in het Paderborner Land
26.03.2014 • Views
Share Embed Flag

in het Paderborner Land

in het Paderborner Land

in het Paderborner Land

SHOW MORE
SHOW LESS
ePAPER READ
DOWNLOAD ePAPER
kreis.paderborn.de

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

START NOW

Uitstapjes<br />

<strong>in</strong> <strong>het</strong> <strong>Paderborner</strong> <strong>Land</strong>

dhorn<br />

ruffel<br />

Isselhorst<br />

GÜTERSLOH<br />

Sundern<br />

Spexard<br />

astholte<br />

tholter<br />

eck<br />

eloh<br />

Feldmark<br />

Wulfhorst<br />

Boker Kanal<br />

<strong>in</strong>ghausen<br />

stereiden<br />

Menzel<br />

ÜTHEN<br />

Varensell<br />

Mustertext<br />

Snel gevonden<br />

Ummeln<br />

Schill<strong>in</strong>gshof AS<br />

Bielefeld/Sennestadt<br />

SENNE 1<br />

W<strong>in</strong>delsbleiche<br />

Ramsbrock<br />

Kranzmann<br />

AK<br />

W<strong>in</strong>dflöte Bielefeld<br />

Siedlung<br />

Determeyer<br />

Avenwedde<br />

RIETBERG<br />

Wiebeler<br />

Mühlenheide<br />

Mett<strong>in</strong>ghausen<br />

Hörste<br />

Ehr<strong>in</strong>ghauser<br />

Heide<br />

Ehr<strong>in</strong>ghausen<br />

Erms<strong>in</strong>ghausen<br />

Langeneicke<br />

Lutter<br />

Haustenbach<br />

Merschgraben<br />

Rebbeke<br />

Störmede<br />

Oestereiden<br />

Langenstraße<br />

Kell<strong>in</strong>ghausen<br />

64<br />

Neuenkirchen<br />

Hedd<strong>in</strong>ghausen<br />

Kirchdorf<br />

Sutern<br />

Garfeln<br />

Mönn<strong>in</strong>ghausen<br />

Sürenheide<br />

Schön<strong>in</strong>g<br />

Westerwiehe<br />

Kuhlen<br />

Westenholz<br />

Riege<br />

Mant<strong>in</strong>ghausen<br />

Bönn<strong>in</strong>ghausen<br />

Sudhagen<br />

Sudhäger Bruch<br />

Stockheim<br />

Am<br />

Hellweg<br />

Er<strong>in</strong>gerfeld<br />

Hemmern<br />

Wiesenberg<br />

369<br />

a a r s t r a n g<br />

2<br />

Schledde<br />

AS<br />

Gütersloh<br />

1<br />

Ems<br />

Lippe<br />

26<br />

Möhnetal<br />

Rabenknapp<br />

385<br />

Westerschledde<br />

Verler<br />

See<br />

Wapelbach<br />

Störmeder Bach<br />

Eickhoff<br />

Möhne<br />

Sennebach<br />

Verlar<br />

Auf der Höhe<br />

Meiste<br />

AS<br />

Geseke<br />

Hagen<br />

VERL<br />

Ösetrwiehe<br />

Nordhagen<br />

Untereichen<br />

Auf´m Busche<br />

Riege<br />

Schwelle<br />

Holsen<br />

We<strong>in</strong>e<br />

2<br />

Prövenholz<br />

Knebl<strong>in</strong>ghausen<br />

Eckardtsheim<br />

GESEKE<br />

Ste<strong>in</strong>hausen<br />

Oberfeld<br />

Heidegrund<br />

Bornholte<br />

Ste<strong>in</strong>horster<br />

Bruch<br />

Boke<br />

W<strong>in</strong>khausen<br />

Lipperhohl<br />

Mühlgrund<br />

Laake<br />

Heitw<strong>in</strong>kel<br />

Enkhausen<br />

Vernerholz<br />

Hölterberg<br />

Brenkener<br />

Mark<br />

44<br />

Barkhausen<br />

Scheppenberg<br />

348<br />

Ste<strong>in</strong>horst<br />

Lippl<strong>in</strong>g<br />

Sende<br />

Schloß<br />

Holte<br />

H o l t e r<br />

AS<br />

Büren<br />

DELBRÜCK<br />

OERLINGHAUSEN<br />

W a l d<br />

SCHLOSS HOLTE-STUKENBROCK<br />

Kaunitz<br />

Benteler<br />

Kirchboke<br />

R<strong>in</strong>gboke<br />

Barbruch<br />

BÜREN<br />

Espeln<br />

Liemke<br />

Auf der<br />

Kanneword<br />

Haupt<br />

D e l b r ü c k e r<br />

23<br />

Sennenberg<br />

389<br />

Dalkebach<br />

24<br />

Boker Heide<br />

Lippe<br />

Ems<br />

22<br />

Grubebach<br />

L a n<br />

Osterschledde<br />

Mühlenberg<br />

312<br />

Boker Kanal<br />

Rodenbach<br />

Delbrück-Cappeler Graben<br />

Heder<br />

Alme<br />

21<br />

16<br />

20<br />

HÖVELHOF 27<br />

Ostenland<br />

Thüle<br />

Verne<br />

Kle<strong>in</strong> Verne<br />

Alme<br />

d<br />

17<br />

18<br />

R<strong>in</strong>gelste<strong>in</strong><br />

Spechtenberg<br />

375<br />

Helmann<br />

Dalbke<br />

Riege<br />

Bentfeld<br />

53<br />

52<br />

51<br />

SALZKOTTEN<br />

Ste<strong>in</strong>feld<br />

Kedd<strong>in</strong>ghausen<br />

Harth<br />

Upsprunge<br />

Weiberg<br />

R i n g e l s t e i n e r<br />

W a l d Mönchholz<br />

Ahdener<br />

Mark<br />

Brenken<br />

Brenker<br />

Oberholz<br />

Afte<br />

Wapelbach<br />

Furlbach<br />

Krollbach<br />

25<br />

Heder<br />

19<br />

Sennebach<br />

Flughafen<br />

Paderborn/<br />

Lippstadt<br />

Ahden<br />

Lohhude<br />

Hövelriege<br />

Wiethaupt<br />

Sande<br />

64<br />

Nolte<br />

Scharmede<br />

Bosenholz<br />

Staatsforst Büren<br />

Widey<br />

Ste<strong>in</strong>bült<br />

Oerl<strong>in</strong>ghauser<br />

Senne<br />

AS<br />

Schloß Holte/<br />

Stukenbrock<br />

33<br />

Stukenbrock<br />

Boker Kanal<br />

Lippe<br />

Ems<br />

Bentfelder<br />

See<br />

Haustenbach<br />

Hedd<strong>in</strong>ghauser<br />

See<br />

Hegensdorf<br />

Leiberg<br />

Elserheide<br />

Pivitsheide<br />

Schwarzenbr<strong>in</strong>k<br />

Egge<br />

Heideblümchen<br />

Senne-<br />

Siewecke<br />

Mühlensenne<br />

Graffeln<br />

Wewelsburg<br />

Wewer<br />

Bentlake<br />

Stukenbrock-<br />

Senne<br />

Klausheide<br />

Dreihausen<br />

Weltsölden<br />

15<br />

L e i b e r g e r<br />

W a l d<br />

E 331<br />

480<br />

Gesseln<br />

1<br />

Breitegrund<br />

Währentrup<br />

Hellwege<br />

Im<br />

Hellenburg<br />

Welschen<br />

Wist<strong>in</strong>ghausen<br />

Stapelage Hiddentrup<br />

Barkhauser<br />

Berge<br />

293<br />

Südstadt<br />

Hörste<br />

Stapelager<br />

Hörster Bruch<br />

Berge<br />

365 Kl. Ehberg<br />

Kussel<br />

Wist<strong>in</strong>ghauser<br />

217<br />

Senne<br />

Stapelager<br />

Gr. Ehberg<br />

Senne<br />

340<br />

Heidehaus<br />

Elser<br />

Holz<br />

Sammtholz<br />

Oberntudorf<br />

T E U T<br />

AS<br />

Stukenbrock/<br />

Senne<br />

Sander Bruch<br />

Alfen<br />

ELSEN<br />

Niederntudorf<br />

Oberstadt<br />

33<br />

Untersenne<br />

AS<br />

PB/Zentrum<br />

Alme<br />

Me<strong>in</strong>holz<br />

Thune<br />

AK<br />

Wünnenberg/<br />

Haaren<br />

Staumühle<br />

Sennelager<br />

Barkhausen<br />

Gallihöhe<br />

Niederntudorfer<br />

Wald<br />

T<strong>in</strong>deln<br />

Freiholz<br />

Moosheide<br />

AS<br />

Borchen<br />

AS<br />

Borchen/<br />

Etteln<br />

33<br />

AUGUSTDORF<br />

Heimathof<br />

Tallesee<br />

Mastbruch<br />

SCHLOSS<br />

NEUHAUS<br />

O B<br />

Buchenhof<br />

Nordborchen<br />

Kirchborchen<br />

Haaren<br />

Vüllersheide<br />

Haustenbeck<br />

Etteln<br />

Henglarn<br />

Knickberg<br />

277<br />

Fürstenberg<br />

U R<br />

Klusheide<br />

Schloß<br />

Hamborn<br />

Helmern<br />

Eilern<br />

Heidenoldendorf<br />

Marienloh<br />

Dörenholz<br />

Atteln<br />

Friedrichsgrund<br />

Elisenhof<br />

480<br />

S i n t f e l d<br />

BAD<br />

WÜNNENBERG<br />

Auf der<br />

Esche<br />

Unterstadt<br />

44<br />

1<br />

G E<br />

Kammersenne<br />

Haustenbecker<br />

Senne<br />

T R U P P E N Ü B U N G S P L A T Z<br />

Hövelsenne<br />

Buchholz<br />

Nienhagen<br />

Meschesee<br />

BAD<br />

LIPPSPRINGE<br />

Benhausen<br />

PADERBORN<br />

F ü r s t e n b e r g e r<br />

W a l d<br />

Etteler Ort<br />

Dörenhagen<br />

Husen<br />

Rödl<strong>in</strong>ghausen<br />

R W<br />

S E N N E<br />

AS<br />

PB/Sennelager<br />

AS<br />

PB/Elsen<br />

Lohne<br />

Alme<br />

Padersee<br />

AS<br />

PB/Mönkeloh<br />

Waldsee<br />

Nordholz<br />

Jerxen-Orbke<br />

Hiddesen<br />

Schanze<br />

Unter der<br />

Grotenburg<br />

Heiligenkirchen<br />

Oesterholz<br />

Kohlstädt<br />

Ded<strong>in</strong>ghausen<br />

Ded<strong>in</strong>ger<br />

Heidesee<br />

Busch<br />

SCHLANGEN<br />

Auf dem Berge<br />

64<br />

LICHTENAU<br />

AS<br />

Marsberg/Meerhof<br />

E 331<br />

Neuenbeken Krayenberg<br />

343<br />

Mittelholz<br />

Dahl<br />

Wald<br />

Ebb<strong>in</strong>ghausen<br />

Mühlenberg<br />

Essentho<br />

368<br />

Oesterholz<br />

Meerhof<br />

Wellnerberg<br />

Herberhausen<br />

Schl<strong>in</strong>g<br />

Berlebeck<br />

Hahnberg<br />

<strong>Paderborner</strong> <strong>Land</strong><br />

Stemberg<br />

A L D<br />

Staatsforst<br />

Paderborn<br />

Lichtenauer<br />

DETMOLD<br />

Grundste<strong>in</strong>heim<br />

Nonnenholz<br />

Dalheim<br />

Paschenberg Raue Holz<br />

327<br />

7<br />

Breitenberg<br />

284<br />

1<br />

P A D E R B O R N E R<br />

Alme<br />

H O C H F L Ä C H E<br />

10<br />

14<br />

Kellberg<br />

304<br />

Afte<br />

28<br />

30<br />

Lippesee 48<br />

Messenberg<br />

446<br />

29<br />

Ziegenberg<br />

261<br />

9<br />

8<br />

11<br />

Aa<br />

7<br />

Wiele<br />

40<br />

13<br />

37<br />

Pader<br />

Altenau<br />

N a t u r p a r k<br />

38-39<br />

Gro<br />

Altenau<br />

Kle<strong>in</strong>e Aa<br />

Lippe<br />

36 41-47<br />

49-50<br />

Eller bach<br />

Sommerberg<br />

182<br />

12<br />

32/33<br />

Hirseberg<br />

434<br />

Kahler<br />

Ehberg<br />

6<br />

224<br />

Altenau<br />

Beke<br />

Sauer<br />

4<br />

3<br />

Galgenberg<br />

288<br />

Werre<br />

34<br />

Hellberg<br />

346<br />

Stemberg<br />

402<br />

Oesdorf<br />

Falkenberg<br />

Gr. Gauseköterberg 346<br />

367<br />

Ob. Langenberg<br />

418<br />

Westheim<br />

Mossenberg<br />

Meierberg<br />

270<br />

Hakedahl<br />

Hohenwart<br />

SENNESTADT<br />

Lipperreihe<br />

68<br />

Friedrichsdorf<br />

Hülsen<br />

Drostenkamp<br />

Spork-<br />

Leistruper<br />

Eichholz<br />

Wald<br />

Remmighausen<br />

Schönemark Maßbruch<br />

Wiembecke<br />

E g g e g e b i r g e<br />

Iggenhausen<br />

Fromhausen<br />

Holzhausen-<br />

Externste<strong>in</strong>e<br />

Schwaney<br />

Herbram<br />

Vahlhausen<br />

Horn<br />

Ebersberg<br />

401<br />

Veldrom<br />

Holtheim<br />

Mosebeck<br />

Diestelbruch<br />

Bad<br />

Me<strong>in</strong>berg<br />

HORN - BAD<br />

MEINBERG<br />

Kempen<br />

Feldrom<br />

Feldromer<br />

446 Berg<br />

Buke<br />

Hornoldendorf<br />

Kröppelfeld<br />

Dresselhaus<br />

Laumeskamp<br />

Pastorenbusch<br />

Hedd<strong>in</strong>ghausen<br />

Lesterberg<br />

Leste<br />

Anreppen Rathsee<br />

Altensenne<br />

Wilhelmsberg<br />

AS<br />

PB/Schloß<br />

Neuhaus<br />

Oechtr<strong>in</strong>ghausen<br />

Bohmkesiedlung<br />

Egger<strong>in</strong>ghausen<br />

Herbram-<br />

Wald<br />

Hakenberg<br />

Holtheimer<br />

Wald<br />

Griesenberg<br />

Marschallshagen 367<br />

Blankenrode<br />

239<br />

E G<br />

Durbeke<br />

365<br />

F o r s t<br />

68<br />

Marschallshagen<br />

W a r b u r g e r<br />

W a l d<br />

44<br />

H o r n<br />

G E<br />

Siedlung<br />

Forst<br />

Niederschönhagen<br />

Moorlage<br />

Grevenhagen<br />

G<br />

Fissenknick<br />

Ölkersberg<br />

272<br />

Heesten<br />

Ochsenberg<br />

N e u w a l d 401<br />

Ded<strong>in</strong>ger Berg<br />

268<br />

L i p p s p r i n g e r<br />

Neuwaldsberg<br />

382 Rehberg<br />

427<br />

Asseberg<br />

W a l d<br />

250<br />

Ohmberg<br />

Beke<br />

Ellerbach<br />

Sauer<br />

Barnacken<br />

446<br />

Remmighauser<br />

Berg<br />

242<br />

u n d<br />

Bärenste<strong>in</strong><br />

318<br />

s ü d l i c h e r<br />

Diemel<br />

Sauer<br />

Knieberg<br />

Leopoldstal<br />

ALTENBEKEN<br />

Reelsberg<br />

E B I R G E<br />

Kle<strong>in</strong>enberg<br />

7<br />

Cappel<br />

Wehren<br />

S t a a t s f o r s t<br />

P a d e r b o r n<br />

Herbramer<br />

Wald<br />

Staatsforst<br />

Bad Driburg<br />

Asseln<br />

Buchholz<br />

Dorla<br />

Velmerstot<br />

441<br />

Preuß. Velmerstot<br />

464<br />

T e u t o b u r g e r<br />

Dahlberg<br />

313<br />

35<br />

Büchenberg<br />

300<br />

2<br />

Karlsberg<br />

347<br />

Meierberg<br />

364<br />

1<br />

Imkenberg<br />

372<br />

Stuckenberg<br />

372<br />

Asseler<br />

Wald<br />

W a l d<br />

Orpe<br />

Langer Berg<br />

251<br />

Uhlenberg<br />

290<br />

Ochsenberg<br />

375<br />

Nadel<br />

413<br />

31<br />

Mittelberg<br />

301<br />

Dübelsnacken<br />

436<br />

Vahlhausen<br />

Bellenberg<br />

Silberbach<br />

BAD<br />

DRIBURG<br />

64<br />

Hardehausen<br />

Wrexen<br />

Neuenheerse<br />

AS<br />

Diemelstadt<br />

Rhoden<br />

Sidd<strong>in</strong>ghausen<br />

Bollerbruch<br />

Brüntrup<br />

1<br />

Wällen<br />

Sandebeck<br />

Stadtwald<br />

Erpentrup<br />

Langeland<br />

Bill<strong>in</strong>ghausen<br />

Gr. Kehlberg<br />

Orpethal<br />

345<br />

Hesper<strong>in</strong>ghausen<br />

Hövelhofer<br />

Wald Hasendorf<br />

Sammtholz<br />

Kold<strong>in</strong>gsheide<br />

Habichtswald<br />

Kurwald<br />

5<br />

Haxtergrund<br />

Haxterholz<br />

68<br />

Ochsenholz<br />

Nonnenbusch<br />

Haverkampsee<br />

Nesthausen<br />

Sandhöfen Nesthauser<br />

Mühlensee<br />

See Nesthauser<br />

Elser<br />

Bruch<br />

Heide<br />

Habichtssee<br />

Aabachtalsperre<br />

Thunebach<br />

Willebadessen Hexenberg<br />

332<br />

Oberer<br />

Kle<strong>in</strong>enberg<br />

395<br />

Rimbecker<br />

Wald<br />

Scherfeder<br />

Wald<br />

Napte<br />

Mühlenbach<br />

Mühlenberg<br />

330<br />

68<br />

Beste gast,<br />

In deze brochure stellen wij u voor aan de bekendste bezienswaardigheden<br />

en excursiemogelijkheden van <strong>het</strong> <strong>Paderborner</strong> <strong>Land</strong>. Prachtige<br />

burchten en middeleeuwse gebouwen, unieke natuurlandschappen met<br />

idyllische beekjes en bekende kuuroorden, wereldwijd befaamde musea<br />

en technische verworvenheden van de moderne tijd nodigen u uit voor<br />

een bezoek aan onze regio.<br />

De plaatselijke VVV helpt u graag verder met tips en <strong>in</strong>formatie over <strong>in</strong>teressante<br />

uitstapjes <strong>in</strong> <strong>het</strong> vakantiegebied.<br />

Groot viaduct, Altenbeken<br />

Inhoud:<br />

Altenbeken blz. 4<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge blz. 5 – 6<br />

Bad Wünnenberg blz. 7 – 8<br />

Borchen blz. 8 – 9<br />

Büren blz. 9 – 12<br />

Delbrück blz. 12 – 15<br />

Hövelhof blz. 15 – 16<br />

Lichtenau blz. 17 – 19<br />

Paderborn blz. 19 – 25<br />

Salzkotten blz. 26<br />

Informatie blz. 27 – 28<br />

Wij wensen u belevenisvolle dagen<br />

toe <strong>in</strong> <strong>het</strong> zuiden van <strong>het</strong> vakantiegebied<br />

Teutoburger Wald<br />

Touristikzentrale <strong>Paderborner</strong> <strong>Land</strong> e. V.<br />

Königstr. 16, 33142 Büren<br />

Tel. +49 2951 970300, Fax 970304<br />

<strong>in</strong>fo@paderborner-land.de<br />

www.paderborner-land.nl<br />

www.facebook.com/paderbornerland<br />

Colofon:<br />

Uitgever:<br />

Touristikzentrale <strong>Paderborner</strong> <strong>Land</strong> e.V.<br />

Redactie:<br />

Herbert Hoffmann, M.A. Nadja Danne<br />

Vormgev<strong>in</strong>g:<br />

Rodenbröker & Partner GmbH, Bad Lippspr<strong>in</strong>ge<br />

Foto`s:<br />

Herbert Hoffmann M. A., Frank Pilz, Re<strong>in</strong>hard<br />

Rohlf, Hubert Rösel, Matthias Schüssler, Marc<br />

Deter<strong>in</strong>g, foto’s door steden, gemeentes en toeristische<br />

<strong>in</strong>stell<strong>in</strong>gen, Reg<strong>in</strong>a Brucksch, HNF/Jan<br />

Braun, LWL/Axel Thünker, Tony Geoghegan<br />

Titelfoto:<br />

Regiomuseum Wewelsburcht, Büren-Wewelsburg<br />

Informatie:<br />

De Touristikzentrale <strong>Paderborner</strong> <strong>Land</strong> e.V. heeft<br />

de door haar ter beschikk<strong>in</strong>g gestelde <strong>in</strong>houd<br />

met grote zorgvuldigheid samengesteld. Noch de<br />

Touristikzentrale noch haar partners kunnen de juistheid<br />

en volledigheid garanderen.<br />

Derhalve zijn alle gegevens onder voorbehoud.<br />

Stand: November 2012<br />

3

Altenbeken<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge<br />

1<br />

Stoomlocomotieven<br />

3<br />

Burchtruïne en de Lippebronnen<br />

Op 14 oktober 1977 hadden twee trekkers<br />

van de Deutsche Bahn een heel bijzonder<br />

vracht b<strong>in</strong>nen geladen: een 004 locomotief<br />

met tender. Dezelfde dag nog vertrok<br />

de zogenaamde „kon<strong>in</strong>g<strong>in</strong> van <strong>het</strong> Mittegebergte“<br />

de straat op richt<strong>in</strong>g Altenbeken,<br />

waarna zij tegenover <strong>het</strong> Eggemuseum<br />

na een uitvoerige restauratie<br />

een waardige plek <strong>in</strong>nam. De goederentre<strong>in</strong>-locomotief<br />

004 389-5 werd <strong>in</strong> 1941<br />

gebouwd en heeft een gewicht van 128,5<br />

ton. Met een hoogte van 4,5 meter en een<br />

lengte van 22,6 meter en opgesteld <strong>in</strong> orig<strong>in</strong>ele<br />

staat, is zij een ware attractie voor<br />

liefhebbers van oude stoomlocomotieven<br />

2<br />

Groot viaduct<br />

Gedurende ons leven leren we ontelbare<br />

plaatsen kennen, waarvan we ons later<br />

nauwelijks nog de naam her<strong>in</strong>neren.<br />

Hier is <strong>het</strong> anders. Ieder mens, ongeacht<br />

uit <strong>het</strong> zuiden of noorden, die ooit met<br />

de „Tor zur Egge“ reisde, her<strong>in</strong>nert zich<br />

de stad Altenbeken. Het symbool van<br />

de verbondenheid van Altenbeken met<br />

de spoorweg is <strong>het</strong> Bekeviaduct dat zich<br />

aan <strong>het</strong> beg<strong>in</strong> van de stad bev<strong>in</strong>dt. Deze<br />

geldt met haar 482 meter lengte, 35<br />

meter hoogte en met haar 24 bogen als<br />

de grootste kalksteenbrug van Europa.<br />

Het viaduct geldt vooral als herkenn<strong>in</strong>gsteken<br />

voor Altenbeken; <strong>het</strong> gouden<br />

viaduct versiert <strong>het</strong> stadswapen van<br />

de gemeente en <strong>het</strong> viaduct vormt de<br />

uit de hele regio. De stoomlocomotief kan<br />

hier uitgebreid worden bekeken, aangeraakt<br />

en gefotografeerd. Een succesvolle<br />

<strong>in</strong>zamelactie heeft ervoor gezorgd dat<br />

de spoorgigant s<strong>in</strong>ds enkele jaren iedere<br />

<strong>in</strong>gang van Altenbeken en is daarmee<br />

de poort tot <strong>het</strong> charmante Eggegebergte.<br />

Dit wordt elke twee jaar groots<br />

gevierd. Tienduizend grote en kle<strong>in</strong>e<br />

spoorwegliefhebbers uit heel Duitsland<br />

en aangrenzende landen komen om<br />

avond een „gouden licht“ uitstraalt. Hier<br />

bev<strong>in</strong>dt zich tevens <strong>het</strong> startpunt van de<br />

kwaliteits-wandelweg: „de Viaduct-wandelweg“.<br />

Altenbeken, Alter Kirchweg<br />

Tourist-Information Altenbeken<br />

Bahnhofstr. 5a, 33184 Altenbeken<br />

Tel. +49 5255 120030, Fax 120033<br />

<strong>in</strong>fo@altenbeken.de<br />

www.altenbeken-tourismus.de<br />

Altenbeken, Mittelmühle<br />

de spoorweg- en cultuurdagen „Vivat<br />

Viadukt“ te beleven (5 t/m 7 juli 2013).<br />

Met de open<strong>in</strong>g van de 29 km lange Viaduct-Wandelweg<br />

– die door de Duitse<br />

Wandelbond werd uitgeroepen tot<br />

„Kwaliteitsweg van wandelend Duitsland“<br />

– wordt <strong>het</strong> voor alle wandelaars<br />

nog <strong>in</strong>teressanter naar dit gebied te<br />

komen. Hier komen de spoorweggeschiedenis<br />

en de liefde voor <strong>het</strong> wandelen<br />

samen. De naam „viaduct-wandelweg“<br />

zegt <strong>het</strong> al: de tocht zet de geschiedenis<br />

van Altenbeken <strong>in</strong> scene.<br />

„Ik heb altijd geloofd <strong>in</strong> een gouden brug,<br />

zodat alle dalen optimaal benut kunnen<br />

worden“ riep de Pruisische kon<strong>in</strong>g Friedrich<br />

Wilhelm IV bij de open<strong>in</strong>g van <strong>het</strong><br />

viaduct.<br />

S<strong>in</strong>ds december 2002 is de brug een „gouden“<br />

brug <strong>in</strong> de ruimste z<strong>in</strong> van <strong>het</strong> woord:<br />

vanaf toen zijn 20 van de 24 bogen verlicht<br />

<strong>in</strong> <strong>het</strong> donker en zorgen zo voor een<br />

prachtige sfeer.<br />

Altenbeken, Adenauerstr./<br />

Am Hammer<br />

Tourist-Information Altenbeken<br />

Bahnhofstr. 5a, 33184 Altenbeken<br />

Tel. +49 5255 120030, Fax 120033<br />

<strong>in</strong>fo@altenbeken.de<br />

www.altenbeken-tourismus.de<br />

Altenbeken, Großer Viadukt<br />

De burchtruïne, die als herkenn<strong>in</strong>gsteken<br />

voor Bad Lippspr<strong>in</strong>ge geldt, is <strong>het</strong> overblijfsel<br />

van een burcht die waarschijnlijk<br />

aan <strong>het</strong> beg<strong>in</strong> van de 14 de eeuw gebouwd<br />

werd en <strong>in</strong> de loop van de eeuwen vaak<br />

vernield is. Het Paderbornse domkapittel<br />

was tot <strong>in</strong> <strong>het</strong> beg<strong>in</strong> van de 19 de eeuw<br />

eigenaar van deze burcht. Tegenwoordig<br />

dient de burchtruïne als decor voor meerdere<br />

culturele en feestelijke evenementen.<br />

Zo kunnen hier o.a. trouwerijen plaatsv<strong>in</strong>den<br />

<strong>in</strong> middeleeuwse sfeer.<br />

4<br />

Westfalen-Therme<br />

Ontspan en kom tot rust <strong>in</strong> <strong>het</strong> veelbelovende<br />

bad,- sauna,- en wellnessparadijs<br />

voor jong en oud! Even de sleur van alledag<br />

vergeten en puur genieten van <strong>het</strong><br />

water, de warmte en de wellness <strong>in</strong> de<br />

De daaronder liggende burchtkelder<br />

wordt – na een uitgebreide renovatie en<br />

moderniser<strong>in</strong>g – gebruikt voor stijlvolle<br />

jazzconcerten, authentieke riddermaaltijden<br />

en lez<strong>in</strong>gen. Tot de natuurlijke<br />

rijkdom van de stad Bad Lippspr<strong>in</strong>ge<br />

hoort ook <strong>het</strong> water. De Lippebron <strong>in</strong> de<br />

schaduw van de burchtruïne is <strong>het</strong> beg<strong>in</strong><br />

van de langste rivier <strong>in</strong> Nordrhe<strong>in</strong>-Westfalen,<br />

de Lippe, waarnaar de stad ook<br />

vernoemd is. De bron behoort met een<br />

uitstort<strong>in</strong>g van ongeveer 740 liter per<br />

Westfalen-Thermen, <strong>het</strong> mooie wellnessparadijs<br />

van Bad Lippspr<strong>in</strong>ge.<br />

Hier <strong>in</strong> <strong>het</strong> schilderachtige <strong>Paderborner</strong><br />

<strong>Land</strong> biedt een tal van mogelijkheden om<br />

te relaxen. op meer dan 1800 m ² . Tot de<br />

mogelijkheden behoren een subtropisch<br />

recreatiebad, een saunapark met verschillende<br />

sauna’s verdeeld over 3 verdiep<strong>in</strong>gen,<br />

een k<strong>in</strong>derparadijs, massage- en<br />

schoonheidssalons en nog veel meer. Het<br />

aantrekkelijke water,- sauna, en fitnessaanbod<br />

biedt de mogelijkheid tot zowel<br />

actieve als passieve ontspann<strong>in</strong>g <strong>in</strong> een<br />

sfeervolle omgev<strong>in</strong>g aan de rand van <strong>het</strong><br />

Teutoburger Wald.<br />

seconde tot één van de sterkst borrelende<br />

rivierbronnen van Duitsland. De bronmond<strong>in</strong>g,<br />

die ongeveer <strong>in</strong> <strong>het</strong> midden<br />

van de bronvijvers ligt, wordt <strong>in</strong> de volksmond<br />

„Od<strong>in</strong>sauge“ genoemd.<br />

In de 8 ste eeuw na Chr (776, 780, 782)<br />

legerde Karel de Grote aan bij de „Bronnen<br />

van de Lippe“ om hier rijksvergader<strong>in</strong>gen<br />

bij te wonen.<br />

De kuurstad heeft ook nog andere bronnen,<br />

zoals de amper 100 meter verderop<br />

liggende Jordanbron. Ook de Arm<strong>in</strong>ius-,<br />

de Liborius- en de Mart<strong>in</strong>usbron, zijn<br />

genezende bronnen van de badstad.<br />

Terwijl <strong>het</strong> water van de Mart<strong>in</strong>usbron<br />

tegenwoordig alleen nog <strong>het</strong> zwembad<br />

<strong>in</strong> de Mart<strong>in</strong>usquelle Kl<strong>in</strong>ik en <strong>het</strong> water<br />

<strong>in</strong> de „Westfalen-Thermen“ voedt, is <strong>het</strong><br />

genezende water van de Arm<strong>in</strong>iusbron<br />

en de Liboriusbron toch onmisbaar. Op<br />

verschillende tapplaatsen en bij de bronnentempel<br />

kan iedereen gebruik maken<br />

van genezend water.<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge, Burgstr./<br />

Arm<strong>in</strong>iuspark<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge Market<strong>in</strong>g GmbH<br />

Lange Str. 6, 33175 Bad Lippspr<strong>in</strong>ge<br />

Tel. +49 5252 97700, Fax 977077<br />

market<strong>in</strong>g@bad-lippspr<strong>in</strong>ge.de<br />

www.bad-lippspr<strong>in</strong>ge.de<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge, Stadtmitte<br />

U kunt uw dag afsluiten met een uitgebreid<br />

gastronomisch aanbod.<br />

Dagelijks: 9.00 – 23.00 uur<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge, Schwimmbadstr. 14<br />

Westfalen-Therme GmbH & Co. KG<br />

Schwimmbadstr. 14,<br />

33175 Bad Lippspr<strong>in</strong>ge<br />

Tel. +49 5252 9640, Fax 964170<br />

<strong>in</strong>fo@westfalen-therme.de<br />

www.westfalen-therme.de<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge, Westfalen Therme<br />

4 Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer<br />

5

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge<br />

Bad Wünnenberg<br />

5 7<br />

Kuurpark<br />

Aabach-stuwdam<br />

Ieder jaar wordt hier tijdens P<strong>in</strong>ksteren<br />

<strong>het</strong> parkfestival gevierd.<br />

Direct naast <strong>het</strong> Arm<strong>in</strong>iuspark ligt <strong>het</strong><br />

„Pr<strong>in</strong>zenpalais“, dat <strong>in</strong> 1854/1855 als<br />

„Neues Kurhaus“ werd gebouwd. Aan<br />

<strong>het</strong> Arm<strong>in</strong>iuspark grenst <strong>het</strong> Jordanpark.<br />

Dit park heeft een iets wildere uitstral<strong>in</strong>g<br />

De Aabach stuwdam is een dr<strong>in</strong>kwaterreservoir<br />

met een heel bijzondere kwaliteit:<br />

dagelijks voorziet deze stuwdam meer<br />

dan 1/4 miljoen mensen van <strong>het</strong> beste<br />

dr<strong>in</strong>kwater. De stuwdam heeft een lengte<br />

van 3 kilometer en een breedte van maximaal<br />

1,5 km. Na de zuiver<strong>in</strong>g wordt<br />

<strong>het</strong> water verdeeld over een lang buizennet<br />

van ongeveer 90 km.<br />

Dit net heeft een capaciteit van 17 mil joen<br />

m³ en voorziet bijvoorbeeld ook stadsdelen<br />

van Paderborn van water.<br />

De Aabach-stuwdam is ook een recreatiegebied<br />

en een paradijs voor natuurliefhebbers.<br />

De 9 km lange rondweg nodigt<br />

uit tot wandelen, fietsen, nordic walk<strong>in</strong>g<br />

en <strong>in</strong>l<strong>in</strong>e-skaten. Geniet van <strong>het</strong> prachtige<br />

uitzicht over de watervlakte, de rust en de<br />

veelzijdigheid rondom de stuwdam. De<br />

stuwdam is vanuit Bad Wünnenberg makkelijk<br />

te voet te bereiken.<br />

Bad Wünnenberg-Fürstenberg/<br />

Bleiwäsche, Kreisstr. 36<br />

Bad Wünnenberg Touristik GmbH<br />

Im Aatal 3, 33181 Bad Wünnenberg<br />

Tel. +49 2953 99880, Fax 7430<br />

<strong>in</strong>fo@bad-wuennenberg.de<br />

www.bad-wuennenberg.de<br />

Bad Wünnenberg-Bleiwäsche,<br />

Talsperre<br />

8<br />

Blote-voeten-pad en natuurparadijs Aatal<br />

Houdt u van bloemen? Dan bent u <strong>in</strong> Bad<br />

Lippspr<strong>in</strong>ge, gaststad van de <strong>Land</strong>esgartenschau<br />

2017, aan <strong>het</strong> juiste adres! Het<br />

erkende kuurbad, dat tegelijkertijd de<br />

naam geneeskrachtig kuuroord Premium<br />

Class draagt, nodigt u uit voor een kleurrijke<br />

belevenis. Geniet van de bloeiende<br />

pracht <strong>in</strong> de stad en de kuurparken.<br />

Het Kaiser-Karl-Park is zeer liefdevol en<br />

uitbundig gedecoreerd, met prachtige<br />

bloemenperken en lichtfonte<strong>in</strong>en. Ieder<br />

jaar <strong>in</strong> augustus is er een speciale plek<br />

<strong>in</strong>gericht voor deze traditionele parkverlicht<strong>in</strong>g.<br />

Bij de uitgang van <strong>het</strong> kuurpark<br />

bev<strong>in</strong>dt zich <strong>het</strong> 200 ha groot kuurbos.<br />

6<br />

Zoutgrot<br />

Met ca. 25 kilometer aan vlakke wandelwegen<br />

en talrijke bankjes om uit te rusten,<br />

biedt dit bos voor iedereen een stukje<br />

ontspann<strong>in</strong>g.<br />

Het Arm<strong>in</strong>iuspark <strong>in</strong> <strong>het</strong> oosten van de<br />

stad is geheel <strong>in</strong> Engelse stijl aangelegd en<br />

betovert u met zijn prachtig aangelegde<br />

oude bomen en uitgestrekte grasvlaktes<br />

die u zonder problemen kunt betreden.<br />

In <strong>het</strong> kader van <strong>het</strong> project „communicatiepark“<br />

komt <strong>het</strong> thema ‘gezondheid’ <strong>in</strong><br />

<strong>het</strong> Arm<strong>in</strong>iuspark onder andere tot uit<strong>in</strong>g<br />

door een kunstmatig aangelegd nevelveld.<br />

Dat zout een natuurlijk genezende kracht<br />

heeft, is al meer dan duizend jaar bekend.<br />

Om de gezondheidstoestand te verbeteren<br />

trekken mensen vaak naar de zeekust of<br />

naar een sanatorium <strong>in</strong> zoutmijnen. Hetzelfde<br />

effect krijgt men nu <strong>in</strong> de zoutgrot<br />

van Bad Lippsp<strong>in</strong>ge. Iedere ademhal<strong>in</strong>g verschaft<br />

belangrijke m<strong>in</strong>eralen en micro-elementen<br />

en verhoogt <strong>het</strong> geeste lijk en lichamelijke<br />

vermogen en de weerstand van <strong>het</strong><br />

organisme. Door de <strong>in</strong>zet van een nieuwe<br />

technologie, die door zoutverb<strong>in</strong>d<strong>in</strong>gen<br />

een geïoniseerde lucht doet ontstaan,<br />

wordt een hoge effectiviteit bij de verzacht<strong>in</strong>g<br />

van vele ziektes bereikt en wordt <strong>het</strong><br />

genez<strong>in</strong>gsproces duurzaam ondersteund.<br />

Het verblijf <strong>in</strong> de grot dient ook als korte<br />

ontsnapp<strong>in</strong>g aan de hectische omgev<strong>in</strong>g<br />

en kunt u even genieten van de stilte en de<br />

ontspannende werk<strong>in</strong>g. Voor gez<strong>in</strong>nen met<br />

en biedt de jongste bezoekers tijdens de<br />

zomermaanden een zeer mooie aangelegde<br />

waterspeelplaats.<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge, Kaiser-Karls-Park,<br />

Arm<strong>in</strong>iuspark, Jordanpark<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge Market<strong>in</strong>g GmbH<br />

Lange Str. 6, 33175 Bad Lippspr<strong>in</strong>ge<br />

Tel. +49 5252 97700, Fax 977077<br />

market<strong>in</strong>g@bad-lippspr<strong>in</strong>ge.de<br />

www.bad-lippspr<strong>in</strong>ge.de<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge, Stadtmitte<br />

k<strong>in</strong>deren zijn er speciale aanbied<strong>in</strong>gen.<br />

Dagelijks: 9.45 – 13.00 uur<br />

13.45 – 18.00 uur<br />

Vooraf aanmelden aanbevolen<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge,<br />

An der Mart<strong>in</strong>usquelle 14<br />

(In <strong>het</strong> Kaiser-Karl-Park)<br />

Terrapol Salzgrotte Labryga GbR<br />

An der Mart<strong>in</strong>usquelle 14,<br />

33175 Bad Lippspr<strong>in</strong>ge<br />

Tel. +49 5252 977597, Fax 0211 709967<br />

salzgrotte@web.de<br />

www.salzgrotte.de<br />

Bad Lippspr<strong>in</strong>ge, Stadtmitte<br />

Het natuurgebied Aatal is altijd een<br />

bezoek waard. Daar luidt <strong>het</strong> motto<br />

„meedoen, uitproberen en genieten“.<br />

Het natuurparadijs Aatal biedt veel<br />

ruimte om te spelen, te ontspannen en<br />

lekker actief bezig te zijn. Op <strong>het</strong> blote-voeten-pad<br />

rondom de waterplas<br />

kunt u probleemloos zonder schoenen<br />

en sokken genieten van de vrijheid.<br />

Op een lengte van 1 kilometer kunt u<br />

letterlijk genieten van de grond onder<br />

uw voeten; een ver kwikkende beekloop,<br />

warme boomschors, fijne en grove kiezelstenen,<br />

modderig leem of gewoon<br />

gras. Een 34 meter lange houten steiger<br />

die midden door <strong>het</strong> moeraslandschap<br />

loopt, biedt u een<br />

mooi uitzicht over<br />

<strong>het</strong> gebied. Ontspann<strong>in</strong>g<br />

v<strong>in</strong>dt u<br />

bij <strong>het</strong> Aatalhaus<br />

onder <strong>het</strong> genot<br />

van een kop koffie<br />

met gebak, <strong>in</strong><br />

de Kneipp-oase,<br />

tijdens een picknick<br />

rondom de<br />

grote speeltu<strong>in</strong> of<br />

tijdens de aanblik<br />

van verschillende<br />

dieren <strong>in</strong> <strong>het</strong><br />

uitgestrekte wildpark.<br />

De dieren die<br />

u daar aantreft<br />

zijn oa.damherten,<br />

rood wild en<br />

een grote kudde<br />

oerossen uit <strong>het</strong><br />

Neanderdal.<br />

Tijdens de vakanties kunnen ook de kle<strong>in</strong>e<br />

ontdekkers deelnemen aan allerlei<br />

programma’s of een vliegshow van de<br />

valkenier. Data en meer <strong>in</strong>formatie v<strong>in</strong>dt<br />

u bij Bad Wünnenberg Touristik GmbH<br />

(VVV). Het Aatal is een beg<strong>in</strong>punt van<br />

veel fiets,- en wandelroutes <strong>in</strong> <strong>het</strong> <strong>Paderborner</strong><br />

<strong>Land</strong>. De Aabach-stuwdam is<br />

goed te voet te bereiken. De 9 km lange<br />

rondweg nodigt uit tot wandelen, fietsen,<br />

nordic walk<strong>in</strong>g en <strong>in</strong>l<strong>in</strong>e-skaten.<br />

Bad Wünnenberg, Im Aatal<br />

Bad Wünnenberg Touristik GmbH<br />

<br />

Im Aatal 3, 33181 Bad Wünnenberg<br />

Tel. +49 2953 99880, Fax 7430<br />

<strong>in</strong>fo@bad-wuennenberg.de<br />

www.bad-wuennenberg.de<br />

Bad Wünnenberg, Bonefeld<br />

6 Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer<br />

7

Bad Wünnenberg / Borchen<br />

Borchen/Büren<br />

9<br />

Avonturenpark-Aadal<br />

12<br />

Kapel „Zur Hilligen Seele“<br />

Heel veel avontuur, plezier en natuurbelev<strong>in</strong>g<br />

wachten op u <strong>in</strong> ons park. In de vrije<br />

natuur verplaatst u zich via verschillende<br />

elementen van boom tot boom. Moeilijkheidsgraad,<br />

uitdag<strong>in</strong>g en behendigheidslevel<br />

wisselen elkaar af. Een perfecte combi<br />

van bos, water en lef. Een automatisch<br />

veiligheidsparcours maakt zelfs voor de<br />

„kle<strong>in</strong>tjes“ <strong>het</strong> klimplezier op 5 meter hoogte<br />

mogelijk. Aan de reusachtige kabelbaan,<br />

die meer dan een halve kilometer lang is,<br />

hangt u goed beveiligd aan een kabel en<br />

suist u naar beneden <strong>het</strong> dal <strong>in</strong>, waar u op<br />

een eiland <strong>in</strong> de roeivijver belandt. Het<br />

klimpark onderscheidt zich duidelijk van<br />

vergelijkbare klimparken door <strong>het</strong> gebruik<br />

van hoogwaardig materiaal en de strenge<br />

technische controle.<br />

Za: 14.00 – 18.00 uur<br />

Zon,- en feestdagen: 12.00 – 18.00 uur<br />

Vakantie: zie website<br />

Bad Wünnenberg, Im Aatal<br />

R&S Kletterpark GmbH<br />

Friedrichstr. 33, 33102 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 8719471, Fax 109722<br />

mail@kletterpark-gmbh.de<br />

www.abenteuerpark-aatal.de<br />

Bad Wünnenberg, Bonefeld<br />

In de buurt van Dörenhagen ligt de oude<br />

kruiskapel „Zur Hilligen Seele“, waarvan<br />

de romaanse bouwdelen waarschijnlijk uit<br />

<strong>het</strong> beg<strong>in</strong> van de 12de eeuw stammen. De<br />

kapel behoort tot de oudste kruisheiligdommen<br />

<strong>in</strong> Westfalen. De verer<strong>in</strong>g hoort<br />

bij <strong>het</strong> heilige graf en een s<strong>in</strong>ds de kruistochten<br />

bewaard kruis. Tijdens de Dertigjarige<br />

Oorlog vernietigden de Zweden <strong>het</strong><br />

heiligdom en <strong>het</strong> eerwaardige kruis.<br />

Het teruggevonden stuk werd terug<br />

naar de kapel gebracht, echter zonder<br />

<strong>het</strong> kruispartikel. In 1972 werd <strong>het</strong> kerkje<br />

weer verwoest en <strong>het</strong> vernieuwde kruis ontvreemd.<br />

Om de kruisverer<strong>in</strong>g nieuw leven<br />

<strong>in</strong> de blazen, liet de kerkgemeente Dörenhagen<br />

een nieuw kruis volgens <strong>het</strong> oude<br />

ontwerp vervaardigen. De <strong>Paderborner</strong> kard<strong>in</strong>aal<br />

Degenhardt bezorgde een kruispartikel<br />

uit Rome, dat bij <strong>het</strong> kruis aangebracht<br />

werd. De kapel, gelegen onder schitterende<br />

oude bomen, behoort tot de mooiste<br />

gebouwen van <strong>het</strong> <strong>Paderborner</strong> <strong>Land</strong>.<br />

Borchen, Nähe B<strong>in</strong>derweg<br />

Geme<strong>in</strong>deverwaltung Borchen<br />

Unter der Burg 1, 33178 Borchen<br />

Tel. +49 5251 38880, Fax 3888100<br />

<strong>in</strong>fo@borchen.de<br />

www.borchen.de<br />

Borchen-Dörenhagen, Post<br />

10<br />

Pestkerkhof, Leiberg<br />

13<br />

Walburcht Gell<strong>in</strong>ghausen<br />

In <strong>het</strong> jaar 1635 werden hier 400 pestdoden<br />

naar hun laatste rustplaats gebracht.<br />

Volgens de legende waren er <strong>in</strong> Leiberg<br />

slechts 7 overlevenden. Het zandstenen<br />

pestkruis uit de 17de eeuw her<strong>in</strong>nert aan<br />

de epidemie. Een ijzeren „boek“ op <strong>het</strong><br />

pestkerkhof omschrijft de dramatische<br />

gebeurtenissen toen de „zwarte dood“ tijdens<br />

de oorlog <strong>in</strong> de jaren ‘30 <strong>in</strong> Westfalen<br />

woedde. Nog steeds hangt er <strong>in</strong> dit vredige<br />

dorp een mysterieuze sfeer.<br />

In <strong>het</strong> vroegmiddeleeuws dorp „Andepen”<br />

<strong>in</strong> <strong>het</strong> huidige Leiberg ontstond als<br />

gevolg van <strong>het</strong> kerstenen, de eerste kerk.<br />

Op de plek van de <strong>in</strong>middels gerestaureerde<br />

kerk, zouden vroeger de heidense<br />

Saksen een offertempel vereerd hebben.<br />

Tegen 1390 verwoestte de roofzuchtige<br />

ridder van de „Bengeler Fehde“ <strong>het</strong> dorp<br />

„Andepen“. Het “„ijzeren boek“ vertelt<br />

over deze gebeurtenissen.<br />

Bad Wünnenberg-Leiberg,<br />

Wandelroute „Fünf-Bäche-Weg“<br />

Bad Wünnenberg Touristik GmbH<br />

Im Aatal 3, 33181 Bad Wünnenberg<br />

Tel. +49 2953 99880, Fax 7430<br />

<strong>in</strong>fo@bad-wuennenberg.de<br />

www.bad-wuennenberg.de<br />

Bad Wünnenberg-Leiberg, Bruch<br />

Boven de Altenau <strong>in</strong> Borchen-Gell<strong>in</strong>ghausen<br />

(Etteln) ligt de Walburcht, ook wel de<br />

Hünenburcht genoemd, die behoort tot de<br />

best onderhouden complexen van Westfalen.<br />

De burcht wordt gekenmerkt door een<br />

hoofd,- en voorburcht die worden omgeven<br />

door machtige, tot wel 5 meter hoge<br />

wallen en tot wel 8 meter diepe groeven.<br />

Van de statige, goed onderhouden wallen,<br />

kan de oorsprongsdatum niet meer nauwkeurig<br />

worden vastgesteld. Het complex<br />

wijst op ontwikkel<strong>in</strong>gsfasen uit de ijstijd<br />

(ca. 700 voor Chr.) met duidelijke verwijz<strong>in</strong>gen<br />

naar de Keltische cultuur.<br />

Vanaf 1200 na Chr. werd <strong>het</strong> gebouw<br />

steeds verder uitgebouwd. In 2004 werden<br />

er door de gemeente Borchen nieuwe<br />

schilderwerken aangebracht, waarbij er<br />

<strong>in</strong>houdelijk werd gelet op de nieuwste<br />

wetenschappelijke <strong>in</strong>zichten om hiermee<br />

de bezoeker zo veel mogelijk van de<br />

geschiedenis van „Hünenburg“ mee te<br />

geven.<br />

Borchen, Gell<strong>in</strong>ghausen<br />

Geme<strong>in</strong>deverwaltung Borchen<br />

Unter der Burg 1, 33178 Borchen<br />

Tel. +49 5251 38880, Fax 3888100<br />

<strong>in</strong>fo@borchen.de<br />

www.borchen.de<br />

Borchen, Gell<strong>in</strong>ghausen<br />

11<br />

Mall<strong>in</strong>ckrodthof<br />

14<br />

Dal van de vrede<br />

Het imposante vakwerkgebouw van<br />

<strong>het</strong> Mall<strong>in</strong>ckrodthof <strong>in</strong> Nordborchen<br />

werd <strong>in</strong> de 17e eeuw gebouwd. Het is<br />

omr<strong>in</strong>gd door een gracht, met een muur<br />

uit natuur steen, en wordt verzorgd door<br />

bronnen. Op <strong>het</strong> terre<strong>in</strong> van <strong>het</strong> Mall<strong>in</strong>ckrodthof<br />

bev<strong>in</strong>dt zich eveneens <strong>het</strong><br />

zogenaamde „Annettentempeltje“. Hier<br />

heeft de dichteres Annette von Droste-<br />

Hülshoff een deel van de „Judenbuche“<br />

geschreven. In <strong>het</strong> hoofdgebouw v<strong>in</strong>den<br />

tegenwoordig vele culturele evenementen,<br />

cursussen en lez<strong>in</strong>gen van de volksuniversiteit<br />

plaats. In <strong>het</strong> Mall<strong>in</strong>ckrodthof<br />

bev<strong>in</strong>dt zich ook <strong>het</strong> Café Bodemann, dat<br />

<strong>in</strong> de zomermaanden over een buitenterras<br />

beschikt. Ook is er een mooie speeltu<strong>in</strong><br />

<strong>in</strong> <strong>het</strong> park. Tevens is een kijkje <strong>in</strong> de<br />

rozentu<strong>in</strong> van <strong>het</strong> voormalige Herenhuis<br />

zeker de moeite waard.<br />

Een driedaagse kerstmarkt tijdens <strong>het</strong><br />

eerste Adventsweekend is een jaarlijks<br />

hoogtepunt op dit historisch terre<strong>in</strong>.<br />

Borchen-Nordborchen,<br />

Mall<strong>in</strong>ckrodtstr. 6<br />

Geme<strong>in</strong>deverwaltung Borchen<br />

Unter der Burg 1, 33178 Borchen<br />

Tel. +49 5251 38880, Fax 3888100<br />

<strong>in</strong>fo@borchen.de<br />

www.mall<strong>in</strong>ckrodthof.de<br />

Nordborchen, Kreuzricke<br />

Ten zuiden van de Wewelsburcht, ver weg<br />

van <strong>het</strong> drukke verkeer, bev<strong>in</strong>den zich<br />

<strong>het</strong> „Dal van de Vrede“, en <strong>het</strong> voormalig<br />

kloostergebouw Böddeken. De geschiedenis<br />

van <strong>het</strong> klooster en de vestig<strong>in</strong>g beg<strong>in</strong>t<br />

<strong>in</strong> 836/837, toen de adellijke „Me<strong>in</strong>olf“,<br />

door een schenk<strong>in</strong>g, een stift voor adellijke<br />

dames oprichtte.<br />

In 1409 veranderde deze stift <strong>in</strong> een<br />

Augustijns herenklooster. Na de verwereldlijk<strong>in</strong>g<br />

werd Böddeken dome<strong>in</strong><br />

van de staat tot <strong>in</strong> 1822. Vanaf toen<br />

kwam dit klooster <strong>in</strong> <strong>het</strong> bezit van de<br />

heren van Mall<strong>in</strong>ckrodt, wat <strong>het</strong> tegenwoordig<br />

nog steeds is.<br />

1 km ten zuiden van Böddeken ligt de Me<strong>in</strong>olfuskapel<br />

en <strong>het</strong> kerkhof, waar meer dan<br />

300 doden van de WO-II liggen, die <strong>in</strong> de<br />

voormalige prov<strong>in</strong>cie Büren gesneuveld<br />

zijn en daar hun laatste rustplaats gevonden<br />

hebben.<br />

Het klooster kan alleen van buiten bezichtigd<br />

worden.<br />

Büren-Wewelsburg, Böddeken<br />

Touristik-Geme<strong>in</strong>schaft Bürener <strong>Land</strong> e. V.<br />

Königstr. 16, 33142 Büren<br />

Tel. +49 2951 970124, Fax 970524<br />

<strong>in</strong>fo@bueren.de<br />

www.touristmus-<strong>in</strong>-bueren.de<br />

Büren-Böddeken, Gut, voetpad<br />

8 Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer<br />

9

Büren<br />

Büren<br />

15<br />

Regiomuseum Wewelsburcht<br />

16<br />

Jezuïetenkerk met Jezuïtencollege<br />

De Wewelburcht werd tussen 1603-1609 <strong>in</strong><br />

de stijl van de Wezerrenaissance gebouwd<br />

als tweede ver-blijf voor de vorstbisschoppen<br />

van Paderborn. Het driehoekslot steekt<br />

uit boven <strong>het</strong> Almetal, gevestigd op een<br />

berg <strong>in</strong> <strong>het</strong> stadsdeel Wewelsburg van de<br />

stad Büren <strong>in</strong> <strong>het</strong> district Paderborn.<br />

Het museum bestaat uit twee afdel<strong>in</strong>gen:<br />

Het historisch museum van <strong>het</strong> bisdom<br />

Paderborn bev<strong>in</strong>dt zich <strong>in</strong> de zuid,- en oostvleugel<br />

van de Wewelsburcht<br />

Een tocht door <strong>het</strong> museum geeft u een<br />

<strong>in</strong>druk van de geschiedenis van de steentijd<br />

tot de verwereldlijk<strong>in</strong>g <strong>in</strong> 1802. Vanaf<br />

de hoogste klasse, de clerus, tot de allerarmsten<br />

wordt een grote boog geslagen. U<br />

leert hier meer over de werkvelden van de<br />

vroegmoderne staat zoals een tuchthuis en<br />

<strong>het</strong> ontstaan van de ambachten.<br />

Bezienswaardig erfgoed zoals de historische<br />

heksenkelder, orig<strong>in</strong>ele stukken uit<br />

de geschiedenis en unieke schatten uit de<br />

Barok,- en Rococotijd geven u een beeld<br />

van <strong>het</strong> leven <strong>in</strong> de afgelopen eeuwen <strong>in</strong><br />

<strong>het</strong> <strong>Paderborner</strong> <strong>Land</strong>.<br />

De <strong>in</strong> 2010 geopende herdenk<strong>in</strong>gsplek<br />

Wewelsburg 1933-1945 bev<strong>in</strong>dt zich <strong>in</strong> <strong>het</strong><br />

voormalige cultus- en terreurterre<strong>in</strong> van<br />

de SS. De uitgebreide geschiedkundige<br />

tentoonstell<strong>in</strong>g „Ideologie en terreur van<br />

de SS“ geeft een beeld van de plaatselijke<br />

geschiedenis van de SS-heerschappij <strong>in</strong><br />

Wewelsburg.<br />

Een uitgebreid onderwijsaanbod verschaft<br />

toegespitste <strong>in</strong>formatie aan de vooraf aangemelde<br />

groepen, Op afspraak worden de<br />

groepen voorgelicht door museumpedagogen<br />

(Verenig<strong>in</strong>gen, kerkelijke groepen,<br />

aanbod voor schoolklassen, workshops <strong>in</strong><br />

<strong>het</strong> Learn<strong>in</strong>g Center) Individuele bezoekers<br />

zijn van harte welkom <strong>in</strong> de „grafkelder“<br />

en de grote vergaderzaal <strong>in</strong> de noordelijke<br />

toren. De 14-daagse openbare rondleid<strong>in</strong>gen<br />

op beide afde l<strong>in</strong>gen verdiepen <strong>het</strong><br />

aanbod (evenementen v<strong>in</strong>dt u op www.<br />

wewelsburg.de)<br />

In de museumshop v<strong>in</strong>dt u <strong>in</strong>teressante<br />

souvenirs en publicaties waaronder ook<br />

de door <strong>het</strong> museum uitgegeven publicaties.<br />

Café-restaurant Zur Wewelsburg<br />

In <strong>het</strong> expositiegebouw aan de voorzijde<br />

bev<strong>in</strong>dt zich <strong>het</strong> nieuwe museumcafé.<br />

In <strong>het</strong> Café-restaurant Zur Wewelsburg<br />

staan zelfgebakken taart, gebak en veel<br />

seizoensgebonden specialiteiten op <strong>het</strong><br />

menu. In de zomer kunt u genieten van<br />

een terras buiten met uitzicht over de<br />

schilderachtige burcht.<br />

Di – vrij: 10.00 – 17.00 uur<br />

Za, zon,- en feestdagen:<br />

10.00 – 18.00 uur<br />

Büren-Wewelsburg, Burgwall 19<br />

Kreismuseum Wewelsburg<br />

Burgwall 19, 33142 Büren-Wewelsburg<br />

Tel. +49 2955 76220, Fax 762222<br />

kreismuseum.wewelsburg@t-onl<strong>in</strong>e.de<br />

www.wewelsburg.de<br />

Büren-Wewelsburg/<br />

Kreismuseum/Schule<br />

17<br />

Burchtruïne R<strong>in</strong>gelste<strong>in</strong><br />

Hoog boven <strong>het</strong> dal van de Alme ligt <strong>het</strong><br />

dorp Harth met de burchtruïne R<strong>in</strong>gelste<strong>in</strong>.<br />

De opricht<strong>in</strong>gsdatum<br />

van de burcht is niet bekend. Alleen een<br />

document uit <strong>het</strong> jaar 1409 verwijst naar<br />

deze burcht. Deze burcht wordt <strong>in</strong> de<br />

oudere literatuur vermeld als zijnde <strong>het</strong><br />

jachthuis van de „Edelheren van Büren“ en<br />

zou daarom rond 1200 gebouwd moeten<br />

zijn. Een uit 1574 stammende boedelbeschrijv<strong>in</strong>g<br />

van de burcht R<strong>in</strong>gelste<strong>in</strong> toont<br />

aan dat er <strong>in</strong> die tijd 12 kamers, 1 eier-, 1<br />

wijn- en 1 vleeskelder, 1 keuken, 1 brouwen<br />

bakhuis, 1 rijshoutstal en 1 graanbodem<br />

<strong>in</strong> deze burcht aanwezig waren. In<br />

De Jezuïetenkerk is een barokkerk die<br />

uniek is voor deze streek. Ze werd <strong>in</strong><br />

1773 door de Jezuïetenorde vlakbij <strong>het</strong><br />

Jezuïetencollege gebouwd. Het Jezuïetencollege<br />

werd <strong>in</strong><br />

1717-1728 op <strong>in</strong>itiatief<br />

van edelman Moritz<br />

van Büren opgericht.<br />

Hier was onder meer<br />

de grote Westfaalse<br />

bouwmeester Johann<br />

Conrad Schlaun aan <strong>het</strong><br />

werk. De bouwstijl van<br />

dit waardevolle sacrale<br />

bouwwerk bestaat echter<br />

alleen aan de voorgevel<br />

uit barok, aan de<br />

b<strong>in</strong>nenkant zijn er zuivere<br />

Rococostijlelementen<br />

terug te v<strong>in</strong>den. De<br />

houten deuren van de<br />

zijbeuken zijn versierd<br />

met prachtig handwerk.<br />

Bijzonder <strong>in</strong>drukwekkend<br />

zijn de<br />

afbeel d<strong>in</strong>gen op de<br />

daken van de kerkgewelven.<br />

Deze beelden een<br />

levensfase uit, uit <strong>het</strong><br />

leven van Moeder Maria<br />

(Immaculata). Het fijne, pastelkleurige<br />

stucwerk en de <strong>in</strong>drukwekkende schilderijen<br />

vormen een harmonisch samenspel.<br />

Uw bezoek wordt compleet bij <strong>het</strong><br />

de 30-jarige oorlog was deze burcht een<br />

plek waar zich talrijke heksenprocessen<br />

zien van de schilderijen en werk van<br />

Josef Gregor W<strong>in</strong>ck.<br />

U moet echt de tijd nemen voor een uitgebreid<br />

bezoek aan dit unieke Godshuis.<br />

Iedere derde zondag <strong>in</strong> de maand v<strong>in</strong>den<br />

er om 16.00 uur openbare rondleid<strong>in</strong>gen<br />

plaats.<br />

Di – zon: 10.00 – 17.00 uur<br />

Büren, Burgstr.<br />

Touristik-Geme<strong>in</strong>schaft Bürener <strong>Land</strong> e. V.<br />

Königstr. 16, 33142 Büren<br />

Tel. +49 2951 970124, Fax 970524<br />

<strong>in</strong>fo@bueren.de<br />

www.touristmus-<strong>in</strong>-bueren.de<br />

Büren, Markt, kort voetpad<br />

afspeelden. De heksenkelder, die tot deze<br />

ruïne behoort, getuigt hiervan. Zo werden<br />

hier <strong>in</strong> 1631, b<strong>in</strong>nen 4 weken tijd, 50<br />

personen tot heksen veroordeeld en verbrand.<br />

Rondleid<strong>in</strong>gen op afspraak.<br />

Büren-Harth, Harthberg<br />

Verkehrsvere<strong>in</strong> Harth<br />

Harthberg 23, 33142 Büren-Harth<br />

Tel. +49 2958 332<br />

en Peter Salmen Tel. +49 175 6967244<br />

Büren-Harth, Kirche<br />

10 Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer<br />

11

Büren/Delbrück<br />

Delbrück<br />

18<br />

Railbus Almedal<br />

21<br />

Boker-Heide-Kanaal<br />

Pure spoorwegromantiek beleeft u tijdens<br />

een rit door <strong>het</strong> Almedal <strong>in</strong> een historische<br />

railbus uit de serie VT 98, bouwjaar<br />

1960. Met <strong>het</strong> als redder van <strong>het</strong><br />

zijspoor beroemd geworden voertuig,<br />

kunt u <strong>in</strong> de weekenden en feest dagen<br />

tussen Pasen en oktober meerij den. De<br />

rit loopt van Brilon-Thülen naar de Almebronnen,<br />

waar u de mogelijkheid hebt<br />

een wandel<strong>in</strong>g te maken. Vanaf hier rijdt<br />

u <strong>het</strong> door <strong>het</strong> romantische Almedal naar<br />

<strong>het</strong> station R<strong>in</strong>gelste<strong>in</strong> en verder door<br />

Sidd<strong>in</strong>ghausen, via <strong>het</strong> We<strong>in</strong>er- viaduct<br />

tot aan Büren. Groepsritten zijn mogelijk,<br />

<strong>in</strong> weekenden en op afspraak.<br />

Tot 100 personen kunnen plaatsnemen<br />

<strong>in</strong> onze railbussen en genieten van een<br />

adembenemende tocht door <strong>het</strong> schilderachtige<br />

Almedal.<br />

Ritten alleen op afspraak<br />

Büren-Harth, Bahnhof R<strong>in</strong>gelste<strong>in</strong><br />

Waldbahn Almetal e. V., Stadt Büren<br />

Königstr. 16, 33142 Büren<br />

Tel. +49 2951 970124, Fax 970524<br />

<strong>in</strong>fo@bueren.de<br />

www.waldbahnalmetal.de<br />

Büren-R<strong>in</strong>gelste<strong>in</strong>, Eichenweg<br />

Het Bokerkanaal behoort tot de meest<br />

betekenisvolle technische cultuurmonumenten<br />

<strong>in</strong> Westfalen. Dit kanaal heeft<br />

de naam gekregen van <strong>het</strong> dorp „Boke“<br />

vlakbij Delbrück. Hij wordt aan zijn<br />

<strong>in</strong>gangssluis ten westen van <strong>het</strong> Paderborn-Slot<br />

Neuhaus, slechts 100 meter achter<br />

de mond<strong>in</strong>g van de Alme en de Pader,<br />

door de Lippe met Lippewater gevoed. Zijn<br />

verloop strekt zich uit over een lengte van<br />

32 kilometer, over Delbrück tot aan Cappel<br />

bij Lippstad, waar hij weer terugstroomt<br />

<strong>in</strong> de Lippe. Tot midden jaren ‘70 deed hij<br />

dienst als irrigatie,- en melioratiekanaal.<br />

Met behulp van 16 hoofdsluizen, talrijke<br />

zijkanalen, irrigatie- en afvloei<strong>in</strong>gssloten<br />

werd <strong>het</strong> bijna 3 kilometer brede melioratiegebied<br />

voorzien van water. Hierdoor<br />

werden weide- en akkerculturen op de<br />

oorspronkelijke heidezandbodem mogelijk.<br />

Vandaag de dag is <strong>het</strong> Boker- Heide-kanaal<br />

een geliefd bestemm<strong>in</strong>gsgebied:<br />

langs <strong>het</strong> kanaal, omr<strong>in</strong>gd door bomen,<br />

kunt u heerlijk fietsen.<br />

Delbrück<br />

Stadt Delbrück<br />

Lange Straße 45, 33129 Delbrück<br />

Tel. +49 5250 9961 12,<br />

Fax +49 5251 1322736112<br />

tourist@stadt-delbrueck.de<br />

www.stadt-delbrueck.de<br />

Delbrück, Laumes-Kamp, voetpad<br />

19<br />

Quax-Hangar bij <strong>Paderborner</strong>-Lippstadt Airport<br />

22<br />

Ste<strong>in</strong>horster Bekken<br />

De s<strong>in</strong>ds e<strong>in</strong>d mei geopende glazen<br />

Quax-Hangar bij <strong>het</strong> vliegveld Paderborn-Lippstadt<br />

is een echte blikvanger.<br />

20<br />

Kerkple<strong>in</strong><br />

Wie de scheve kerktoren volgt en voor<br />

<strong>het</strong> eerst de steegjes van <strong>het</strong> historische<br />

kerkple<strong>in</strong> betreedt, maakt kennis met de<br />

eeuwenoude vakwerkhuisjes die rondom<br />

de katholieke parochiekerk St. Johannes<br />

Baptist gebouwd zijn.<br />

De nostalgische k<strong>in</strong>derkopjes en de mooie<br />

bomen maken <strong>het</strong> unieke kerk ple<strong>in</strong> compleet.<br />

Vanaf talrijke bankjes kunt u dit<br />

ple<strong>in</strong> bekijken.<br />

De vele oorkondes en notities van de<br />

gemeente bewijzen dat <strong>het</strong> oude ple<strong>in</strong><br />

al veel voor elkaar heeft gekregen.<br />

De kerk werd midden op <strong>het</strong> ple<strong>in</strong> gebouwd.<br />

Het 1800 m² grote gebouw is voor zowel<br />

jong als oud een nieuwe attractie <strong>in</strong> de<br />

regio. Bezoekers kunnen hier <strong>in</strong> unieke<br />

expositieruimtes genieten van historische<br />

vliegtuigen. Ook kunt u leden van<br />

de Quax-verenig<strong>in</strong>g zien klussen aan hun<br />

Oldtimers. Een bijzonder hoogtepunt<br />

is toch wel <strong>het</strong> lang verwachte panorama-terras;<br />

vanaf hier kunt u opstijgende<br />

en landende vliegtuigen bekijken. Geniet<br />

van de adembenemende airportsfeer<br />

en laat u door <strong>het</strong> vriendelijke personeel<br />

verwennen <strong>in</strong> onze nieuwe gastronomie<br />

„Triebwerk“. Het <strong>in</strong> vliegtuigstijl <strong>in</strong>gerichte<br />

bistro met directe toegang tot <strong>het</strong><br />

Het bijzondere karakter van <strong>het</strong> kerkple<strong>in</strong><br />

werd schriftelijk vastgelegd <strong>in</strong> <strong>het</strong><br />

terras dient als café, bar en restaurant.<br />

Breng ons een bezoek en overtuig uzelf!<br />

You are welcome!<br />

Dagelijks: vanaf 10.00 uur<br />

Büren-Ahden, Flughafenstr. 33<br />

Flughafen Paderborn/Lippstadt GmbH<br />

Flughafenstr. 33, 33142 Büren<br />

Tel. +49 2955 770, Fax 77319<br />

<strong>in</strong>fo@airport-pad.com<br />

www.airport-pad.com<br />

Büren, Paderborn/Lippstadt Airport<br />

„Vor dem Hagedorn“. Stekelige stuiken<br />

met haagdoorns hebben de Delbrücker<br />

burcht altijd beschermd.<br />

Delbrück, Kirchplatz<br />

Stadt Delbrück<br />

Lange Straße 45, 33129 Delbrück<br />

Tel. +49 5250 9961 12,<br />

Fax +49 5251 1322736112<br />

tourist@stadt-delbrueck.de<br />

www.stadt-delbrueck.de<br />

Delbrück, Stadtmitte<br />

Dit beschermde natuurgebied van 82<br />

ha behoort tot een van de grootste door<br />

mensenhanden geschapen biotopen <strong>in</strong><br />

Noordrijn-Westfalen.<br />

Oorspronkelijk werd <strong>het</strong> Ste<strong>in</strong>horster<br />

Bekken gebouwd als hoogwater-bass<strong>in</strong><br />

ter bescherm<strong>in</strong>g van de steden Rietberg<br />

en Rheda-Wiedenbrück tegen <strong>het</strong> hoogwater<br />

van de Ems en werd uite<strong>in</strong>delijk<br />

gerealiseerd <strong>in</strong> <strong>het</strong> jaar 1972. Tijdens <strong>het</strong><br />

e<strong>in</strong>de van de jaren ’80 werden de lager<br />

gelegen vlakken van <strong>het</strong> bass<strong>in</strong> door Noordrijn-Westfalen<br />

verworven en kunstmatig<br />

vormgegeven als reservaat voor wad,-<br />

en watervogels. Het gebied vormt een<br />

mozaïek van vlakwatervijvers, eilandjes,<br />

rietland en grasland aan beide kanten van<br />

de Ems.<br />

In <strong>het</strong> Ste<strong>in</strong>horster Bekken bev<strong>in</strong>den zich<br />

vooral veel trekkende wad,- en watervogels<br />

van verschillende soorten, die op een<br />

vaak zeer lange trektocht op zoek zijn naar<br />

een beschutte plek om te rusten en voedsel<br />

te verzamelen. Naast futen, ganzen,<br />

eenden, kievieten en zwanen, broedt er <strong>in</strong><br />

<strong>het</strong> Ste<strong>in</strong>horster Bekken s<strong>in</strong>ds 2009 ook<br />

een ooievaarspaar.<br />

Bezoekers kunnen om <strong>het</strong> hele gebied<br />

heen wandelen. De ca. 4,5 km lange wandelroute<br />

loopt ook over de hoefijzervormige<br />

afsluitdijk van <strong>het</strong> hoogwaterbass<strong>in</strong>.<br />

Vanaf de kru<strong>in</strong>en van de dijk heeft men<br />

een schitterend uitzicht over <strong>het</strong> hele<br />

gebied. Vanaf de twee uitkijktorens kunt u<br />

genieten van de prachtige omgev<strong>in</strong>g van<br />

de noordelijke en de zuidwestelijke rand<br />

van <strong>het</strong> beschermde natuurgebied.<br />

Delbrück-Ste<strong>in</strong>horst (L836)<br />

Biologische Station<br />

Kreis Paderborn-Senne e. V.<br />

Birkenallee 2, 33129 Delbrück<br />

Tel. +49 5250 708410<br />

<strong>in</strong>fo@bs-paderborn-senne.de<br />

www.bs-paderborn-senne.de<br />

Rietberg-Westerwiehe, Ziegelei<br />

12<br />

Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer<br />

13

Delbrück<br />

Delbrück/Hövelhof<br />

23<br />

Dierenpark Nadermann<br />

26<br />

Sw<strong>in</strong>golf<br />

Vooral voor k<strong>in</strong>deren is een bezoek aan de<br />

dierentu<strong>in</strong> een geweldige belevenis. Ga<br />

eens gezellig een dagje weg met <strong>het</strong> gez<strong>in</strong><br />

en bewonder hier meer dan 600 dieren<br />

uit alle delen van de wereld: chimpansees,<br />

tijgers, leeuwen, jaguars, panters, bru<strong>in</strong>e<br />

beren, zebra’s, kamelen en nog veel meer.<br />

Ons boemeltre<strong>in</strong>tje biedt veel plezier en<br />

de k<strong>in</strong>deren kunnen zich uitleven <strong>in</strong> de<br />

grote speeltu<strong>in</strong> met veel toestellen. Naast<br />

de speeltu<strong>in</strong> ligt <strong>het</strong> café-restaurant<br />

Manege. Hier komt u even tot rust met<br />

een lekker ontbijt, lunch, avondmaal of<br />

gewoon een tussendoortje.<br />

Dagelijks: 9.00 – 19.00 uur<br />

Oktober: tot 18.00 uur<br />

November: tot 17.00 uur<br />

December tot maart gesloten<br />

Delbrück-Schön<strong>in</strong>g, Grafhörsterweg 5<br />

Tierpark Nadermann<br />

Grafhörsterweg 5, 33129 Delbrück<br />

Tel. +49 5244 5163 of 902930<br />

Fax +49 5244 902931 of 10532<br />

<strong>in</strong>fo@tierpark-nadermann.de<br />

www.tierpark-nadermann.de<br />

Delbrück-Schön<strong>in</strong>g, Tierpark<br />

Het Sw<strong>in</strong>golfpark <strong>in</strong> <strong>het</strong> stadsdeel Westenholz<br />

is <strong>het</strong> eerste Duitse park van dit<br />

soort. Sw<strong>in</strong>golf is één van de oudste landelijke<br />

spelen, oorspronkelijk afkomstig<br />

uit Frankrijk. In 1982 ontwikkelde Laurent<br />

de Vilmar<strong>in</strong> de sw<strong>in</strong>golfstok en de sw<strong>in</strong>bal<br />

voor golfspelers, die hun sport op een<br />

landelijk terre<strong>in</strong> wilden uitoefenen. Het<br />

octrooi werd aangevraagd en al snel bleek<br />

dat ook niet-golfspelers dit nieuwe idee<br />

goed beviel. Ook wanneer <strong>het</strong> regent of<br />

sneeuwt hoeft u <strong>het</strong> golfen niet te laten.<br />

In <strong>het</strong> overdekte <strong>in</strong>door-midgetgolf-terre<strong>in</strong><br />

van 450 m 2 met 18 aangepaste banen<br />

wordt <strong>het</strong> golfen erg aantrekkelijk.<br />

April – Oktober<br />

Ma – vrij: vanaf 14.00 uur<br />

Za en zo: vanaf 10.00 uur<br />

Tijdens de zomervakantie:<br />

Ma – vrij: vanaf 11.00 uur<br />

en op afspraak<br />

November – maart<br />

Do – vrij: vanaf 14.00 uur<br />

Za en zo: vanaf 10.00 uur<br />

Delbrück-Westenholz, Wiebeler Str. 24<br />

Familie Meiwes<br />

Wiebeler Str. 24, 33129 Delbrück<br />

Tel. +49 2944 974432, Fax 598594<br />

<strong>in</strong>fo@sw<strong>in</strong>-golf-meiwes.de<br />

www.sw<strong>in</strong>-golf-meiwes.de<br />

24<br />

Das Gastliche Dorf<br />

27<br />

Voormalig jachtslot<br />

Met een hele bijzondere charme brengt<br />

<strong>het</strong> gastvrije dorp Antpöhler de bezoeker<br />

terug <strong>in</strong> de tijd. Hier vormen boerderijen<br />

uit verschillende w<strong>in</strong>dstreken een <strong>in</strong>drukwekkend<br />

ensemble. De gebouwen stammen<br />

uit de 16 de en de 18 de eeuw. Ze werden<br />

afgebroken en bij de wederopbouw<br />

weer <strong>in</strong> orig<strong>in</strong>ele staat teruggebracht.<br />

Het oude bakhuis laat u een kijkje nemen<br />

<strong>in</strong> de traditionele bakkersambacht; <strong>in</strong> de<br />

dorpsw<strong>in</strong>kel zijn regionale producten,<br />

zoals baksels uit eigen patisserie en <strong>het</strong><br />

houtovenbrood, verkrijgbaar. In <strong>het</strong> kle<strong>in</strong>e<br />

dorpscafé, op <strong>het</strong> terras, <strong>in</strong> de kle<strong>in</strong>e koffieruimte<br />

of <strong>in</strong> de gezellige Biergarten<br />

kunt u even helemaal ontspannen.<br />

Bezoek ook eens de liefdevol aangelegde<br />

boerderijtu<strong>in</strong> en geniet van <strong>het</strong> uitzicht<br />

over de boerderijvijver met vredeskanon,<br />

ganzen en een herderskapel. Op <strong>het</strong> uitgestrekte<br />

terre<strong>in</strong> bev<strong>in</strong>dt zich ook een<br />

houten speeltu<strong>in</strong> waar de kle<strong>in</strong>ste bezoekers<br />

zich kunnen uitleven.<br />

Ma – vrij: 12.00 – 20.00 uur<br />

Za & zo: 9.30 – 20.00 uur<br />

Dorpsw<strong>in</strong>kel Woe – zo: 12.00 – 18.00 uur<br />

Delbrück-Sudhagen, Lippstädter Str. 88<br />

Das Gastliche Dorf<br />

Lippstädter Str. 88, 33129 Delbrück<br />

Tel. +49 5250 514167, Fax 514169<br />

<strong>in</strong>fo@das-gastliche-dorf.de<br />

www.das-gastliche-dorf.de<br />

De oorsprong van de gemeente Hövelhof<br />

is nauw verbonden met <strong>het</strong> „Hövelhof“,<br />

dat meer dan 1000 jaar geleden<br />

de geschiedenis <strong>in</strong>g<strong>in</strong>g als „Hövelhofer<br />

Urhof“ Het hofhuis stond <strong>in</strong> de voormalige<br />

Wichmannallee. Het Hövelhof<br />

werd voor <strong>het</strong> eerst genoemd <strong>in</strong> een<br />

belast<strong>in</strong>g lijst <strong>in</strong> 1446. Het hof brandde<br />

<strong>in</strong> 1903 helemaal af. Als voormalig<br />

eigenaar van <strong>het</strong> Hövelhof, bouwde<br />

pr<strong>in</strong>sbisschop Dietrich Adolph von der<br />

Recke hier <strong>in</strong> 1661 een jachthuis. Uit de<br />

landerijen van <strong>het</strong> Hövelhof werden<br />

ongeveer vier morgens gesneden om dit<br />

bisschoppelijke bouwwerk te realiseren.<br />

Het voormalige jachtslot en de huidige<br />

pastorie van de katholieke parochiegemeenschap<br />

St. Johannes Nepomuk staat<br />

op de erfgoedlijst en dient als symbool<br />

van Hövelhof <strong>in</strong> verschillende publicaties<br />

en is nu een geliefd decor achtergrond<br />

voor foto’s.<br />

Hövelhof, Schloßstr.<br />

Verkehrsvere<strong>in</strong> Hövelhof<br />

Tourist-Information im Rathaus<br />

Schlossstr. 14, 33161 Hövelhof<br />

Tel. +49 5257 5009215, Fax 5009282<br />

verkehrsvere<strong>in</strong>@hoevelhof.de<br />

www.hoevelhof.de<br />

Hövelhof, Kath. Kirche<br />

25<br />

Rome<strong>in</strong>se nederzett<strong>in</strong>gen<br />

28<br />

Infocentrum Emsbronnen & EmsRadweg<br />

In de w<strong>in</strong>ter van 4 tot 5 na Chr. bouwden<br />

de Rome<strong>in</strong>en <strong>in</strong> Delbrück-Anreppen een<br />

nederzett<strong>in</strong>g met een oppervlakte van ca.<br />

23 ha. Deze zou plaats geboden hebben<br />

aan 6000 soldaten. Om de geschiedenis<br />

en betekenis van de nederzett<strong>in</strong>g tot de<br />

bezoekers door te laten dr<strong>in</strong>gen, is bij<br />

de Rome<strong>in</strong>se nederzett<strong>in</strong>g een <strong>in</strong>formatiestand<br />

gebouwd. Op meerdere <strong>in</strong>formatietafels<br />

en een „ontdekkerspad“, worden<br />

wetenswaardigheden rondom de Rome<strong>in</strong>se<br />

nederzett<strong>in</strong>g vermeld. De bouw van de<br />

loopgraaf <strong>in</strong> juli 2008 was <strong>het</strong> beg<strong>in</strong> van<br />

omvangrijke reconstructiewerkzaamheden.<br />

Door de ontdekk<strong>in</strong>g van de Rome<strong>in</strong>se<br />

nederzett<strong>in</strong>g Anreppen <strong>in</strong> 1967, werd tijdens<br />

<strong>het</strong> prov<strong>in</strong>ciaal Rome<strong>in</strong>se onderzoek<br />

één van de belangrijkste vroeg- Rome<strong>in</strong>se<br />

gedenktekens van de Duitse en de <strong>in</strong>ternationale<br />

archeologie gevonden.<br />

Delbrück-Anreppen, Am Römerlager<br />

Stadt Delbrück<br />

Lange Straße 45, 33129 Delbrück<br />

Tel. +49 5250 996-1 12,<br />

Fax +49 5251 1322736-112<br />

tourist@stadt-delbrueck.de<br />

www.anreppen.de<br />

Delbrück-Anreppen, Br<strong>in</strong>kmann<br />

Het <strong>in</strong>formatiecentrum EmsBronnen &<br />

EmsFietstocht fungeert als startpunt<br />

van de Ems-fietsroute die u over een<br />

lengte van 375 km vanuit Hövelhof door<br />

de Senne naar de Noordzee bij Emden<br />

voert. De tentoonstell<strong>in</strong>g wil de schoonheid<br />

van de omgev<strong>in</strong>g - waar de fietsers<br />

doorheen fietsen – en haar veelvoud aan<br />

bezienswaardigheden benadrukken en<br />

hiermee de bezoekers ervan proberen te<br />

overtuigen onderweg eens af te stappen.<br />

De bezoekers krijgen <strong>in</strong>formatie over <strong>het</strong><br />

toeristische aanbod en doen alvast een<br />

<strong>in</strong>druk op van de hoogtepunten langs<br />

de Ems. In <strong>het</strong> <strong>in</strong>formatiecentrum wordt<br />

de bronnenregio van de Ems uitvoerig<br />

beschreven, voor al de bijzonderheden<br />

van de Ems zoals de Sickerbronnen, die<br />

<strong>het</strong> hele jaar door water uitstorten. Met<br />

behulp van een model kunnen de be zoekers<br />

de Ems zelf laten ontspr<strong>in</strong>gen.<br />

April – september: 9.00 – 20.00 uur<br />

Oktober – maart: 10.00 – 17.00 uur<br />

Hövelhof, Emser Kirchweg 82<br />

Geschäftsstelle IG Emsradweg<br />

c/o Sennegeme<strong>in</strong>de Hövelhof, Raadhuis<br />

Schlossstr. 14, 33161 Hövelhof<br />

Tel. +49 5257 5009124, Fax 5009282<br />

<strong>in</strong>fo@emsradweg.de<br />

www.emsradweg.de<br />

Bahnhof Hövelhof dan te voet<br />

via de Emsquellen-Wanderweg<br />

14 Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer<br />

15

Hövelhof<br />

Lichtenau<br />

29<br />

Heidegebied Senne en heideschapenfokkerij<br />

31<br />

Bedevaartskapel Kle<strong>in</strong>enberg<br />

paarden een totale verwilder<strong>in</strong>g van de<br />

open vlaktes voorkomen. Het typische<br />

landschap van de Senne werd zo bewaard<br />

gebleven. Een andere excursiemogelijkheid<br />

is de heideschapenfokkerij Senne.<br />

Hier is de thuisbasis van een kudde van<br />

ca. 1000 dieren, van <strong>het</strong> grijs gehoornde<br />

Heidschnuckeras. Ze grazen <strong>het</strong> gehele<br />

jaar door op de heide en <strong>het</strong> magere<br />

zandgras van de Senne en dragen zo bij<br />

aan de <strong>in</strong>standhoud<strong>in</strong>g van <strong>het</strong> oude<br />

Westfaalse heidelandschap. In maart,<br />

als de lammetjes worden geboren, en <strong>in</strong><br />

augustus voor <strong>het</strong> „Heidebloeifeest“ is<br />

de hele kudde <strong>in</strong> de stal aanwezig. Heideschapenvlees-<br />

en worst kunt u tijdens de<br />

open<strong>in</strong>gstijden kopen.<br />

Lichtenau-Kle<strong>in</strong>enberg is een oude titularisstad,<br />

cultuurdorp en een geliefd<br />

bedevaartsoord. Tijdens de bedevaart,<br />

ongeveer zo oud als de stad zelf, wordt een<br />

gotisch Mariabeeld als „Helfer<strong>in</strong> vom Berge“<br />

geëerd. De barokkerk (1742- 1758) werd<br />

voor de 4 de keer op deze plaats gebouwd.<br />

Het merkwaardigste van dit bouwwerk is<br />

<strong>het</strong> grote koepelachtige opricht<strong>in</strong>g boven<br />

de beuk van de kerk dat alleen vanaf de<br />

b<strong>in</strong>nenkant zichtbaar is. De kerk is voorzien<br />

van prachtige wand,- en plafonschilder<strong>in</strong>gen,<br />

afbeeld<strong>in</strong>gen van ordestichters en<br />

een opvallend altaar. Tijdens de laatste<br />

renovatie <strong>in</strong> 1990/1991 kreeg <strong>het</strong> weer zijn<br />

32<br />

Spieker Atteln<br />

oorspronkelijke uiterlijk van de 18 de eeuw<br />

terug. L<strong>in</strong>delanen leiden de bezoekers van<br />

de Waalfahrtskerk over de oude kruisweg,<br />

„Hohes Kreuz“ en de nieuwe Marien-Meditatieweg<br />

naar de Moeder-Gods-bronnen en<br />

de Lourdes grotten. Ter eren van de geboorte<br />

van Maria worden hier de bekende bedevaartfeesten<br />

en processies gevierd.<br />

Mei – Oktober<br />

Dagelijks: 9.00 – 18.00 uur<br />

Lichtenau-Kle<strong>in</strong>enberg,<br />

Pfarrer-Leifferen-Str.<br />

Kath. Pfarrbüro<br />

Pöhlenstr. 13, 33165 Lichtenau<br />

Tel. +49 5647 221, Fax 9456723<br />

mail@wallfahrt-kle<strong>in</strong>enberg.de<br />

www.wallfahrt-kle<strong>in</strong>enberg.de<br />

Lichtenau-Kle<strong>in</strong>enberg, Temme<br />

In <strong>het</strong> noordoostelijke deel van <strong>het</strong> <strong>Paderborner</strong><br />

<strong>Land</strong> ligt <strong>het</strong> heide- en boslandschap<br />

van de Senne. Hier bev<strong>in</strong>den zich<br />

meerdere beschermde natuurgebieden,<br />

waaronder de 450 ha grote „Moosheide“:<br />

met haar karakteristieke zanddu<strong>in</strong>en zeer<br />

geschikt voor wandel<strong>in</strong>gen. Midden<strong>in</strong> de<br />

„Moosheide“ bev<strong>in</strong>den zich de bronnen<br />

van de Ems. Ook bev<strong>in</strong>dt zich hier s<strong>in</strong>ds<br />

2000 de 15 ha grote wildbaan<br />

voor de paarden van de Senne. Al s<strong>in</strong>ds<br />

de 12 de eeuw leven er semi-wilde paarden<br />

<strong>in</strong> <strong>het</strong> du<strong>in</strong>landschap van de Senne.<br />

De semi-wilde houd<strong>in</strong>g zorgde bij deze<br />

paarden voor assertiviteit, uithoud<strong>in</strong>gsvermogen,<br />

soberheid en vruchtbaarheid.<br />

Met veel moeite lukte <strong>het</strong> een paar<br />

gedreven fokkers om een aantal dieren<br />

van dit bijzondere ras te redden. Dankzij<br />

een proef project werd door de grazende<br />

Hofbezichtig<strong>in</strong>g op elk moment.<br />

Rondleid<strong>in</strong>gen op afspraak, Verkoop van<br />

lamspecialiteiten Do: 15.00 – 19.00 uur<br />

Of op afspraak<br />

Hövelhof, Sennestr. 233<br />

Verkehrsvere<strong>in</strong> Hövelhof<br />

Tourist-Information im Rathaus<br />

Schlossstr. 14, 33161 Hövelhof<br />

Tel. +49 5257 5009215, Fax 5009282<br />

verkehrsvere<strong>in</strong>@hoevelhof.de<br />

www.hoevelhof.de<br />

Hövelhof-Untersenne,<br />

Lippspr<strong>in</strong>ger Postweg<br />

De „Attelner Spieker“ gebouwd <strong>in</strong> 1588,<br />

is een gerestaureerd vakwerkhuis uit<br />

de wezerrenaissance en behoort tot de<br />

bekendste historische monumenten <strong>in</strong> <strong>het</strong><br />

<strong>Paderborner</strong> <strong>Land</strong>. Alleen al zijn architectuur<br />

en <strong>het</strong> feit dat <strong>het</strong> gaat om een meer dan<br />

400 jaar oud niet-kerkelijk gebouw, maakt<br />

<strong>het</strong> voor cultuurhistorici <strong>in</strong>teressant. Kleurrijke<br />

rozetten op de balustrades versieren<br />

dit mooie gebouw. Deze zogenaamde<br />

Spieker diende vroeger als een heer- of<br />

ambtshuis en diende met een woonoppervlakte<br />

van 45m² en een opslagplaats van<br />

45 m² als zetel van de overheid. Hier wordt<br />

iets heel speciaals geëerd, ondanks <strong>het</strong> feit<br />

dat veel geheimen van zijn geschiedenis<br />

nog niet onthuld zijn.<br />

Lichtenau-Atteln, Am Spieker 30<br />

Tourist-Information Stadt Lichtenau<br />

Lange Straße 39, 33165 Lichtenau<br />

Tel. +49 5295 998841, Fax 8970<br />

tourist@lichtenau.de<br />

www.lichtenau.de<br />

Lichtenau-Atteln, Post<br />

30<br />

Streekcentrum Ostwestfalen Lippe (OWL)<br />

33<br />

Natuurbad Altenautal<br />

In een rond 1900 gebouwde boerderij en<br />

<strong>in</strong> <strong>het</strong> nieuwe „Huis van <strong>het</strong> historische<br />

handwerk“ is <strong>het</strong> „Platduitse district<br />

Hövelhof“ gevestigd en worden hier<br />

ambachtelijke beroepen uitgeoefend<br />

zoals mandenvlechten, sp<strong>in</strong>nen, bezemb<strong>in</strong>den,<br />

weven en <strong>het</strong> maken van boerenbrood<br />

en boter. Het totale complex<br />

bestaat uit 5 verschillende gebouwen:<br />

<strong>het</strong> huis zelf, <strong>het</strong> bakhuis, de schuur, een<br />

remise, en <strong>het</strong> „Huis van <strong>het</strong> historische<br />

handwerk“. Op ca. 1100 m² maakt de<br />

bezoeker kennis met allerlei weetjes over<br />

de levenswijze en leefomstandigheden<br />

<strong>in</strong> <strong>het</strong> Sennegebied.<br />

Ma: 14.00 – 17.00 uur<br />

Vrij: 08.00 – 11.00 en 14.00 – 17.00 uur<br />

Overige bezicht<strong>in</strong>gen (ook <strong>in</strong> <strong>het</strong> weekend)<br />

op afspraak<br />

Hövelhof, Staumühler Str. 70<br />

Gemachtigde van <strong>het</strong> streekcentrum<br />

OWL, Carsten Tegethoff<br />

Staumühler Str. 70, 33161 Hövelhof<br />

Tel. +49 5257 5009830 of<br />

+49 171 9005994, Fax 5009831<br />

Carsten.tegethoff@hoevelhof.de<br />

www.heimatzentrum-owl.de<br />

Hövelhof-Bentlake, Bentlakestr.<br />

Puur natuur – omgeven door <strong>het</strong> bos en<br />

de vlaktes van <strong>het</strong> idyllische Altenaudalligt<br />

aan de rand van de plaats Ateln <strong>het</strong><br />

Natuurbad Altenautal. Vooral <strong>in</strong> de zomermaanden<br />

nodigt <strong>het</strong> natuurbad grote en<br />

kle<strong>in</strong>e waterratjes uit voor een verfrissende<br />

duik <strong>in</strong> natuurlijke water. Het belangrijkste<br />

onderdeel van <strong>het</strong> natuurbad is de zogenaamde<br />

„Neptun-Filter“ – een biologische<br />

filter, dat <strong>in</strong> comb<strong>in</strong>atie met andere componenten<br />

voor de re<strong>in</strong>ig<strong>in</strong>g van <strong>het</strong> water<br />

zorgt en <strong>het</strong> gebruik van chloor overbodig<br />

maakt. Lekker zwemmen zonder allerlei<br />

chemische troep. In <strong>het</strong> natuur bad treft u<br />

een 25 m lang en 12,5 m breed zwembad<br />

aan. Ook v<strong>in</strong>dt u hier een ondiep bad, met<br />

drie lagen en een maximale diepte van<br />

1,30 meter. Voor de kle<strong>in</strong>ste bezoekers is er<br />

een k<strong>in</strong>derspeelplaats en een kleuterbad.<br />

Ze kunnen glijden op de waterglijbaan of<br />

spelen op <strong>het</strong> zandstrand. Ligweiden, een<br />

volleybalplaats, een badm<strong>in</strong>tonveld en een<br />

kiosk maken <strong>het</strong> aantrekkelijke aanbod van<br />

<strong>het</strong> natuurbad compleet.<br />

1 mei t/m 4 september<br />

Ma – vrij: 13.00 – 19.00 uur<br />

Za, zo, feest,- en vakantiedagen:<br />

10.30 – 20.00 uur<br />

Lichtenau-Atteln, Dr. -Schmücker-Str.<br />

Naturbad Altenautal<br />

F<strong>in</strong>kestr. 34, 33165 Lichtenau-Atteln<br />

Tel. +49 5292 932101, Fax 932133<br />

Naturbad +49 5292 932176<br />

<strong>in</strong>fo@naturbad-altenautal.de<br />

www.naturbad-altenautal.de<br />

Lichtenau-Atteln, Post, voetpad<br />

16 Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer<br />

17

Lichtenau<br />

Lichtenau/Paderborn<br />

34 35<br />

Klooster Dalheim en LWL-<strong>Land</strong>esmuseum voor kloostercultuur Stadsresten Blankenrode<br />

Een middeleeuws vrouwenklooster, een<br />

Augustijner herenstift, <strong>het</strong> Barokke bloeitijdperk,<br />

Pruisische Staatsdome<strong>in</strong>en,<br />

landgoederen – na 550 jaar bewogen<br />

geschiedenis is <strong>het</strong> klooster Dalheim<br />

<strong>in</strong> een nieuwe tijdperk beland. Tegenwoordig<br />

herbergt <strong>het</strong> een voor Duitsland<br />

uniek museum voor kloosterlijke cultuurgeschiedenis.<br />

Betekenisvolle en waardevolle exponenten<br />

hebben hun plek gevonden <strong>in</strong><br />

de bijna volledig behouden kloostergebouw,<br />

waar tot nu toe de <strong>in</strong>drukwekkende<br />

kracht en rust bewaard is gebleven.<br />

Met zijn gotische kruisgang, de ca. 2000<br />

m 2 omvattende kloostertu<strong>in</strong>en en de<br />

nieuw <strong>in</strong>gerichte tentoonstell<strong>in</strong>gsruimtes<br />

is de sticht<strong>in</strong>g klooster Dalheim<br />

LWL-<strong>Land</strong>esmuseum een bijzondere<br />

plek om de fasc<strong>in</strong>erende rijkdom van de<br />

kloostercultuur te ontdekken.<br />

Daarbij rekenen we niet alleen de „Ora<br />

et labora“ (latijn voor bidden en werken),<br />

maar ook de muziek, <strong>het</strong> theater,<br />

<strong>het</strong> eten en dr<strong>in</strong>ken, de waardevolle<br />

kunstschatten en de bouw,- boeken,- en<br />

tu<strong>in</strong>enkunst. Permanente en speciale<br />

tentoonstell<strong>in</strong>gen laten zien hoe de<br />

kloosters de ontwikkel<strong>in</strong>g van Europa<br />

door de eeuwen heen beïnvloed hebben.<br />

Want naast hun vergaande betekenis als<br />

religieuze centra en bemiddelaar van <strong>het</strong><br />

christelijke geloof waren <strong>het</strong> ook plaatsen<br />

van onderwijs, van wetenschap, van<br />

kunst en van de economische ontwikkel<strong>in</strong>g<br />

van de hele regio.<br />

Het LWL-<strong>Land</strong>esmuseum geeft met zijn<br />

nieuwe expositie „E<strong>in</strong>getreten“, <strong>in</strong>middels<br />

onderscheiden met de gerenommeerde<br />

designprijs „red dot“, de geschiedenis<br />

en de veelzijdigheid van 1700 jaar<br />

kloostercultuur weer.<br />

Daarbij is <strong>het</strong> voormalige klooster Dalheim<br />

met zijn middeleeuwse afzonder<strong>in</strong>g<br />

<strong>het</strong> belangrijkste exponent. Aan<br />

de hand van opgedane kennis worden<br />

ruimtes en functies met moderne middelen<br />

en enscener<strong>in</strong>g tot leven gebracht;<br />

de vergaderruimte, de eetzaal, de schrijf,-<br />

en verwarm<strong>in</strong>gsruimte maar ook de<br />

bibliotheek en de voorraadkelder nemen<br />

u mee naar de wereld van een (middeleeuws)<br />

klooster. De tentoonstell<strong>in</strong>g<br />

<strong>in</strong> de nieuw <strong>in</strong>gerichte bovenverdiep<strong>in</strong>g<br />

van de zuid,- en oostvleugel van <strong>het</strong><br />

gebouw geeft niet alleen de kloostergeschiedenis<br />

van Dalheim weer, maar zet<br />

vooral de historische ontwikkel<strong>in</strong>g van<br />

de religieuze plaatsen centraal. Van de<br />

woestijnvaders via de eerste kloosterlijke<br />

gemeenschappen, de reformatie van <strong>het</strong><br />

monnikendom tot <strong>in</strong> <strong>het</strong> nu.<br />

Periodieke evenementen laten <strong>in</strong> <strong>het</strong><br />

klooster Dalheim de afwisselende facetten<br />

van de kloostercultuur tot leven<br />

komen. Hiertoe behoort met name <strong>het</strong><br />

cultuurfestival ‘Dalheimer Sommer’, dat<br />

al ruim 15 jaar <strong>in</strong> de maanden augustus<br />

en september muziek en theater naar<br />

<strong>het</strong> klooster brengt. Tijdens <strong>het</strong> laatste<br />

weekend van augustus bieden meer dan<br />

200 handwerkers uit heel Europa hun<br />

zelf gemaakte producten aan, waartoe<br />

ook lekkernijen uit eigen keuken, kelder,<br />

wijngaard en brouwerij behoren. Dat<br />

kloosters ook altijd <strong>het</strong> centrum van de<br />

wetenschap waren, ervaart men <strong>in</strong> de<br />

Dalheimer Kloosterschool. Hier worden<br />

rondleid<strong>in</strong>gen, cursussen, vakantieprogramma’s<br />

en themadagen voor alle<br />

leeftijden en groepsgroottes, aan schoolklassen,<br />

gez<strong>in</strong>nen en vriendengroepen<br />

aangeboden.<br />

Di-zo: 10.00 – 18.00 uur<br />

hele jaar geopend behalve<br />

24,25 en 31 dec.<br />

Maandag gesloten,<br />

behalve op feestdagen<br />

Lichtenau-Dalheim, Am Kloster 9<br />

Stiftung Kloster Dalheim<br />

LWL-<strong>Land</strong>esmusuem für Klosterkultur<br />

Am Kloster 9, 33165 Lichtenau<br />

Tel. +49 5292 93190, Fax 9319119<br />

kloster-dalheim@lwl.org<br />

www.kloster-dalheim.de<br />

Lichtenau-Dalheim, Mitte<br />

Check vlak voor uw reis de actuele<br />

vertrektijden<br />

De voormalige stadsburcht Blankenrode<br />

is van belangrijk archeologisch belang.<br />

Geschiedkundigen noemen <strong>het</strong> oude<br />

Blankenrode „de pregnantste stadsverwoest<strong>in</strong>g<br />

van midden Europa“. De<br />

burcht werd <strong>in</strong> <strong>het</strong> midden van de 13de<br />

eeuw op <strong>het</strong> bergspoor van de zuidelijke<br />

Egge gebouwd, als grensversterk<strong>in</strong>g van<br />

Blankenrode. Pr<strong>in</strong>sbisschop Simon I van<br />

Paderborn en de abt van <strong>het</strong> klooster<br />

Corvey wilden middels deze brug hun<br />

machtsgebied tegenover de graven van<br />

Waldeck afbakenen. De oude kon<strong>in</strong>gsweg,<br />

Herßweg genoemd, liep van west naar<br />

oost door de stad. Tegenwoordig wordt<br />

36<br />

Dom<br />

De dom is ongeveer 700 jaar oud en de<br />

vijfde dom van deze plek. In 777 stond<br />

hier al een kerk die Karel de Grote had<br />

laten bouwen. Deze was van hout en<br />

bezat geen zijbreuken en werd voor de<br />

<strong>in</strong> Paderborn opgerichte rijksdag <strong>in</strong> 777<br />

weer afgebroken. De kerk was een missiekerk,<br />

tenslotte bracht Karel de Grote<br />

<strong>het</strong> Christendom naar Westfalen.<br />

De huidige dom werd <strong>in</strong> de 13de eeuw<br />

gebouwd, waarbij eerdere bouwwerken<br />

<strong>in</strong> <strong>het</strong> geheel opgenomen werden.<br />

De bouwstijl varieert van Romaans<br />

tot Gotisch. De bijna 100 meter lange,<br />

driehoekige hallenkerk heeft twee<br />

<strong>het</strong> de Warburgerweg genoemd, die op<br />

<strong>het</strong> hoogste punt op de bergrug van de<br />

zuidelijke Egge, de waterscheid<strong>in</strong>g tussen<br />

Rijn en Weezer overbrugt. Tijdens de<br />

dwarsbeuken en een westertoren van<br />

bijna 92 meter. De hallencrypte, die<br />

tot onder de vier<strong>in</strong>g reikt en 32 meter<br />

lang en 12 meter breed is, is één van de<br />

grootste crypten van Duitsland. Hier<strong>in</strong><br />

werden de relik wieën van de heilige<br />

Liborius bewaard. Tot de bijzondere<br />

bezienswaardigheden behoren o.a. <strong>het</strong><br />

Paradiesportal (vóór 1240), de Piéta (rond<br />

1380), <strong>het</strong> gotische Hoogaltaar (laat<br />

15de eeuw), <strong>het</strong> monumentale Grabmal<br />

van de pr<strong>in</strong>sbisschop Dietrich IV von<br />

Fürstenberg (+1618) en een preekstoel <strong>in</strong><br />

régencestijl (1736). De b<strong>in</strong>nenruimte van<br />

de dom is opvallend licht, wat vooral te<br />

„Bengeler Fehde“ rond 1390 werd de stad<br />

verwoest. Het huidige dorp Blankenrode<br />

is een nieuwe nederzett<strong>in</strong>g uit de 16de<br />

eeuw. Ook <strong>het</strong> bezoeken waard is de<br />

„Bleikuhle“ bij Blankenrode met de mooie<br />

Galmeiviooltjes.<br />

Lichtenau-Blankenrode,<br />

Wandelroutes A1 – 3<br />

Tourist-Information Stadt Lichtenau<br />

Lange Straße 39, 33165 Lichtenau<br />

Tel. +49 5295 998841, Fax 8970<br />

tourist@lichtenau.de<br />

www.lichtenau.de<br />

danken is aan de licht doorlatende hoogkade-ramen<br />

die <strong>in</strong> Paderborn gemaakt<br />

werden. In de kruisgang treft u <strong>het</strong><br />

beroemde drie-hazen-venster uit de 16de<br />

eeuw aan, waar<strong>in</strong> drie spr<strong>in</strong>gende hazen<br />

met drie oren afgebeeld staan. Dit is één<br />

van de herkenn<strong>in</strong>gstekens van Paderborn.<br />

Een gezegde luidt: „der Hasen und<br />

der Löffel drei, und noch hat jeder Hasen<br />

zwei“.<br />

Dagelijks: 10.00 – 18.30 uur<br />

(behalve tijdens diensten)<br />

Paderborn, Domplatz<br />

Erzbischöfliches Generalvikariat<br />

Domplatz 3, 33098 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 1251287<br />

<strong>in</strong>fo@erzbistum-paderborn.de<br />

www.erzbistum-paderborn.de<br />

Paderborn, Rathausplatz<br />

18 Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer<br />

19

Paderborn<br />

Paderborn<br />

37 38<br />

He<strong>in</strong>z Nixdorf MuseumsForum Historisch stadhuis<br />

Paderborn heet u welkom <strong>in</strong> <strong>het</strong> grootste<br />

computermuseum van de wereld: beleef<br />

en ontdek <strong>in</strong> <strong>het</strong> He<strong>in</strong>z Nixdorf Museum-<br />

Forum (HNF) de 5000 jarige geschiedenis<br />

van <strong>in</strong>formatie- en communicatietechniek.<br />

Op een tentoonstell<strong>in</strong>gsoppervlakte van<br />

6000 m² en met meer dan 2000 exposanten<br />

presenteert <strong>het</strong> HNF op unieke wijze<br />

de <strong>in</strong>formatietechniek en diens <strong>in</strong>vloed<br />

op de culturele en wetenschappelijke<br />

geschiedenis.<br />

Het Paderbornse stadhuis is één van de<br />

kenmerken van <strong>het</strong> <strong>Paderborner</strong> <strong>Land</strong>. Deze<br />

werd gebouwd <strong>in</strong> <strong>het</strong> beg<strong>in</strong> van de 17 de<br />

eeuw <strong>in</strong> de stijl van de wezerrenaissance. De<br />

prachtige façade heeft 3 gevels: een hoofdgevel<br />

en twee kle<strong>in</strong>ere gevels, die zijdel<strong>in</strong>gs<br />

naar voren treden. In <strong>het</strong> onderste gedeelte<br />

bev<strong>in</strong>den zich twee open hallen, die vroeger<br />

als gerechtszaal dienden en door Dorische<br />

zuilen ondersteund worden. Bijzonder<br />

opvallend is de wezerre naissance stijl van<br />

<strong>het</strong> gebouw en de complete voorgevel, die<br />

volledig uit ramen bestaat. Tegenwoordig<br />

is <strong>het</strong> van b<strong>in</strong>nen nieuw gerenoveerde<br />

gebouw de plek van de raadsvergader<strong>in</strong>gen<br />

en de ruimte voor officiële ontvangsten en<br />

feesten. De trouwzaal en <strong>het</strong> familiebureau<br />

bev<strong>in</strong>den zich <strong>in</strong> <strong>het</strong> stadhuis. Voor <strong>het</strong><br />

stadhuis staat een barokke „Kump“ (bron),<br />

die versiert is met de vlag van de stad Paderborn.<br />

Paderborn, Rathausplatz<br />

Tourist Information Paderborn<br />

Marienplatz 2a, 33098 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 882980, Fax 882990<br />

tourist-<strong>in</strong>fo@paderborn.de<br />

www.paderborn.de/tourismus<br />

Paderborn, Rathausplatz<br />

39<br />

Keizerlijk paleis en Bartholomeuskapel<br />

U beg<strong>in</strong>t uw tijdsreis 3000 jaar voor<br />

Christus bij <strong>het</strong> ontstaan van getal en<br />

schrift <strong>in</strong> Mesopotamië. Hier ziet u hoe<br />

5000 jaar geleden de warenhandel op<br />

kleitabletten werd gedocumenteerd.<br />

Maak een tijdsprong naar de 2 de eeuw<br />

en reken met de Abacus. Ervaar hoe<br />

Gutenberg vele eeuwen later met sierlijke<br />

letters de communicatietechniek<br />

revolutioneerde. Op een schrijf,- en<br />

rekenmach<strong>in</strong>e kunt u zien hoe de<br />

mechaniser<strong>in</strong>g van de <strong>in</strong>formatietechniek<br />

zich steeds verder ontwikkelde<br />

en uite<strong>in</strong>delijk uitmondde <strong>in</strong> de uitv<strong>in</strong>d<strong>in</strong>g<br />

van de eerste computer. Vanaf hier<br />

g<strong>in</strong>g de ontwikkel<strong>in</strong>g rap. U ziet hoe de<br />

ene technische <strong>in</strong>novatie na de andere<br />

volgde en de computer zijn weg vond<br />

van <strong>het</strong> laboratorium en de kantoren<br />

naar uite<strong>in</strong>delijk de k<strong>in</strong>derkamers. Hier<br />

treft u oude bekenden: historische PC’s<br />

zoals de C64, Atari of de Apple II doen u<br />

denken aan de jaren ’80. Wilt u eens een<br />

blik <strong>in</strong> de toekomst werpen? Duik dan <strong>in</strong><br />

<strong>het</strong> softwaretheater eens <strong>in</strong> de virtuele<br />

3D-werelden en ontmoet Avatar Max<br />

of bewonder de Wearables; de kled<strong>in</strong>g<br />

van de toekomst. Een centraal onderdeel<br />

van <strong>het</strong> museum is de galerie van de<br />

pionieren. Hier worden de biografieën<br />

en prestaties van belangrijke mensen<br />

b<strong>in</strong>nen de <strong>in</strong>formatietechnologie gepresenteerd:<br />

van Gottfried Wilhelm Leibniz<br />

via Herman Hollerith tot Konrad Zuse en<br />

He<strong>in</strong>z Nixdorf. De geschiedenis van de<br />

Nixdorf Computer AG wordt beschreven<br />

<strong>in</strong> een speciale tentoonstell<strong>in</strong>gsruimte.<br />

Zij laat een belangrijk element <strong>in</strong> de<br />

geschiedenis van de wetenschap zien.<br />

De tentoonstell<strong>in</strong>g wordt uitgebreid met<br />

een veelzijdig en spannend programma<br />

van exposities en evenementen.<br />

Voor k<strong>in</strong>deren en jongeren is er een<br />

uitgebreid pedagogisch aanbod. Tijdens<br />

naschol<strong>in</strong>gs evenementen en workshops<br />

voor vol wassenen kan iedere geïnteresseerde<br />

achter de computer kruipen.<br />

Een breed programma met lez<strong>in</strong>gen verschaft<br />

<strong>in</strong>formatie en discussies rondom<br />

de actuele thema’s mens en techniek.<br />

Di – vrij: 9.00-18.00 uur<br />

Za, en zo: 10.00 – 18.00 uur<br />

Speciale regel<strong>in</strong>g op feestdagen<br />

Paderborn, Fürstenallee 7<br />

HNF He<strong>in</strong>z Nixdorf<br />

MuseumsForum GmbH<br />

Fürstenallee 7, 33102 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 306600, Fax 306609<br />

<strong>in</strong>fo@hnf.de<br />

www.hnf.de<br />

Paderborn, MuseumsForum<br />

Loopt men door de rode poorten van de<br />

dom naar buiten, dan valt <strong>het</strong> oog meteen<br />

op <strong>het</strong> areaal van de <strong>Paderborner</strong> kon<strong>in</strong>gspaltsen.<br />

Hier bev<strong>in</strong>dt zich de <strong>in</strong> moderne<br />

staat gebrachte paltsaula, waarvan de<br />

muren uit de tijd van keizer He<strong>in</strong>rich II<br />

stammen. Aan de noordkant van de dom<br />

werden resten van een Karol<strong>in</strong>gische<br />

keizerburcht blootgelegd, waar<strong>in</strong> meerdere<br />

rijksvergader<strong>in</strong>gen plaatsgevonden<br />

hebben. De 50 meter lange zaal van de<br />

Ottoons-Salische burcht uit de 11 de – 12 de<br />

eeuw, werd <strong>in</strong> 1970 op de oude grondmuren<br />

opnieuw gebouwd. Hier ontmoetten<br />

Karel de Grote en de uit Rome overgekomen<br />

Paus Leo III elkaar <strong>in</strong> 799. Deze<br />

ontmoet<strong>in</strong>g was van groot politiek belang<br />

voor <strong>het</strong> toenmalige Europa. Nadat Leo uit<br />

Rome werd verdreven, vond hij onderdak<br />

bij de kon<strong>in</strong>g die hem <strong>in</strong> Rome opnieuw<br />

aan de macht hielp. In ruil hiervoor kroonde<br />

paus Leo kon<strong>in</strong>g Karel <strong>in</strong> <strong>het</strong> jaar 800 <strong>in</strong><br />

Rome tot keizer. In <strong>het</strong> keizerlijk paleis<br />

bev<strong>in</strong>dt zich een bezienswaardig museum,<br />

de Bartholomeuskapel, die direct grenst<br />

aan <strong>het</strong> keizerlijk paleis, en is kunsthistorisch<br />

gezien <strong>het</strong> belangrijkste kerkgebouw<br />

van Paderborn. De kapel werd vermoedelijk<br />

<strong>in</strong> <strong>het</strong> jaar 1017 door byzantijnse bouwwerkers<br />

gebouwd.<br />

Deze kapel is waarschijnlijk de oudste hallenkerk<br />

ten noorden van Alpen, met aan<br />

de b<strong>in</strong>nenkant bezienswaardige kapitelen<br />

en een <strong>in</strong>drukwekkende akoestiek. Dit op<br />

<strong>het</strong> eerste gezicht sluik werkende gebouw<br />

vertoont een buitengewone architectuur,<br />

die voor de elfde eeuw uniek is <strong>in</strong> <strong>het</strong><br />

noorden van Alpen. De hal wordt door<br />

zes dunne zuilen en 3 even hoge beuken<br />

gesegmenteerd.<br />

Di – zo: 10.00-18.00 uur<br />

Iedere eerste woensdag van de maand<br />

10.00-20.00 uur<br />

Gesloten op 24,25 en 31 december<br />

Paderborn, Am Ikenberg<br />

Museum <strong>in</strong> der Kaiserpfalz<br />

Am Ikenberg, 33098 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 105110, Fax 105125<br />

lwl-kaiserpfalzmuseum@lwl.org<br />

www.lwl-kaiserpfalz-paderborn.de<br />

Paderborn, Rathausplatz<br />

20 Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer<br />

21

Paderborn<br />

Paderborn<br />

40<br />

Schloß Neuhaus<br />

42<br />

Adam en Eva huis<br />

Slot Neuhaus, de voormalige Paderbornse<br />

pr<strong>in</strong>s-bisschoppelijke residentie,<br />

geldt <strong>in</strong> deze streek als de belangrijkste<br />

bezienswaardigheid van de wezerrenaissance<br />

en behoort daarmee tot de hoofdbezienswaardigheden<br />

van <strong>het</strong> <strong>Paderborner</strong><br />

<strong>Land</strong>. Al <strong>in</strong> de 13de eeuw is men met<br />

de bouw hiervan begonnen. Dit duurde<br />

voort tot <strong>in</strong> de 16de eeuw. Het huidige<br />

slot heeft een vierkante vorm met 4<br />

ronde hoektorens en graven (watergraven).<br />

Het grootste gedeelte van <strong>het</strong> complex<br />

dient als school. In de audiëntiezaal<br />

v<strong>in</strong>den concerten, voordrachten en recepties<br />

plaats.<br />

In de voormalige baroktu<strong>in</strong> v<strong>in</strong>den ieder<br />

jaar tussen mei en oktober talrijke evenementen<br />

plaats <strong>in</strong> <strong>het</strong> kader van de<br />

„slotzomer“. Aan de baroktu<strong>in</strong> grenst<br />

<strong>het</strong> 42 ha grote slotpark, een geliefd<br />

uitstapje voor groot en kle<strong>in</strong> met musea,<br />

gastronomie, wandelwegen, speeltu<strong>in</strong>en<br />

en een midgetgolfbaan. De Martstal<br />

herbergt twee musea. In <strong>het</strong> Historisch<br />

Museum draait <strong>het</strong> om de geschiedenis<br />

van de residentie en de ontwikkel<strong>in</strong>g van<br />

<strong>het</strong> stadsdistrict. Een speciale expositie<br />

presenteert de keramiek,- en glasverzamel<strong>in</strong>g<br />

Nachtmann. De tentoonstell<strong>in</strong>g<br />

van <strong>het</strong> Natuurkundig Museum is gebaseerd<br />

op de natuur van <strong>het</strong> <strong>Paderborner</strong><br />

<strong>Land</strong>. Op een unieke manier worden<br />

de geografische ligg<strong>in</strong>gen, de geologie,<br />

typische levensruimten, flora en fauna<br />

en een reis door de geschiedenis van de<br />

aarde gepresenteerd. Voor de kle<strong>in</strong>ste<br />

bezoekers is er een bijzondere speelruimte;<br />

<strong>het</strong> ‘k<strong>in</strong>dermuseum’. De stadsgalerij <strong>in</strong><br />

de manege toont lopende exposities met<br />

als speerpunt oude kunst - schilderijen<br />

en grafische kunst. De stadsgalerij <strong>in</strong> de<br />

manege toont lopende exposities met als<br />

speerpunt oude kunst - schilderijen en<br />

grafische kunst.<br />

Di – z0: 10.00-18.00 uur<br />

Rondleid<strong>in</strong>g op afspraak<br />

Paderborn-Schloß Neuhaus,<br />

Im Schloßpark 7 – 9<br />

Tourist Information Paderborn<br />

Marienplatz 2a, 33098 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 882980, Fax 882990<br />

tourist-<strong>in</strong>fo@paderborn.de<br />

www.paderborn.de/tourismus<br />

Paderborn, Schloß Neuhaus<br />

Het Adam en Eva huis is één van de<br />

oudste vakwerkhuizen <strong>in</strong> Paderborn. Het<br />

werd rond 1560 <strong>in</strong> de stijl van de wezerrenaissance<br />

gebouwd. Opvallend zijn de<br />

hout snijwerken aan de gevel.<br />

Bont geschilderd en weergegeven als drie<br />

Friesen lopen ze over de voorkant van de<br />

gevel. Het Adam en Eva huis heeft haar<br />

naam te danken aan één van de figuurlijke<br />

„Friesen“ op de zijgevel, die de verdrijv<strong>in</strong>g<br />

uit <strong>het</strong> paradijs symboliseert. De middelste<br />

Fries toont <strong>het</strong> symbool van de vier evangelisten.<br />

Boven<strong>in</strong> zijn tussen de gesegmenteerde<br />

renaissancepalmetten, vreemd uitziende<br />

mannenhoofden zichtbaar, waarbij<br />

43<br />

Abd<strong>in</strong>ghofkerk<br />

Hoog boven de bronnen van de Pader<br />

is de Abd<strong>in</strong>hofkerk met twee torens te<br />

zien. De s<strong>in</strong>ds 1867 protestantse kerk,<br />

u grimassen kunt onderscheiden. Tegenwoordig<br />

herbergt <strong>het</strong> Adam en Eva huis<br />

<strong>het</strong> museum voor stadsgeschiedenis. In de<br />

nabijgelegen straat „Auf den Dielen“ is een<br />

een pijlerbasiliek met een plat plafond en<br />

een crypte met drie schepen, is één van<br />

de bouwwerken die onder leid<strong>in</strong>g van<br />

bisschop Me<strong>in</strong>werk op de resten van de <strong>in</strong><br />

1031 geconsacreerde benedictijnse kloosterkerk<br />

St. Peter en Paul gebouwd werd.<br />

Vanuit de zijschepen lopen trappen naar<br />

beneden naar de geconsacreerde crypte,<br />

de zich onder <strong>het</strong> oksaal bev<strong>in</strong>dt. Onder<br />

<strong>het</strong> zogenaamde „Langhaus“ ontdekt men<br />

de fundamenten van twee oude gebouwen.<br />

Tijdens de klim naar de Westwerkgalerij<br />

bereikt men de zijdel<strong>in</strong>gs liggende<br />

„Abtskapelle“, die <strong>in</strong> de 12e eeuw werd<br />

gebouwd. In de bijna vierkante ruimte<br />

hele reeks fraai versierde vakwerkhuizen<br />

bewaard gebleven.<br />

Di – zo: 10.00 – 18.00 uur<br />

Paderborn, Hathumarstr. 7 – 9<br />

Museum für Stadtgeschichte<br />

Hathumarstr. 7 – 9, 33098 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 8823501, Fax 8823509<br />

stadtmuseum@paderborn.de<br />

www.paderborn.de/kultur<br />

Paderborn, Maspernplatz<br />

bev<strong>in</strong>dt zich een stenen vloer met een<br />

kruismotief en <strong>in</strong> <strong>het</strong> midden staat een<br />

romaanse zuil.<br />

Dagelijks: 9.00 – 18.00 uur<br />

(behalve tijdens diensten)<br />

Paderborn, Am Abd<strong>in</strong>ghof<br />

Tourist Information Paderborn<br />

Marienplatz 2a, 33098 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 882980, Fax 882990<br />

tourist-<strong>in</strong>fo@paderborn.de<br />

www.abd<strong>in</strong>ghof.de<br />

Paderborn, Rathausplatz<br />

41<br />

Marktkerk<br />

44<br />

Aartsbisschoppelijk Diocesaanmuseum<br />

De voormalige Jezuïetenkerk (tegenwoordig<br />

marktkerk) werd <strong>in</strong> de jaren 1682-<br />

1692 met een barokfaçade gebouwd. De<br />

driehoekige basilieken met oksalen <strong>in</strong> de<br />

b<strong>in</strong>nenruimte zijn buitengewoon licht<br />

en fraai versierd. Het <strong>in</strong>terieur is gotisch,<br />

terwijl <strong>het</strong> exterieur overwegend barok is.<br />

Tot de kostbaarheden van deze kerk worden<br />

enkele prachtige altaarmaterialen uit<br />

de 17 de en 18 de eeuw gerekend. Bijzonder<br />

bezienswaardig is <strong>het</strong> goudversierde<br />

barokke hoogaltaar, een werk dat gedurende<br />

meer dan 10 jaar gereconstrueerd<br />

is aan de hand van <strong>het</strong> voorbeeld van<br />

<strong>het</strong> orig<strong>in</strong>ele altaar, dat tijdens de oorlog<br />

vernietigd werd. Aan de kerk grenst <strong>het</strong><br />

gebouwencomplex van <strong>het</strong> gymnasium<br />

Theodorianum en de theologische faculteit,<br />

waar<strong>in</strong> zich vroeger de eerste Westfaalse<br />

universiteit bevond.<br />

Dagelijks: 9.00 – 18.00 uur<br />

(behalve tijdens diensten)<br />

Paderborn, Kamp<br />

Tourist Information Paderborn<br />

Marienplatz 2a, 33098 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 882980, Fax 882990<br />

tourist-<strong>in</strong>fo@paderborn.de<br />

www.paderborn.de/tourismus<br />

Paderborn, Rathausplatz<br />

Het museum herbergt een omvangrijke<br />

verzamel<strong>in</strong>g sacrale kunst uit de 10de<br />

tot de 20ste eeuw. Deze bevat ongeveer<br />

6000 museumstukken, waarvan ongeveer<br />

1000 <strong>in</strong> de volledig nieuwe tentoonstell<strong>in</strong>gsruimtes<br />

tussen 1991- 1993<br />

getoond worden. Van grote betekenis is<br />

de Madonna van de Paderbornse bisschop<br />

Imad (1051/1058), één van de oudste<br />

afbeeld<strong>in</strong>gen van de tronende Madonna<br />

<strong>in</strong> de westerse kunst. Naast middeleeuwse<br />

beeldhouwwerken kunnen <strong>in</strong><br />

de beeldenverzamel<strong>in</strong>g ook voorbeelden<br />

van de Westfaalse barokkunst, zoals <strong>het</strong><br />

Libori-feestaltaar uit 1736, bezichtigd<br />

worden. In de schatkamer, <strong>in</strong> de middeleeuwse<br />

gewelven van <strong>het</strong> voormalige<br />

bisschoppelijk paleis, bev<strong>in</strong>den zich liturgisch<br />

materialen, relikwieën en andere<br />

kostbare werken uit de kerkelijke kunst.<br />

Speciale tentoonstell<strong>in</strong>gen over verschillende<br />

thema’s completeren <strong>het</strong> aanbod<br />

van <strong>het</strong> Diocesaanmuseum.<br />

Di – zo: 10.00 – 18.00 uur<br />

Iedere eerste woensdag van de maand<br />

tot 20 uur<br />

Paderborn, Markt 17<br />

Erzbischöfl. Diözesanmuseum und<br />

Domschatzkammer<br />

Markt 17, 33098 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 1 251400, Fax 1251495<br />

museum@erzbistum-paderborn.de<br />

www.dioezesanmuseum-paderborn.de<br />

Paderborn, Rathausplatz<br />

22 Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer<br />

23

Paderborn<br />

Paderborn<br />

45<br />

Duits tractoren- en modelauto museum<br />

48<br />

Recreatieparadijs Lippemeer<br />

Het museum toont op een oppervlakte<br />

van meer dan 3000 m ² ongeveer 120 oude<br />

tractoren, die u een overzicht geven van de<br />

technische en historische ontwikkel<strong>in</strong>gen<br />

van de tractoren <strong>in</strong> <strong>het</strong> beg<strong>in</strong> van de jaren<br />

‘20 tot na de oorlog. De <strong>in</strong>middels legendarische<br />

Lanz-Bulldogs vormen de grootste<br />

groep tractoren, gevolgd door MAN,<br />

Deutz, Hanomag, Schlüter en Eicher. Een<br />

Shell-tankstation uit de jaren ‘20 geeft een<br />

<strong>in</strong>druk van de geschiedenis van de benz<strong>in</strong>evoorzien<strong>in</strong>g.<br />

Een orig<strong>in</strong>ele smederij en een<br />

schematische doorsnede van tractoren verduidelijkt<br />

<strong>het</strong> ontstaan van <strong>het</strong> landhandwerk.<br />

Bovendien worden er ook nog 10.000<br />

andere museumstukken tentoongesteld<br />

zoals modelvoertuigen, auto’s, tractoren en<br />

vrachtwagens. Naast historische en actuele<br />

modellen van Duitse en Amerikaanse producenten<br />

zijn ook met de hand vervaardigde<br />

unieke exemplaren te zien.<br />

Di – zo: 10.00 – 18.00 uur<br />

Paderborn, Karl-Schoppe-Weg 8<br />

Deutsches Traktoren und<br />

Modellautomuseum<br />

Karl-Schoppe-Weg 8, 33100 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 490711, Fax 490712<br />

<strong>in</strong>fo@deutsches-traktoren museum.de<br />

www.deutsches-traktoren museum.de<br />

Paderborn, Bruktererweg<br />

Het Lippemeer <strong>in</strong> <strong>het</strong> Paderbornse<br />

stadsdeel Sande heeft wat <strong>in</strong> petto voor<br />

elke waterliefhebber, rustzoeker, maar ook<br />

skaters, dankzij <strong>het</strong> skaterpark. Bovendien<br />

is er vlak <strong>in</strong> de buurt van <strong>het</strong> jeugdkampeerterre<strong>in</strong><br />

een beachvolleybalveld, een<br />

fietsparcour, een streetbalterre<strong>in</strong> en twee<br />

boule-banen, die gratis gebruikt kunnen<br />

worden en ook bij m<strong>in</strong>der goed weer <strong>het</strong><br />

Lippemeer tot een <strong>in</strong>teressante bestemm<strong>in</strong>g<br />

maken.<br />

Voor watersporters biedt <strong>het</strong> meer de<br />

mogelijkheid om te zeilen, surfen of<br />

waterskiën. Het aangrenzende meer heeft<br />

twee waterski-zeilbanen, een zandstrand,<br />

ligweides, k<strong>in</strong>derspeeltu<strong>in</strong>en en kiosken,<br />

de Lippemeer rondweg (6 km) en een<br />

m<strong>in</strong>golfterre<strong>in</strong> maken <strong>het</strong> aanbod van <strong>het</strong><br />

Lippemeer compleet.<br />

Paderborn-Sande an der B64<br />

Tourist Information Paderborn<br />

Marienplatz 2a, 33098 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 882980, Fax 882990<br />

tourist-<strong>in</strong>fo@paderborn.de<br />

www.paderborn.de/freizeit<br />

Sande, Kirche<br />

46<br />

Paderbronnen, Paderborn<br />

49<br />

Pader Klimpark<br />

Midden <strong>in</strong> de stad Paderborn ontspr<strong>in</strong>gt<br />

uit meer dan 200 bronnen de Pader, de<br />

kortste rivier van Duitsland. Per seconde<br />

komt hier 3000 tot 9000 liter uit de grond<br />

omhoog. De 5 Paderarmen, die de 200<br />

bronnen opnemen, vormen uite<strong>in</strong>delijk<br />

<strong>in</strong> <strong>het</strong> stadscentrum de Pader, die al na<br />

4 kilometer bij Slot Neuhaus <strong>in</strong> de Lippe<br />

uitmondt. Het water van de Paderbronnen<br />

zwelt <strong>het</strong> hele jaar door, met een constante<br />

temperatuur van 12-14 graden, en zorgt <strong>in</strong><br />

<strong>het</strong> voorjaar voor een de opwarm<strong>in</strong>g van<br />

de lucht. In de vorige eeuwen waren de<br />

Paderbronnen een belangrijke economische<br />

bron voor de stad: <strong>het</strong> snel vloeiende<br />

water zette niet enkel talrijke molens aan,<br />

maar was ook een essentieel bestanddeel<br />

van <strong>het</strong> Paderbornse bier, dat <strong>in</strong> tijden van<br />

de Hanze naast <strong>het</strong> Paderbornse brood<br />

tot de belangrijkste exportproducten van<br />

Paderborn behoorde. Aan de 3 westelijke<br />

Paderarmen zijn voormalige molengebouwen<br />

te zien.<br />

Paderborn, Zentrum<br />

Tourist Information Paderborn<br />

Marienplatz 2a, 33098 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 882980, Fax 882990<br />

tourist-<strong>in</strong>fo@paderborn.de<br />

www.paderborn.de/tourismus<br />

Paderborn, Rathausplatz<br />

Een klimbelevenis voor iedereen die<br />

plezier beleeft aan avontuur en beweg<strong>in</strong>g<br />

<strong>in</strong> de natuur. Een klimparcours met<br />

verschillende moeilijkheidsgraden hoog<br />

boven de roeivijver, zorgt voor een fl<strong>in</strong>ke<br />

dosis adrenal<strong>in</strong>e <strong>in</strong> <strong>het</strong> lichaam. Men<br />

beweegt zich op een hoogte van 12 meter<br />

voort tussen verschillende klimelementen<br />

of u sjeest met hoge snelheid aan<br />

een kabelbaan door <strong>het</strong> bos. Het park<br />

is door de technische keur<strong>in</strong>gsdienst<br />

gecontroleerd. Verschillende moeilijkheidsgraden<br />

zorgen ervoor dat iedereen<br />

kan meedoen op zijn eigen tempo en<br />

niveau. De deelnemers zijn tijdens <strong>het</strong><br />

hele parcours aan een stalen draad dubbel<br />

beveiligd. Vakkundig personeel <strong>in</strong>strueert<br />

u over <strong>het</strong> klimpark en staat de<br />

hele tijd voor u klaar.<br />

Vrij: 16.00 – 20.00 uur<br />

Za, zon,- feest,- en vakantiedagen:<br />

10.00 – 20.00<br />

(<strong>in</strong> de w<strong>in</strong>ter op aanvraag)<br />

Paderborn, An den Fischteichen,<br />

Dubelohstr. 100<br />

R&S Kletterpark GmbH<br />

Friedrichstr. 33, 33102 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 8719471, Fax 109722<br />

mail@kletterpark-gmbh.de<br />

www.paderkletterpark.de<br />

Paderborn, Padersee<br />

47<br />

IJsbaan Paderborn<br />

50<br />

BENTELER ARENA<br />

„Disco Fever“ is de slogan op de nieuwe<br />

ijsbaan van Paderborn, <strong>in</strong> <strong>het</strong> <strong>in</strong>dustriegebied<br />

Mönkeloh. Op<br />

1800 m 2 ijs kunnen<br />

jong en oud niet alleen<br />

schaatsen: op zaterdag<br />

van 19.00 tot 23.00<br />

uur kan men hier op<br />

<strong>het</strong> ijs dansen en sw<strong>in</strong>gen.<br />

Met discolicht en<br />

goede muziek zorgt <strong>het</strong><br />

schaatsen <strong>in</strong> de „IJsdisco“ voor nog meer<br />

ijspret. De ijsbaan is onder alle weersomstandigheden<br />

geopend, daarvoor zorgt de<br />

vrijdragende dakconstructie en<br />

de 27 km lange glykolge koelde koelbuizen,<br />

die op dezelfde wijze functioneren als<br />

vloerverwarm<strong>in</strong>g,<br />

zodat zelfs bij hoge<br />

temperaturen <strong>het</strong><br />

schaatsen nog<br />

mogelijk is. Schaatsen<br />

kunnen worden<br />

gehuurd. Tijdens<br />

„Happy Hour“,<br />

maandag van 15 tot<br />

17 uur en d<strong>in</strong>sdag van 18.30 tot 20.30, is<br />

<strong>het</strong> huren zelfs gratis. Uiteraard zijn hier<br />

ook allerlei versnaper<strong>in</strong>gen verkrijgbaar.<br />

Ma: 15.00 – 17.00 uur<br />

Di – vrij: 15.00 – 20.30 uur<br />

Za: 11.00 – 22.30 uur<br />

Zon,- en feestdagen: 11.00-20.30 uur<br />

Schoolvakanties: dagelijks vanaf 11 uur<br />

Laagseizoen: herfst,- tot paasvakantie<br />

Paderborn, Pamplonastr. 15<br />

Eishalle Paderborn<br />

Pamplonastr. 15, 33106 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 5477007<br />

Fax +49 5271 496335<br />

<strong>in</strong>fo@paderborner-eisbahn.de<br />

www.paderborner-eisbahn.de<br />

Paderborn, Autohof, Eisbahn<br />

Het <strong>in</strong> 2008 <strong>in</strong>gewijde Arena is een voetbalstadion<br />

dat de bezoekers een goede<br />

zicht op <strong>het</strong> speelveld biedt. De arena<br />

biedt met een lengte van 156 m en een<br />

breedte van 115 m plaats aan 15.000 toeschouwers.<br />

Het stadion kan met 9.000<br />

staplaatsen en 5.800 zitplaatsen, waaronder<br />

748 vipplaatsen, te allen tijde tot<br />

20.000 toeschouwersplaatsen worden<br />

uitgebreid. Alle tribunes zijn geheel<br />

overdekt. De hele tribuneconstructie<br />

bestaat uit kant en klare onderdelen van<br />

staalbeton. Het transparante dak wordt<br />

gevormd door een stalen constructie uit<br />

vrijdragende traliebalken. Het speelveld<br />

is volgens de meest actuele Bundesliga<br />

standaard verwarmd en voorzien van<br />

een irrigatiesysteem en rolgras. Het<br />

BENTELER ARENA is de thuisbasis van SC<br />

Paderborn 07.<br />

Paderborn, <strong>Paderborner</strong> Str. 89<br />

SC Paderborn 07 e. V.<br />

<strong>Paderborner</strong> Str. 89, 33104 Paderborn<br />

Tel. +49 5251 8771907, Fax 8771999<br />

<strong>in</strong>fo@scpaderborn07.de<br />

www.scpaderborn07.de<br />

Paderborn, Arena/Almeaue<br />

24 Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer<br />

25

Salzkotten<br />

51<br />

Gradeerhuis<br />

Een met de geschiedenis van de stad<br />

Salzkotten en haar zoutproductie direct<br />

verbonden trekpleister is <strong>het</strong> meer dan 50<br />

m lange gradeerhuis, dat de stad Salzkoten<br />

<strong>in</strong> 1997 op een historische plek -<strong>in</strong> de<br />

directe omgev<strong>in</strong>g van de Sälzerhalle- weer<br />

heeft herbouwd. Het complex wordt door<br />

de Solebron ,,Neuer Sprudel“ gevoed met<br />

water. Ook bev<strong>in</strong>dt zich hier een waterloop<br />

(Kneipp). Naast <strong>het</strong> gradeerhuis v<strong>in</strong>den zich<br />

twee bass<strong>in</strong>s voor „Kneippse“ gebruiken.<br />

Aan de zuidkant komt men via de Hederaue<br />

over een voetpad langs de Heder <strong>in</strong> <strong>het</strong><br />

natuurreservaat Sültsoid. Het ca. 16 ha grote<br />

bronnen- en moeraslandschap met zoutwaterbronnen<br />

beschikt over een veelzijdige<br />

zoutflora, die <strong>in</strong> deze regio uniek is. Een 2,5<br />

km lang natuurpad verschaft <strong>in</strong>formatie<br />

over de buitengewone schoonheid van de<br />

natuur, waar<strong>in</strong> zoutwaterplanten groeien<br />

en die men normaalgesproken allen aan de<br />

kust v<strong>in</strong>dt. Op 5 plekken <strong>in</strong>formeren <strong>in</strong>formatieborden<br />

over de geologie, flora en fauna<br />

van dit <strong>in</strong>traregionaal bekende zoutweidegebied.<br />

Vanaf hier gaat <strong>het</strong> verder richt<strong>in</strong>g<br />

<strong>het</strong> zuiden, naar <strong>het</strong> nieuw <strong>in</strong>gerichte Hederbrongebied<br />

<strong>in</strong> Upsprunge.<br />

Salzkotten, Marktstr. 8<br />

Stadtverwaltung Salzkotten<br />

Tourismus und Stadtmarket<strong>in</strong>g<br />

Marktstr. 8, 33154 Salzkotten<br />

Tel. +49 5258 5072000, Fax 50727<br />

stadtverwaltung@salzkotten.de<br />

www.salzkotten.de<br />

Bahnhof Salzkotten, kort voetpad<br />

Natuurbelevenis Aadal met avontuurpark Aadal<br />

52<br />

Dreckburg<br />

Ten zuiden van de B1, voor de poorten<br />

van de stad Salzkotten, kunt u niet om<br />

de imposante Torenburcht heen. Rond<br />

53<br />

Oliemolen<br />

De oude oliemolen <strong>in</strong> Salzkoten, die uit de<br />

16e eeuw stamt, bev<strong>in</strong>dt zich <strong>in</strong> <strong>het</strong> oosten<br />

van de stad. De verenig<strong>in</strong>g ter behoud van<br />

cultuurhistorische gebouwen Salzkotten<br />

e.V. heeft <strong>in</strong> 1986 <strong>het</strong> doel gehad een molen<br />

<strong>in</strong> <strong>het</strong> Franz-Kle<strong>in</strong>e-Park te herbouwen.<br />

Ze kocht een technische <strong>in</strong>terieur van een<br />

oude oliemolen uit Wewelsburg en herbouwde<br />

de nog altijd goed functionerende<br />

molen op <strong>het</strong> handwerkeiland. Naast de<br />

oliemolen zijn op <strong>het</strong> handwerkeiland <strong>in</strong> <strong>het</strong><br />

Kle<strong>in</strong>e-Park een klompenmakerij, wagenmakerij,<br />

smid en bakkerij te bezichtigen.<br />

Een gratis demonstratie van <strong>het</strong> olieslagen<br />

met een gevarieerd pro-gramma v<strong>in</strong>dt<br />

1350 door Otto von Bentheim gebouwd,<br />

diende ze als hoofdverblijf van geestelijke<br />

heren. In 1386 werd de Dreckburcht voor<br />

<strong>het</strong> eerst vermeld. De tot nu toe aan drie<br />

kanten aanwezige b<strong>in</strong>nengracht werd <strong>in</strong><br />

2008 – naar aanleid<strong>in</strong>g van <strong>het</strong> 650-jarig<br />

bestaan – gecompleteerd door de restauratie<br />

van de noorderlijke gracht, zodat <strong>het</strong><br />

nu eigenlijk een waterslot is. Op de derde<br />

etage van de torenburcht zijn resten van<br />

een muurschilder<strong>in</strong>g uit de renaissancetijd<br />

m.b.t. <strong>het</strong> thema „Jungbrunnen“ te zien.<br />

De Dreckburcht is <strong>in</strong>middels <strong>in</strong> privébezit<br />

en gerestaureerd. Op <strong>het</strong> terre<strong>in</strong> v<strong>in</strong>den<br />

regelmatig culturele evenementen (tentoonstell<strong>in</strong>gen,<br />

concerten en feesten)<br />

plaats. De Dreckburcht is een populaire<br />

stopplek voor fietsers.<br />

Salzkotten, Dreckburg<br />

Stadtverwaltung Salzkotten<br />

Tourismus und Stadtmarket<strong>in</strong>g<br />

Marktstr. 8, 33154 Salzkotten<br />

Tel. +49 5258 5072000, Fax 50727<br />

stadtverwaltung@salzkotten.de<br />

www.salzkotten.de<br />

Salzkotten, Krankenhaus<br />

op de eerste zondag van april tot oktober<br />

(Mühlensonntag) plaats of is op afspraak<br />

moge-lijk. Als rariteit onder de toch al zeldzame<br />

oliemolens, gebruikt men tijdens <strong>het</strong><br />

persproces twee vaste spies en één losse<br />

spie. De demonstratie op <strong>het</strong> handwerkeiland<br />

wordt aangevuld met lez<strong>in</strong>gen en tentoonstell<strong>in</strong>gen<br />

over de streek.<br />

Iedere eerste zondag van april – oktober<br />

En op afspraak<br />

Salzkotten, Lange Straße<br />

Fördervere<strong>in</strong> für kulturhistorische<br />

Bauten und Bauwerke e. V.<br />

Lange Straße 7, 33154 Salzkotten<br />

Tel. +49 5258 6421<br />

ulrich@vonsobbe.de<br />

www.handwerks<strong>in</strong>sel.de<br />

Station Salzkotten, kort voetpad<br />

„Altijd een bezoek waard”<br />

Meedoen, uitproberen en genieten <strong>in</strong> <strong>het</strong> Natuurbelevenis Aadal<br />

met veel plaats om te spelen, ontspannen en actief te zijn.<br />

Op <strong>het</strong> blootsvoetsbelevenispad is <strong>het</strong> motto: „schoenen en sokken<br />

uitrekken en vrijheid voor de voeten!” Spann<strong>in</strong>g en puur sportief<br />

plezier beleeft u <strong>in</strong> <strong>het</strong> klimpark en op de reusachtige kabelbaan.<br />

Het Aadal is <strong>het</strong> trefpunt van vele fiets- en wandelwegen <strong>in</strong> <strong>het</strong><br />

<strong>Paderborner</strong> <strong>Land</strong>. Pauzeren en uitrusten kunt u <strong>in</strong> <strong>het</strong> Aatalhaus of<br />

bij de Kneipp-oase. Te voet is de Aabachdalstuwdam te bereiken.<br />

Daar nodigt een 9 km lange rondweg uit om te skeeleren, wandelen<br />

of te fietsen.<br />

„Wij verheugen ons op u!”<br />

Bad Wünnenberg Touristik GmbH<br />

Im Aatal 3, 33181 Bad Wünnenberg<br />

Tel. +49 2953 99880, Fax 7430<br />

<strong>in</strong>fo@bad-wuennenberg.de<br />

www.bad-wuennenberg.de<br />

26<br />

Open<strong>in</strong>gstijden Adres Informatie Bereikbaarheid openbaar vervoer

• Kamerbemiddel<strong>in</strong>g<br />

• Informatie rondom<br />

Paderborn<br />

• Rondleid<strong>in</strong>gen en<br />

fietstochten<br />

• Verhuur van GPS-apparaten<br />

• Bezoekersprogramma<br />

• Congresservice<br />

• Tips omtrent evenementen<br />

• Souvenirs en cadeautjes<br />

Tourist<br />

Information<br />

Paderborn<br />

Marienplatz 2a • 33098 Paderborn • Tel. +49 5251 882980<br />

Fax 882990 • tourist-<strong>in</strong>fo@paderborn.de • www.paderborn.de<br />

Open<strong>in</strong>gstijden (april t/m oktober)<br />

Ma – vrij 10-18 uur. Za 10-16 uur<br />

(november t/m maart)<br />

Ma – vrij 10-17 uur. Za 10-14 uur

logo

products

Resources

Company

Terms of service
Privacy policy
Cookie policy
Cookie settings
Imprint
Change language
Made with love in Switzerland
© 2024 Yumpu.com all rights reserved

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!