodse volk duidelijk aanspraak maken op een eigen territorium
om een perspectief te bieden aan de Joodse diaspora. Aan de andere kant
rechtvaardigen de wrede verdrijving uit het eigen grondgebied sinds
wereldoorlog twee, de vervolging en demonisering van het Palestijnse volk
een ‘right of return’ waar in moreel opzicht ook niemand omheen kan. Dit
haast onoplosbare dilemma ligt aan de basis van de modus 3 discussie die
over Palestina gevoerd wordt of zou moeten worden. Vanuit het besef van dit
dilemma ga ik duidelijker in op hoe een uitgewerkte modus 3 argumentatie
door kan werken in modus 1 en 2, maar dan toegepast op wat toerisme in dit
gebied betekent en zou kunnen betekenen
29
Fase één is er een van contextualiseren waarin je ernaar streeft zo veel
mogelijk expliciete maar vooral impliciete informatie vanuit de Palestijnse
context boven tafel te krijgen. Dat hebben we gedaan door verhalen op te
sporen. ‘Storytelling’ houdt daarom hier in: verhalen over het dagelijkse leven
van de Palestijnen. Alle verhalen gaan meestal over de muur die het Israëlische
leger heeft gebouwd op de Palestijnse grond, waarbij het Internationale Hof
van Den Haag heeft verklaard dat deze muur illegaal is. Die verhalen gaan over
de constante invasie van het Israëlische leger in het Palestijnse gebieden,
gaan over de uitbreiding van de nederzetting, land confiscatie, grenzen,
de rechtvaardigheid en de economische levensvatbaar van de Palestijnse
gebieden. Dit allemaal is verborgen informatie van verschillende mensen wier
stemmen in principe ‘silent’ zijn. Edward Said, de internationaal vermaarde,
GOP_NHTV.indd 29 18-09-2007 15:53:53

30
Palestijnse literatuurcriticus, heeft in zijn Boek ‘Orientalism’ een actueel
debat geïntroduceerd over ‘silent voices’. ‘Silent voices’ zijn stemmen die tot
zwijgen zijn gebracht of zich niet kunnen uiten. Ze worden niet waargenomen
in officiële, academische of professionele discussies. Dat komt meestal omdat
ze door de heersende machtsverhoudingen in die discussies uit het brandpunt
van de belangstelling weggefilterd zijn. Als door het Westen een eeuwenlang
in stand gehouden beeld over de dicht bij de natuur levende, wat irrationele
en veel emotionelere niet-Westerling domineert, verdwijnt de mening van
die niet-Westerling zelf uit het beeld. Zijn stemgeluid is effectief naar de
achtergrond gedrongen door de eeuwenlange, koloniale machtsverhoudingen
en dat merken we nog steeds bijvoorbeeld in de toeristische promotie over
die gebieden voor de Westerling, die dáár in die ‘onaangeraakte cultuur’ zijn
eigen overbeschaafde, moderne spanningen kan ontvluchten. Het eigen geluid
van de lokale bevolking zelf dringt in dit soort promotie nooit door.
Ook in de toeristische, academische wereld is dit het ‘postkolonialisme
debat’ genoemd. Al die eerder besproken verhalen gaan in principe over
modus 3, het normatief en existentieel discours met als criterium waarden als
gerechtigheid, gelijkheid, vrijheid maar dat ook handelt over de zin van het
leven of de houding tegenover de natuur in verschillende culturen. Dit discours
kan een gigantische bijdrage leveren aan de academische, modus 1-discussie
over hoe de toeristische realiteit in elkaar steekt en aan de professionele,
modus 2-discussie over hoe deskundigen op de meest adequate manier kunnen
ingrijpen in toeristische problemen. Een modus 3-discussie op het gebied van
duurzame, toeristische ontwikkelingen op Bali houdt een confrontatie in met
hoe Balinezen de houding zien van de mens tegenover de natuur. Die discussie
is inmiddels ook gevoerd en heeft een aardig initiatief opgeleverd om groene
hotels te stimuleren deze visie in hun ecologische opvatting te integreren. Met
andere woorden, dit levert een voorbeeld op van hoe modus 3-overwegingen
invloed kunnen hebben op een beter inzicht in ecologische praktijkproblemen
op het gebied van het toerisme.
Na deze fase, waarin veel verborgen informatie boven tafel komt van de
betrokken ‘silent voices’, zoals ook blijkt uit die Balinese visie op de houding
van de mens tegenover de natuur, is het zaak deze informatie op de agenda
te zetten, maar dan toegepast op wat toerisme in dit gebied betekent en zou
kunnen betekenen.
GOP_NHTV.indd 30 18-09-2007 15:53:54

Modus 3 en de ‘Alternative Tourism Group’ (ATG)
ATG is een Palestijnse non-gouvernementele organisatie, gespecialiseerd
in toerisme, die een kritische kijk op cultuur, geschiedenis and politiek van
Palestina en zijn complexe relatie met Israël bovenaan haar agenda heeft
staan. De politiek van de Israëlische bezetter creëert situaties, grenzen en
moeilijkheden voor toeristen die de Palestijnse gebieden binnen willen komen.
Deze situatie is typerend voor de controversiële kwesties en spanningsvelden
tussen modus 3 en modus 2 in de zoektocht naar toeristische oplossingen in
dit gebied. Om die controversiële kwesties of spanningsvelden zoals de muur,
de bezetting, het uitbreiden van de nederzettingen, land confiscatie duidelijk
uit te drukken en te laten zien, is het wel cruciaal dat ‘the silent voices’ van de
mensen die deze controversiële kwesties ervaren, gehoord moeten worden in
de officiële discussies.
ATG heeft ook het Justice Tourism Programme geïntroduceerd als gevolg
van de Israëlische bezetting, de muur, etc. In Justice Tourism, probeert ATG
het bewustzijn te versterken en de politieke realiteit te ontdekken door het
verblijven met Palestijnse families, het dagelijkse leven van de Palestijnen
te ervaren en de onrechtvaardigheid te erkennen. Zij doen dat door met
Palestijnse mensen te praten wier grond in beslag genomen is zodat Israëli’s er
meer nederzettingen op bouwen. Maar zij praten ook met Joodse kolonisten
om een duidelijke kijk op de politieke situatie te krijgen. Dit is precies een
voorbeeld van de bevordering van (modus 3) ‘normatieve en existentiële
normen’ die vertaald moeten worden in de officiële discussies in modus 1 en 2.
Op welke manier draagt de discussie die zo ontstaat over rechtvaardigheid
bij aan nieuwe inzichten in de realiteit van de Palestijnse Israëlische kwesties.
Dat inzicht schiet tekort als je niet ingaat op rechtvaardigheidsdiscussies
zoals over de ‘right of return’, over de uitvoering van de VN Resoluties en over
het onrecht dat eruit is voortgekomen, en dat deel is gaan uitmaken van de
realiteit van alledag in dit gebied.
31
Wat gaan we doen?
Binnen het thema ‘silent voices’ is ‘storytelling’ een soort middel om die voices
boven tafel te krijgen. Dat gaan we doen in samenwerking met de Bethlehem
Universiteit en met de Arab Educational Institute in Bethlehem die verbonden
zijn met Pax Christi in Nederland. Zij zullen aan deze kant onze ‘counterpart’
zijn. Ook dit is een voorbeeld van inclusief denken.
‘Storytelling’, ‘silent voices’, ‘sharing stories’, en ‘oral history’ onthullen
allemaal ‘verborgen informatie’ en zijn dus van toepassing binnen de
GOP_NHTV.indd 31 18-09-2007 15:53:55

onderzoeksagenda van het lectoraat. Gebaseerd op dit thema, zal het
lectoraat eind 2008 de eerste internationale conferentie organiseren getiteld
‘Silent Voices and Alternative Tourism’, die de relatie van modus 3 tot modus
1 en 2, onder meer maar niet uitsluitend in het Midden-Oosten, als onderwerp
zal hebben.
32
In samenwerking met het onderzoeksprogramma van ETM is het lectoraat
bezig met een onderzoeksplan met de Fachhochschule Heilbronn en de
University of Cardiff. Verhalen van drie generaties toeristen en professionals
vanaf de jaren zestig, verzameld door studenten uit Wales, Duitsland en
Nederland, vormen in dit onderzoek het uitgangspunt om tot een historisch
weloverwogen beeld te komen van het toeristische beroepenveld sinds die
jaren. Hier ligt duidelijk de nadruk op ‘storytelling’ en hoe hiervandaan een
beter beeld kan ontstaan van het toeristisch beroepsveld in Europa. Studenten
uit Duitsland, Engeland, België en Nederland gaan op zoek in de herinneringen
van voorgaande generaties leeftijdgenoten en toeristische stakeholders
om een duidelijk beeld te kunnen schetsen hoe het toeristische veld zich
ontwikkeld heeft sinds de jaren zestig.
Conclusie
Dames en heren, het is al eerder gezegd, contexten bepalen de manier van
denken in dit lectoraat, zowel voor de toeristische ontwikkelingen in Europa
als die in het Midden-Oosten. Mijn eigen context is toevallig geworteld in die
van Palestina. Ik ben geboren en getogen in de tegenwoordig ommuurde stad,
Bethlehem. Ik hoef u de dramatische aard van deze context niet nader toe te
lichten.
Maar daaróm juist acht ook ik de contextuele benadering van dit lectoraat
zo belangrijk. En vooral de schrijnende, morele dimensie in deze context
zou naar mijn oordeel veel sterker moeten meewegen in de academische en
professionele verhandelingen over dit gebied, ook waar het gaat om toerisme
en vrijetijd.
GOP_NHTV.indd 32 18-09-2007 15:53:56

Bijdrage Joseph Roevens
Goeiedag, mijn naam is Joseph Roevens, en ik ben verbonden aan de opleidingen
International Hotel Management en International Facility Management. Als
lid van de kenniskring verzorg ik onder andere de minor module CCM4, Crosscultural
Management.
Mijn passie voor het multiculturele is er met de paplepel ingegoten. Mijn moeder is
in Wallonië, Franstalig België, geboren; mijn vader in Vlaanderen, Nederlandstalig
België. Mijn grootvader langs vaders kant heeft verscheidene Amerikaanse familieleden,
waardoor ik onder andere universiteit gelopen heb in de staat New York.
Ik bewonder de sterke kanten van een cultuur, bijvoorbeeld, de Franse met
haar gevoel voor schoonheid, voor taal en dialoog, de Vlaamse met haar volkse
gemoedelijkheid en nuchterheid, en de Amerikaanse met haar ambitie, met haar
‘you can do it!’-mentaliteit. Zo heeft elke cultuur haar sterke kanten. Zo kan elke
cultuur van een andere iets leren.
33
In 1990 studeerde ik af aan de Amerikaanse Cornell University met een dubbel
diploma, een ‘double major’ in Economie & Diplomatie. Een van mijn vakken had
de vrolijke titel, ‘Dealing with Nuclear Conflict’. In ‘Dealing with Nuclear Conflict’
werd ons geleerd te berekenen in hoeveel tijd een ICBM, een nuclear wapen met
meerdere kernkoppen, gelanceerd vanuit een Amerikaanse onderzeeër bij Alaska,
Kalinigrad in Rusland zou bereiken, en ook wat de mogelijke schade zou zijn...
Gelukkig moet ik dit soort berekeningen vandaag niet meer doen, en zitten
Oost-Europese studenten in mijn klas. Voormalige ‘officiële’ vijanden, zijn
vrienden geworden. Culturele uitwisseling zorgt voor verrijking. In mijn boek over
VeranderManagement, Organize with Chaos, leg ik o.a. de kracht van diversiteit
uit. Neem hiervoor een kijkje op de site www.organizewithchaos.net. Uitgeverij
Wolters-Noordhoff heeft mij gevraagd om hierover ook een pedagogisch boek te
schrijven.
Het multiculturele werk is echter nog niet klaar. Nieuwe vijandbeelden duiken
dagelijks op, alsof het nodig is om vijanden te hebben. Binnen de kenniskring en
in mijn colleges wil ik op kleine, menselijke schaal verschillende culturen dichter
bij elkaar brengen.
GOP_NHTV.indd 33 18-09-2007 15:53:57

In mijn werk leg ik de nadruk op het gezamenlijk menselijke. Elk mens
is in essentie hetzelfde. Elk mens heeft dromen, verlangens, angsten,
moeilijkheden, familieleden, geloofssystemen, sociale structuren. Elk mens
heeft het vermogen om contact te maken met een ruimere, collectieve
intelligentie, de enige juiste intelligentie, en kan van daaruit handelen. Elk
mens kan ook kiezen om dat niet te doen, en kan zich alleen richten op zijn
eigen kleine denken, zijn eigen kleine noden en zijn eigen kleine cultuur.
34
Via een fenomenologische manier van onderzoek, leren studenten het verschil
herkennen tussen het deel van hun denken en hun handelen dat bepaald is
door het eigen karakter, het deel dat bepaald is door de cultuur, en het deel
dat bepaald is door een collectief besef. Ik gebruik hiervoor de methodiek
van Systemische Opstellingen, al meer dan vijf jaar met succes bekend
in Nederland en Duitstalig Europa. Bij Systemische Opstellingen worden
culturele situaties uitgebeeld door studenten. Bijvoorbeeld, op de vraag ‘Hoe
ervaart een Ghanese student haar studiejaar in Breda? beeldt een studente de
Ghanese, een andere ‘Breda’, een andere ‘NHTV’ en een andere ‘Ghana’. Deze
5 studenten worden dan in een ruimte geplaatst, en wij gaan na hoe zij zich
met elkaar verhouden. Het resultaat hiervan is een heldere kijk op de situatie
van de Ghanese student, vaak met verassende informatie die men niet via
een rechtstreekse dialoog kan bekomen, en een doorleven van haar situatie.
Hierdoor leunt deze methodiek nauw aan bij het beleven, wat in het Lectoraat
Imagineering wordt uitgebouwd. De methodiek van Systemische Opstellingen
werd de afgelopen twee jaar al toegepast bij de opleidingen International
Hotel Management en Facility Management, en wordt omwille van succes
dit academiejaar ook onderdeel van het Research programma. Ik promoveer
op dit onderwerp met als dissertatie-titel: ‘Connect with Organizations:
Systemdynamics & Systemic Constellations’. Ik nodig jullie allen uit om een
eigen multiculturele vraag samen met onze studenten via deze methodiek op
te lossen.
GOP_NHTV.indd 34 18-09-2007 15:53:58

Algemene conclusie
Dames en heren, we zijn aan het einde gekomen van wat eigenlijk een
lectoraatrede moet heten. We hopen te hebben gedemonstreerd hoezeer
dit lectoraat om te beginnen intern binnen NHTV op een inclusieve manier
te werk gaat. Elke lid van het lectoraat vertegenwoordigt tegelijkertijd
ook een ander deel van NHTV en zoekt naar een optimale samenwerking
tussen beide elementen vanuit de thematiek en de aanpak van het lectoraat.
Ariane heeft laten zien hoe vanuit het idee van de ‘international classroom’
onderwijs en onderzoek met elkaar verstrengeld kunnen raken. Het seminar
in samenwerking met de Academy for Tourism vóór de zomervakantie over de
verhalen van immigranten, verzameld door tweedejaarsstudenten, is er een
voorbeeld van. Het wijkonderzoek naar multiculturele vrijetijdsbesteding in
samenwerking met de Academy for Leisure, zoals dat werd toegelicht door
Nicoline de Heus en Ilja Simons, is een ander voorbeeld.
Maar we werken met ons crossculturele perspectief ook inclusief in het
spanningsveld tussen het globale en het lokale. In november 2008 wordt
er een congres georganiseerd met andere universiteiten, maar ook met
andere partijen uit de praktijk van NHTV over stille stemmen (‘silent voices’)
en hun rol of juist het ontbreken daarvan in die praktijk. Rami Isaac sprak
daar over vooral gerelateerd aan de ontwikkelingen in het Midden-Oosten
waar hij vandaan komt. Joseph Roevens, ook namens International Hotel
Management en International Facility Management, gaf aan hoe hij met
zijn methodiek van Systemische Opstellingen de verborgen informatie van
studenten aan de oppervlakte laat komen, zodat dan in de officiële discussies
rondom multiculturele vraagstukken op een meer verfijnde manier andere
perspectieven aan bod kunnen komen.
35
Rami heeft een Palestijnse achtergrond, Ariane heeft vanaf haar jeugd
in plaatsen over de hele wereld gewoond, Joseph heeft een tweetalige,
Belgische achtergrond, Ilja en Nicoline hebben een rijke werkervaring ver over
de grenzen, Feli van Dulken heeft een gemengd Indonesisch-Nederlandse
achtergrond en ondergetekende komt uit het Heuvelkwartier. Al met al
een gezelschap met een veelzeggende, crossculturele achtergrond waarin
het inclusieve denken sterk vertegenwoordigd is. Het is al eerder gezegd:
we zoeken het in dit lectoraat in de rijke, contextuele informatie die
natuurlijk verder moet gaan dan de ‘kapstoktheorietjes’, zoals de filosoof
Harry Kunneman ze wel genoemd heeft, waarmee een complexe realiteit
GOP_NHTV.indd 35 18-09-2007 15:53:59

onrecht wordt aangedaan. We zoeken naar een postmoderne Heuvel met
een nieuwe crossculturele, inclusieve benadering in plaats van dat we in een
nostalgische beweging terugkeren naar het oude exclusieve Heuvelkwartier
met zijn ultieme nadruk op religie als onderscheidend kenmerk. En de Heuvel
is een goed voorbeeld, want op Phuket, op Bali, in Mexico, in Parijs en in
Zuid-Afrika interfereert het lokale op diverse manieren met het globale
net als in de Heuvel. De context waarin dat gebeurt, is cruciaal en in al
onze onderzoekslijnen, zoals die na de pauze zijn verwoord, nemen we die
subtiele context als uitgangspunt door ‘silent voices’ te benadrukken, door
verhalen van betrokkenen als uitgangspunt te nemen of door de ‘international
classroom’ op dit uitgangspunt te enten.
36
Aan het einde gekomen van deze lange sessie, zou ik u allen, ongevederde
tweevoeters van divers pluimage, willen uitnodigen om de subtiele context
binnen te treden van drank, spijs en gesprek. U bent allemaal van harte
welkom op onze borrel.
dr. Vincent Platenkamp
Breda, oktober 2007
GOP_NHTV.indd 36 18-09-2007 15:53:59

NHTV Academic Studies | NHTV Academic Essays
In het kader van haar bijdrage aan de kennisontwikkeling in de domeinen digital entertainment, hotel
en facility, vrije tijd en toerisme, stedenbouw, logistiek en mobiliteit brengt NHTV internationale
hogeschool Breda twee reeksen uit: NHTV Academic Studies en NHTV Academic Essays.
Dit essay van het lectoraat Cross-cultural Management van NHTV Breda, is het tweede in de reeks
NHTV Academic Essays. Het is samengesteld door Vincent Platenkamp, Ariane Portegies, Rami Isaac,
Nicoline de Heus, Ilja Simons en Joseph Roevens.
Tot nu toe verschenen in de reeks NHTV Academic Essays:
> Ennen, Elke (2007). Dilemma’s in bezoekersstromenland. Wat gaan we (nu weer) beleven?
(Dilemmas in the Land of Visitor Flows. What are we up for now?). NHTV Academic Essays No. 1, Breda.
Tot nu toe verschenen in de reeks NHTV Academic Studies:
> Schouten, Frans, Niek Beunders, Martin Landré en Christa Barten (2005). Managing visitors,
helping the frail to prevail. NHTV Academic Studies No. 1, Breda.
> Egmond, Ton van (2005). Understanding the Tourist Phenomenon. An Analysis of ‘West’-‘South’ Tourism.
Towards Sustainable Tourism Development Strategies for Third World Tourism Destinations.
NHTV Academic Studies No. 2, Breda.
> Ennen, Elke (2006). Bindingen, belevingen en verleidingen. Bewegingen in onderzoek binnen het domein
van Visitor Management (Commitment, experiences and temptations. Movements in research within the
domain of Visitor Management). NHTV Academic Studies No. 3, Breda.
> Delnooz, Paul (2006). Creative Action Methodology. What is it all about? What does it mean in practice?
NHTV Academic Studies No. 4, Breda.
> Platenkamp, Vincent (2006). Contexts in tourism and leisure studies. A cross-cultural contribution to the
production of knowledge. NHTV Academic Studies No. 5, Breda.