het tweede nummer (PDF, 1,53 MB) - Koninklijk Museum voor ...

ZAAL Z
JG1 / NR1 / Jun – aug 2012
driemaandelijks tijdschrift
KONINKLIJK MUSEUM
VOOR SCHONE KUNSTEN
ANTWERPEN
4
Vrijspraak
Josse De Pauw
De pater en de madonna
6
interview
Dikkie Scipio van
Claus en Kaan Architecten
over het nieuwe KMSKA
14
collectie
De uitzonderlijke
verzameling van
dokter Jan Esser
18
KMSKA INTERNATIONAAL
Het verhaal van de
Vlaamse barok in
Mexico
22
in de marge
De sigaar, de krant
en Rik Wouters
26
tweeluik
Degas in Parijs
en in Antwerpen
30
was getekend
Rinus Van de Velde
32
het verhaal
Gesprek met schenkster
Gilberte Lens-
Ghesquière
39
uitverkoren
Buurtbewoner Ludo
De Schutter, het museum
en schilder Robert Mols
42
uit de boeken
Kunstpromotor
Paul-Gustave Van Hecke
en de avant-garde

Met trots open ik voor u ZAAL Z, ons nieuwe museummagazine. Dit is
2 3
de opvolger van de Museumkrant die achttien jaargangen lang heeft
bericht over het museum en zijn activiteiten.
ZAAL Z verschijnt voor het eerst nu het museumgebouw gesloten is en
we onze collectie op verschillende andere locaties in binnen- en buitenland
tonen. In het magazine gaan we dieper in op die rijke collectie,
op verschillende activiteiten die we ontplooien, op de verbouwing en
op onze museumwerking. Zo ontdekt u in ZAAL Z ongetwijfeld kunstwerken
en verhalen die we in onze museumzalen of onze tentoonstellingen
nog niet hebben gepresenteerd. ZAAL Z verschijnt driemaandelijks.
Tegelijkertijd publiceren we een overzichtskalender waarin u
al onze activiteiten en tentoonstellingen terugvindt.
Zaal Z, met de Z van ’t Zuid, heeft nooit bestaan in het ‘oude’ museum,
waar de bovenzalen een letter droegen van A tot W. ZAAL Z zet die traditie
voort en vult haar aan. Zoals met onze andere activiteiten willen
we ook met deze publicatie dicht bij u staan en de vinger aan de pols
houden. Laat ons dus weten wat u van dit nieuwe magazine vindt of
wat volgens u beter kan. Reacties ontvangen we graag op
paul.huvenne@kmska.be of op ons postadres.
Welkom in ZAAL Z!
Paul Huvenne
administrateur-generaal kmska

4
vrijspraak
In deze rubriek geven we het vrije
woord aan mensen met een pen en
een gedacht. Wat ze schrijven, houdt
verband met kunst.
De
Pater en Josse De Pauw
de madonna
5
De pater kwam de klas binnen met een lichtjes rood aangelopen
gezicht en dat was vreemd, omdat hij een jonge pater was en sportief
ook, een sportpater, een zwempater. Een voetbalpater die na een
match van twee keer drie kwartier niet eens rood aanliep.
Dit was geen cognacpater, geen jeneverpater, paters die zowat de hele
dag rood af- en aanliepen. Deze pater was een gezonde pater, zonder
scheve gedachten en met een stralend geweten en deze pater zou ons
die dag geschiedenis geven.
Na de deur achter zich te hebben gesloten, begon hij de les met de
zenuwachtige mededeling dat de eerste die lachte op de gang kon
gaan staan. Hij wou ons aan de hand van een schilderij iets vertellen
over de tijd waarin dat schilderij was ontstaan. Een wijle frommelde
hij aan de sluiting van zijn boekentas en vervolgens haalde hij er een
op blokplaat gelijmde reproductie uit: La Vierge à l’Enfant entourée
d’anges van Jean Fouquet. Nadat hij er eerst drie op de gang had gestuurd,
vertelde hij ons dat, toen hij jaren geleden in Antwerpen, plots
en geheel toevallig, in het Museum voor Schone Kunsten, tegenover
dat schilderij stond, zijn ogen vochtig werden en hij zich tot vandaag
graag afvroeg waarom.
Vermoed werd, zo zei hij, dat Agnès Sorel model had gestaan voor de
madonna en dat, als dat zo was, die Agnès Sorel een prachtige vrouw
moest zijn geweest, een inspirerende vrouw ook, die de schilder tot dit
meesterwerk had gebracht. Dat zij de eerste openlijke maîtresse was
geweest van Koning Karel VII, die Frankrijk regeerde vanaf 1422 tot
zijn dood in 1461, zei hij, en dat zij het decolleté met ontblote schouders
invoerde aan het hof. En dat één van zijn lievelingssoepen naar haar
was genoemd: een goeie kippenbouillon, ui, preiwit, wortel, stukjes kip,
een plak ossentong, champignons, citroensap en room.
Dat zijn ogen vochtig waren geworden, zei hij, kwam misschien door
de haast perfecte samenhang van religie en erotiek in het werk. Altijd
een moeilijke combinatie, zei hij, altijd zo zwaar op de hand, altijd was
de verdoemenis in de buurt als die twee werden samengebracht. En
hier... die lichtheid, enige spot zelfs. Hij moedigde ons aan goed te kijken
en de ontroering toe te laten. Wij wisten niet hoe we dat moesten
doen, maar we voelden wel dat hij het meende en dat was spannend.
De lachers waren bangeriken, zei hij, daarom moesten ze op de gang.
Hier mocht je niet bang voor zijn, je moest kijken.
Een modern werk, zei hij... vorige week geschilderd. We lachten voorzichtig.
Of niet, vroeg hij? Niet als hij het jaren geleden in Antwerpen
al had zien hangen, zei iemand. Rond 1450 geschilderd, zo wordt geschat,
zei hij. Maar met dergelijke futiliteiten kan een meester als Jean
Fouquet zich niet bezighouden... Als de dag van gisteren, zeg ik jullie...
als de dag van morgen... Iedereen werd er vrolijk van, de pater zo te
horen praten. Begeesterd is het woord. En wij ook, door hem begeesterd.
Ik denk nog dikwijls: hij heeft mij op weg gezet.

6
7
Het nieuwe museum
Twee
werelden
Interview door
Leen de Jong
binnen één November 2011
zal in de annalen
van het museum geboekstaafd staan als een keerpunt:
toen begon de verbouwing die volgens de planning tot
eind 2017 zal duren. Het is de eerste echt ingrijpende
verandering aan het museumgebouw, dat in 1890 werd
opgetrokken. In de eerste fase wordt er binnen vooral
gesloopt en komt er een nieuw depot. Vervolgens zijn
de technische installaties en het dak aan de beurt,
en verrijst in het historische gebouw als het ware
een nieuw, verticaal museum.
gebouw
Architect Dikkie Scipio
In 2003 schreef de Vlaamse bouwmeester een internationale oproep
uit. Een jaar later werd het Rotterdams-Amsterdamse bureau Claus
en Kaan Architecten aangewezen om een masterplan te ontwikkelen.
Dikkie Scipio is een van de vijf architect-partners, naast oprichters Felix
Claus en Kees Kaan, en samen met Jaap Graber en Vincent Panhuysen.
Hun bureau is opgericht in 1988 en omvat inmiddels een internationaal
team van meer dan zestig professionals.

8
Wat was voor jullie
de motivatie om aan
de wedstrijd voor het
KMSKA deel te nemen?
Jullie motto voor het
masterplan uit 2004
klinkt tegelijk gewoon
en raadselachtig: ‘Mijn
vrouw en ik blijven’.
Herstel van de route
‘Wij waren zeer onder de indruk van de collectie, en het belangrijke
negentiende-eeuwse gebouw dat nog ongewijzigd was, althans van
buiten, fascineerde ons. Ook de omgeving is veelbelovend: het Zuid
was in 2003 als wijk nog grotendeels verpauperd, maar je kon al zien
dat er door de mode, de horeca en de kunsten nieuwe initiatieven
gaande waren. Met de bouw van het nieuwe Paleis van Justitie voorspelden
wij dat advocaten en andere rechtsgerelateerde ondernemingen
panden zouden gaan aankopen en opknappen, waardoor de omgeving
snel zou veranderen.
Het masterplan zelf is gebaseerd op het idee dat je het gebouw moet
zien als een onderdeel van de negentiende-eeuwse museumcollectie.
Die zal in een snel veranderende omgeving alleen maar aan monumentaliteit
winnen als ze zich onveranderd toont.’
‘De kwaliteit van het interieur van het oude gebouw ligt in de route
die men door de zalen kon lopen, als een wandeling door een park.
Inmiddels was die totaal verstoord door later ingebrachte functies. De
uitdaging is nu om deze route te herstellen, het museum tegelijk uit te
breiden met functies van nu en met extra tentoonstellingszalen, én het
gebouw van buiten als ongewijzigd te presenteren.’
‘”Mijn vrouw en ik blijven” verwijst naar het schilderij Zittend vrouwelijk
naakt van Amedeo Modigliani, dat tot de collectie behoort. Het was
aanvankelijk de wens van het museum het gebouw tijdens de verbouwing
open te laten blijven en wij wilden daaraan graag tegemoetkomen.
“Mijn vrouw en ik blijven” stond dus voor het feit dat de collectie
in het gebouw zou blijven. Het affiche van Modigliani was het eerst
in een reeks die we in samenwerking met beeldend kunstenaar Joep
9
Neefjes hadden gemaakt.
De affiches verbeelden
elke keer een tentoonstelling
die gekoppeld is aan
een moment in de bouw.’
‘Wat we destijds niet wisten
was dat het gebouw in
een veel slechtere staat verkeerde
dan verondersteld
werd. Vanwege het feit dat
er grote hoeveelheden asbest gevonden werden en de klimaatinstallaties
volledig vervangen moesten worden, waren we genoodzaakt om in het
masterplan op te nemen dat het museum toch gesloten werd. Dat was
natuurlijk een grote tegenvaller, zowel financieel als voor de mensen
van het museum die niet voor niets wensten dat het museum openbleef.’
‘Het masterplan zelf is
gebaseerd op het idee dat je
het gebouw moet zien als een
onderdeel van de negentiendeeeuwse
museumcollectie.’
Jullie brengen bij
manier van spreken
een nieuw museum
binnen in het oude
gebouw. Waarom?
‘Zoals ik al zei is het basisconcept voor het museum dat we het negentiende-eeuwse
gebouw met de bijbehorende museumrondgang zo
veel mogelijk willen herstellen. De noodzakelijke uitbreiding van haar
kant verbergen we in een verticaal museum met vier binnenhoven,
patio’s, en met bovenin een grote zaal. Het nieuwe museum zal niet te
zien zijn vanuit het oude. Het worden daadwerkelijk twee volstrekt verschillende
werelden binnen één gebouw. In het oude museum maken
we weer de statige oude zalen in de originele kleuren, en ik hoop dat
we dan ook weer wandvullende presentaties krijgen van de schilderijen.
Het nieuwe verticale museum moet echt overdonderend zijn door
de ruimtebeleving en het moet aanzetten tot manieren van exposeren
die voor het KMSKA nieuw zijn.’
De verbouwing, die het museum een
aanzienlijk grotere oppervlakte geeft,
is onzichtbaar aan de buitenkant

10
Als ik me niet vergis,
is dit jullie eerste museumproject.
Van waar jullie
belangstelling voor
een – hoofdzakelijk –
schilderijenmuseum?
Jullie werkten wel
al in België. Hoe
anders is dat dan
in Nederland?
Veel vrijheid
‘Behalve het museumconcept vormen de publieksruimten een belangrijk
onderdeel van het ontwerp. Het nieuwe museum is het eerste deel
waar men binnenkomt en kennismaakt met het KMSKA. De indrukwekkende
negentiende-eeuwse inkomhal krijgt hier zijn eenentwintigsteeeuwse
equivalent. Het wordt een omgeving die helemaal voldoet aan
de verwachtingen van deze tijd. Het zal prettig en inspirerend worden
om er te zijn, ook als ontmoetingsplaats, uit nieuwsgierigheid of om
iets op te zoeken. In het nieuwe deel zullen ook evenementen, ateliers
en lezingen plaatsvinden. Dit deel van het gebouw kan ook open zijn
buiten de tentoonstellingen om.’
‘Het KMSKA is ons eerste grote museumproject dat daadwerkelijk in
uitvoering is. Eerder hebben we in Nederland wel het museum Nationaal
Kamp Vught gebouwd, een herdenkingsmuseum zonder kunstcollectie.
In andere gebouwen van onze hand is een klein museum of
een tentoonstellingsruimte opgenomen, maar ook zonder eigen kunstcollectie.
Een veel kleiner project is momenteel in uitvoering: de restauratie
en uitbreiding van het museum “Ons’ Lieve Heer op Solder” in
Amsterdam, de oudste Nederlandse katholieke schuilkerk uit de zeventiende
eeuw. Dat museum heeft wel een kunstcollectie maar is lang niet
zo groot als het KMSKA. We hebben ook al aan heel wat wedstrijden
meegedaan voor grote musea, waardoor we inmiddels wel behoorlijk
wat kennis hebben over museumgebouwen als type en over alles wat
daarbij komt kijken. Ook in Leida in Spanje werken we aan een museumontwerp
voor een particuliere collectie, maar ook dat is nog niet
in uitvoering. Sinds kort weten we dat we ook de wedstrijd voor het
Defentiemuseum in Soesterberg hebben gewonnen. Maar een tank is
natuurlijk nog geen Rubens...’
‘In België hebben we inmiddels het crematorium van Sint-Niklaas gebouwd,
waar we zelf erg blij mee zijn, en we werken aan nog een ander
project: het zorgcentrum Monnikenhof in Antwerpen. De manier van
werken in België en in de meeste andere landen verschilt erg met die
in Nederland. Bij ons is de rol van de architect anders. Er zijn veel mensen
aan tafel die mee beslissen en die de verantwoordelijkheid voor
het ontwerp delen. Een sterke architect beheerst de kunst om ondanks
de vele partijen die meebeslissen in het proces van de totstandkoming
van een gebouw, de regie over het ontwerp te houden. In België is de
architect echt de bouwmeester en liggen het volledige ontwerp en de
controle bij hem. Dat geeft veel verantwoordelijkheid, maar ook veel
meer ruimte om iets heel sterks te maken. Een tweede verschil is dat
er in België meer waardering voor het ambacht lijkt te zijn en het ook
makkelijker is om iets heel precies te laten maken. In Nederland wordt
eerder met gestandaardiseerde, industrieel vervaardigde producten
gewerkt, terwijl wij juist hele mooie dingen kunnen maken als de gelegenheid
er is om maatwerk te leveren. Kort samengevat: vakinhoudelijk
heeft de architect in België veel vrijheid. Daartegenover staat dat er
wel veel controle op het proces is, en is er de administratie.’
11
Stadsarchief Amsterdam. Het interieur van
het oude art deco-gebouw werd door
Claus en Kaan Architecten gerenoveerd

12
Van welke projecten zeg
je: dat zijn wij helemaal?
Hoe zou je zelf de stijl en
de kwaliteiten van Claus
en Kaan Architecten
omschrijven? Wat is de
visie achter jullie werk?
13
‘Claus en Kaan Architecten heeft een groot oeuvre. We hebben projecten
op heel uiteenlopende schalen: van meubels tot grote stedenbouwkundige
projecten. We zijn actief op het gebied van architectuur,
interieur, restauratie en renovatie, stadsontwerp en stedenbouw... En
we maken gebouwen in allerlei typologieën. Ikzelf ben nog altijd erg
trots op het Nederlands Forensisch Instituut, vlak bij Den Haag. Dat is
een groot laboratoriumgebouw met een volledig transparante gevel
van staal en glas, waar je pas binnen een monumentaliteit ervaart
die je van buiten niet vermoedt. Een thema dat vaak voorkomt in ons
werk is “schaal”. Vaak is het niet goed in te schatten wat de grootte van
onze projecten is, zelfs als je ervoor staat: er is een contrast tussen de
eenvoud van de gevel en de grootte binnenin. Ons eigen bureau in
Amsterdam is daar een heel goed voorbeeld van. Het KMSKA zal ook
in dat rijtje passen.’
‘Een Nederlandse architectuurcriticus heeft ons werk eens beschreven
als de “Ideal Standard”, architectuur met een vanzelfsprekendheid die
een paperclip benadert. Je kan ze bewonderen om haar genialiteit,
maar je kan ze ook gebruiken zonder gehinderd te zijn door de zwaarte
van het ontwerp. Het is een architectuur die ergens zweeft tussen het
gewone en buitengewone, sterk maar niet modieus. Ze neemt diverse
verschijningsvormen aan maar is moeilijk te duiden. Kortom, het is een
architectuur die er gewoon is. Volgens mij nemen we hierdoor een bijzondere
positie in binnen het architectuurveld.’
Crematorium Heimolen, Sint-Niklaas
‘In België is de architect echt
de bouwmeester en liggen het volledige
ontwerp en de controle bij hem.
Dat geeft veel verantwoordelijkheid,
maar ook veel meer ruimte om iets heel
sterks te maken.’
Tot slot nog even terug naar
het KMSKA, met een kwestie
die bij dit soort projecten
altijd aan de orde is: is de
planning van de verbouwing/
masterplan realistisch?
Een vraag die wij als
museum vaak krijgen van
onze bezoekers: waarom
duurt de verbouwing
zo lang: tot 2017?
Een trotse vrouw
‘We schatten de planning van het ontwerp en de uitvoering van de
verbouwing inderdaad realistisch in. Het is voor ons wel lastig dat in
België ook de planning van de politiek in een ontwerp en bouwproces
een rol speelt. Wij zijn het bijvoorbeeld niet gewend rekening te houden
met de regeringstermijn van ministers. Gelukkig worden we goed
begeleid door mensen van de Vlaamse overheid.’
‘Dat is eigenlijk niet zo lang als je ziet wat het werkelijk inhoudt. Het gebouw
was in slechtere staat dan gedacht, waardoor de aanbesteding
voor ontwerp en uitvoering in delen gedaan is en nog altijd wordt.
Momenteel wordt fase I uitgevoerd, een heel belangrijke fase waarin
alle verbouwingen die de rondgang verstoren verwijderd worden, net
als de oude klimaatinstallaties en het asbest. Daarna wordt het depot
gebouwd. Als deze fase klaar is, kunnen we pas echt beginnen met
bouwen. We zijn hiervoor wel al aan het ontwerpen.’
‘Ik voeg er graag nog aan toe dat het oorspronkelijke masterplan voorziet
in meer dan de twee fasen waar we nu aan werken. In de toekomst
dient zich hopelijk nog de gelegenheid aan om ook de gevel te restaureren,
de zij- en achtertuinen te herstellen, de kantoorvleugel uit
te breiden en op het dak een ontvangstruimte in te richten. Maar om
terug te keren naar ons motto: na fase II zal “mijn vrouw” in ieder geval
weer een huis hebben om trots haar gasten in te ontvangen!’

14
DE COLLECTIE
Geen
Mondriaan
voor het
Siska Beele
De Modernen. Kunst uit
Nederland is de tweede
collectietentoonstelling van
het museum in de Koningin
Fabiolazaal. Ze schetst aan de
hand van een zestigtal kunstwerken uit de negentiende en
twintigste eeuw in grote lijnen de geschiedenis van de kunst
in Nederland van 1850 tot nu. Maar ook het boeiende verhaal
van de relaties en contacten op artistiek gebied tussen
Nederland en België en de geschiedenis van de verzameling
Nederlandse moderne kunst in het KMSKA wordt verteld.
Die verzameling is niet planmatig samengebracht, maar
dankt haar ontstaan aan aankopen, legaten en schenkingen.
Elke verwerving heeft haar eigen verhaal. Een opmerkelijke
historie is de schenking van een aantal werken uit de
verzameling van de Nederlandse geneesheer Jan Esser...
museum
15
Esser als schakend
scheepsarts in Caracas,
Venezuela, 1904
droom van een chirurgische vrijstaat – een onafhankelijke staat voor
oorlogsgewonden en mensen met een misvorming – te verwezenlijken,
reisde hij in 1940 af naar de Verenigde Staten. Zijn verblijf daar was het
begin van een dramatisch en tragisch einde. Hij stierf vereenzaamd en
in armoede, ver van zijn gezin en zijn immense vermogen.
Hoewel dokter Esser slechts korte tijd – van 1905 tot 1913 – actief kunst
heeft verzameld, bracht hij een overvloedige en uitzonderlijke collectie
bijeen. Zijn verzameling, ruim 800 kunstwerken, markeert de overgang
van de negentiende naar de twintigste eeuw, een periode die vanwege
de opkomst van het Amsterdams impressionisme en luminisme van
essentieel belang is geweest voor de ontwikkeling van het modernisme
in Nederland. Esser had kunstenaars als George Hendrik Breitner en
Jan Sluijters als patiënt. Hij steunde hen zowel financieel als moreel en
verzamelde als een van de eersten hun werk. Ging zijn belangstelling
aanvankelijk uit naar de Haagse en de Amsterdamse School – met als
kern het werk van George Hendrik Breitner en Isaac Israels – vanaf
1907 was het de luministische kunst van de jonge, in die tijd als ‘ultramodern’
bestempelde kunstenaars als Jan Sluijters, Leo Gestel, Piet
Mondriaan en Piet van der Hem die zijn aandacht trok.
Dokter Jan Esser:
wonderlijk leven,
uitzonderlijke collectie
Uitzonderlijk
Het levensverhaal van Johannes Fredericus Samuel Esser (Leiden 1877 -
Chicago 1946) leest als een roman. Hij was een briljant arts, pionier in
de plastische chirurgie, schaakkampioen van Nederland in 1913, kasteelheer,
speculant in onroerend goed én een verwoed verzamelaar
van kunst en antiquiteiten. Toen hij er niet in slaagde in Europa zijn

16
Voorzichtig modern
Het huis van dokter Esser aan de Willemsparkweg in Amsterdam werd
al vlug te klein voor de omvangrijke collectie en Esser ging op zoek
naar andere locaties om zijn kunst te tonen. Hij schonk werken in bruikleen
aan het Rijksmuseum en het Stedelijk Museum, en aan De Lakenhal
in Leiden. In 1934 kwam hij naar Antwerpen, waar hij driehonderd
schilderijen en aquarellen en zeven portefeuilles met tekeningen en
prenten in het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in bewaring
plaatste, met de bedoeling dat hoofdconservator Arthur Cornette een
keuze zou maken voor een langdurig bruikleen. In ruil beloofde Esser
een aantal kunstwerken te schenken. Maar de commissie die besliste
welke kunstwerken in het museum terechtkwamen, wees zijn aanbod
af. Esser werd vriendelijk verzocht zijn werken weer te komen ophalen.
Hij ondernam echter geen actie en de schilderijen en werken op papier
bleven in het museum.
Na de Tweede Wereldoorlog nam de pas aangestelde hoofdconservator
A.J.J. Delen het dossier opnieuw op en hij kon Esser in Chicago
lokaliseren. Op 1 maart 1946 liet die van zich horen. Hij beloofde de
kunstwerken bij het museum weg te halen en samen met Delen zeven
werken voor het museum te kiezen. Enkele maanden later, op 3
augustus 1946, overleed Esser en de werken stonden nog steeds in
het museumdepot. Bij de afhandeling van de nalatenschap werd het
17
Brief van dr. Esser aan hoofdconservator A.J.J. Delen, 1 maart 1946
Piet Mondriaan,
Zeeuwse boer, 69 x 53 cm,
Gemeentemuseum Den Haag
museum dat jarenlang voor Essers verzameling gezorgd had, niet vergeten.
In 1949 schonken de erfgenamen de zeven beloofde kunstwerken
en de overige verhuisden naar Amsterdam.
Hoofdconservator Delen selecteerde een mooi en evenwichtig ensemble
met werk van George Hendrik Breitner, Willem Witsen, Willem de
Zwart, Isaac Israels, Jan Sluijters en de Franse kunstenaar Adolphe
Monticelli. Zijn keuze mogen we ‘voorzichtig’ modern noemen. Met
Aardappelrooiers van Witsen en Avondstemming van De Zwart werd
de late Haagse School in het museum geïntroduceerd, terwijl de stadstaferelen
van de hand van Breitner en Israels de bescheiden museumverzameling
Amsterdams impressionisme verrijkten. Van nieuwlichters
als Jan Sluijters, Leo Gestel en Piet Mondriaan haalde enkel
het luministische naakt van Sluijters – een highlight in diens oeuvre –
de selectie (zie het omslag van dit magazine). Zijn unieke kans op een
Mondriaan miste het museum. Zou Delen van de Zeeuwse boer de
kleuren te fel en de toetsen te ruw gevonden hebben?
De Modernen. Kunst uit Nederland
Koningin Fabiolazaal Antwerpen
Nog tot 19 augustus 2012

18
Antwerpen in
In 2010 vierde Mexico de
tweehonderdste verjaardag
van de onafhankelijkheid en
de honderdste verjaardag van
de revolutie. BOZAR organiseerde toen een festival dat de
Mexicaanse cultuur tot in het Brusselse hart van Europa
19
bracht. Twee tentoonstellingen, gewijd aan een overzicht
van de Mexicaanse kunst en aan het werk van Frida Kahlo
(1907-1954), vormden de kern van dit succesvolle evenement,
dat meer dan 240.000 bezoekers op de been kreeg. Uit de
vruchtbare samenwerking groeide de idee om ook het
Mexicaanse publiek met het Vlaamse erfgoed te laten
kennismaken. Na projecten rond James Ensor (1860-1949) in
Xochimilco en Oaxaca en rond René Magritte (1898-1967) in
Mexico City, was het de beurt aan de barokke schilderkunst
uit Vlaanderen. In het Museo Nacional de Arte (Munal)
stelde het KMSKA tot eind mei een uitgelezen selectie van
zijn zeventiende-eeuwse werken tentoon: Arte Flamenco
del siglo XVII. Colección del Real Museo de Bellas Artes de
Amberes.
KMSKA INTERNATIONAAL
Valérie Herremans
Nieuw-Spanje
Mexico en de Vlaamse barok
Migratie en import
De Mexicanen maakten dankzij de tentoonstelling niet alleen kennis met
de artistieke productie uit een van de streken waar de Europese kunst
in de zeventiende eeuw een hoge vlucht nam. Ze hield hen ook een
spiegel voor die hun eigen kunstgeschiedenis belicht. Weinig bekend in
Vlaanderen is dat de kunst uit de Zuidelijke Nederlanden deze van het
toenmalige Mexico diepgaand heeft beïnvloed. De eigentijdse benaming
van dit deel van de Nieuwe Wereld, Nieuw-Spanje, verraadt de bindende
factor: Spanje. De Spaanse Habsburgers heersten niet alleen over onze
gebieden maar ook over het zeventiende-eeuwse Mexico.
Op zoek naar geluk kwamen een aantal Vlaamse kunstenaars na een
verblijf op het Iberische schiereiland en door de intense handelscontacten
soms in Nieuw-Spanje terecht. Enkelen onder hen, die bij ons
amper gekend zijn, bouwden er een succesvolle carrière uit. Simon
Antonio Pérez Aguilar, Stilleven in een kast,
Museo Nacional de Arte (MUNAL), Mexico,
125 x 98 cm

20
Weinig bekend in
Vlaanderen is dat de
kunst uit de Zuidelijke
Nederlanden deze van
het toenmalige Mexico
diepgaand heeft
beïnvloed.
Pereyns (1540-1589), een Antwerpenaar die de maniëristische schilderstijl
van zijn geboortestad trouw bleef, was een van hen, zoals ook zijn
stadsgenoot Diego de Borchgraf (1618-1686), die net als Pereyns een
belangrijke rol speelde in de ontwikkeling van de zeventiende-eeuwse
Nieuw-Spaanse schilderkunst.
Een ander transmissiekanaal, veel betekenisvoller dan de immigratie van
kunstenaars, was de import van kunstwerken. Zowel originelen op groot
formaat als kleinere, gemakkelijk verscheepbare schilderijen en gravures
bereikten de Nieuwe Wereld. Vooral de twee laatste categorieën oefenden
een diepgaande invloed uit op de plaatselijke artistieke traditie. Kleine
schilderijtjes op koper, hout of linnen werden vanuit het Spaanse Cadiz
massaal naar de haven van Vera Cruz verscheept. Gespecialiseerde schilders
vervaardigden dit zogenaamde dozijnwerk in Antwerpen, meestal in
opdracht van een kunsthandelaar. Gravures illustreerden boeken die en
masse naar de Nieuw Wereld werden geëxporteerd of bereikten Mexico
als kunstwerkjes bestemd voor een ruim publiek. Deze democratische
afbeeldingen reproduceerden dikwijls werken van befaamde Vlaamse
meesters, niet het minst van Rubens, en vormden een onuitputtelijke
inspiratiebron voor lokale kunstenaars. Zij kopieerden de reproducties
geheel of gedeeltelijk of zetten ze naar hun hand in een eigen compositie.
Een Mexicaanse molenkraag
De tentoonstelling in het Museo Nacional de Arte schetste aan de
hand van voorbeelden uit de verschillende genres een representatief
beeld van de kunstproductie in de Spaanse Nederlanden. Aangevuld
door enkele zorgvuldig gekozen werken uit de eigen collectie van het
Munal en andere Mexicaanse musea, traden zij in dialoog met de
Nieuw-Spaanse schilderkunst uit die tijd. De eerste sectie was gewijd
aan de religieuze schilderkunst en confronteerde het werk van Zuid-
Nederlandse coryfeeën als Rubens, Van Dyck, Jordaens en Jan Brueghel
met schilderijen van roemruchte Nieuw-Spaanse barokke
tijdgenoten als Baltasar de Echave Orio, Baltasar
de Echave Ibia, José Juarez en de jongere Juan Rodrigez
Juarez, met wie we in de achttiende eeuw zijn aanbeland.
Hun Zuid-Nederlandse geïmmigreerde voorgangers
en de geïmporteerde inspiratiebronnen werden
vertegenwoordigd door werk van Simon Perreyns en
Maerten de Vos. Bij de landschapsschilders stond het
werk van Echave Ibia naast dat van onder meer David
Teniers. Een stilleven van Antonio Perez Aguilar mat
zich met stukken van Frans Snijders, Paul de Vos en
Jan Fijt, en een anoniem Mexicaans portret van een
dame deed Vlaamse ogen vooral vertrouwd aan door
de klederdracht. De molensteenkraag was in de mode
aan het Spaanse hof, waardoor hij overal in de Spaanse gebieden in
zwang kwam: daarvan getuigde het portret van een anonieme man
door Van Dyck in dezelfde sectie. De eigenlijke genreschilderkunst
werd geïllustreerd met onder meer werk van andermaal Teniers en
Joos van Craesbeeck. Ze kreeg weinig navolging aan de overzijde van
21
Dozijnwerk
Het dozijnwerk is een vorm van stukwerk: kunstwerken die per
stuk – of per dozijn – werden betaald aan gespecialiseerde kunstenaars.
Deze schilderijen of beeldhouwwerken werden niet in
opdracht, maar voor de vrije markt vervaardigd, in serie. Dankzij
hun bescheiden prijs bereikten ze een ruim publiek. Ze stelden
dan ook populaire thema’s voor, dikwijls van religieuze aard.
de oceaan. De allegorische en mythologische beeldtraditie, waarvan
twee werken van Jordaens de hoogtepunten vormden, De slaap van
Venus en Triomf van Frederik Hendrik, was in Nieuw-Spanje vooral
aanwezig in de vorm van het al genoemde dozijnwerk. Meestal stelden
deze werkjes landschappen voor gestoffeerd met kleine taferelen van
religieuze en van mythologische aard.
Onvermoed
De tentoonstelling in het Munal confronteerde het Mexicaanse publiek
niet alleen met inspiratiebronnen van zijn eigen koloniale kunst, ze
bracht er ook een boeiende dialoog mee tot stand. Deze geslaagde formule
biedt ook perspectieven in de omgekeerde richting. De Nieuw-
Spaanse barokkunst zou, door zijn onvermoede verwantschap met de
Zuid-Nederlandse schilderkunst, Vlaamse kunstliefhebbers een bijzonder
blikverruimende tentoonstellingservaring kunnen bieden.
Michaelina Wautier, Twee meisjes als de heiligen Agnes en Dorothea, 89 x 121 cm

Palet van Rik Wouters
22
IN DE MARGE
Nanny Schrijvers
Het belang
van een sigaar
23
Meer dan honderd
Neem Rik Wouters. Mevrouw Wouters, ‘Nel’, schrijft op 2 april 1927, elf
jaar na de dood van haar man, aan conservator Jozef Muls: ‘… Croyez
bien que je suis très heureuse de l’acceuil qu’on fait à Rik à Anvers.’
(Brief in het Prentenkabinet KMSKA, nvdr). Ze dankt daarbij iedereen
die had bijgedragen om de jonggestorven Rik een plaats te geven in
de Vlaamse kunst. Het Antwerpse museum had inderdaad in 1920
als eerste Belgische instelling een Wouters gekocht: het Zotte geweld,
nu bewaard in het Middelheimmuseum, werd verworven op de driejaarlijkse
tentoonstelling in Antwerpen. De volgende jaren kocht het
museum ook De strijkster en De opvoeding, en in 1927 bood mevrouw
Wouters aan om Zelfportret met sigaar aan het museum te verkopen.
Drie jaar later verkocht ze nog drie schilderijen en schonk een vierde.
Dit was nog maar
het begin: de collectie
groeide uit tot de
meest representatieve
verzameling van de
kunstenaar, zeker na
de bijzondere rijke schenking van dokter Ludo van Bogaert en zijn
echtgenote Marie-Louise Sheid in 1974. Het museum bezit nu meer dan
honderd beelden, schilderijen, aquarellen en tekeningen van Wouters.
en een krant
Een museum is meer dan een museum. Behalve zijn
collectie kunstwerken heeft het ook een archief en
een bibliotheek, en bezit het zogeheten ‘parafernalia’.
Volgens Van Dale zijn dat ‘bij iets
of iemand behorende zaken’.
Bij kunstenaars bijvoorbeeld.
Paletmesschraapsels
Het KMSKA bewaart ook een groot aantal persoonlijke bezittingen van
de kunstenaar. In 1954 schonk Nel Wouters’ dodenmasker. Zo’n plaasteren
masker werd gewoonlijk gemaakt om de identiteit van een kunstenaar
te laten zien, maar door Wouters’ ziekte is dit een bijzonder
masker. Het museum besliste meteen om het in brons te laten gieten.
Dat exemplaar werd lange tijd getoond in een speciale vitrine in de
grote hal of de De Keyzerzaal, samen met een afgietsel van een hand.
Bij de schenking bemiddelde dokter Ludo van Bogaert.
Veertien jaar later schonk hijzelf twee penselen en Wouters’ ‘laatste’
sigaar. Een dergelijke sigaar ‘van 6 centimes’ is ook te zien op een zelfportret
in de collectie. Daar bleef het niet bij: in 1974 schonk van Bogaert
nog een zijden lap stof die Rik Wouters op enkele schilderijen als achtergrond
gebruikte, samen met een portefeuille en nog wat penselen.
Bij de grote schenking van dokter Ludo van Bogaert-Sheid, die in 1984
overgebracht werd naar het museum, zaten kranten met ‘paletmes-
Het KMSKA heeft van sommige kunstenaars omvangrijke collecties opgebouwd,
deels door schenkingen of legaten, deels door aankopen. Of
door een combinatie. Er is dan ook in veel gevallen een band opgebouwd:
met de kunstenaar, de familie, vrienden en/of verzamelaars. Kunstwerken
werden vaak geschonken door vrienden van het museum die in een
aantal gevallen ook bevriend waren met de kunstenaar zelf. Door die
‘menselijke’ band heeft het museum van sommige kunstenaars méér dan
alleen kunstwerken: brieven, andere documenten, paletten, eretekens
van gelauwerde negentiende-eeuwse schilders...
Een tragisch leven
De Mechelaar Rik Wouters (°1882) gaat in de leer bij zijn vader in
de meubelmakerij en volgt les aan de Mechelse academie. Op zijn
achttiende trekt hij naar de Brusselse academie en leert daar Hélène
(Nel) Duerinckx kennen. Ze trouwen in 1905 en twee jaar la-ter
verhuizen ze naar Bosvoorde. In 1914 wordt Wouters opgeroepen en
hij eindigt als krijgsgevangene in het Nederlandse Zeist. Zijn hevige
hoofdpijnen van voor de oorlog worden steeds erger. Nel komt naar
Nederland en ze vestigen zich in Amsterdam. Ondanks de vele behandelingen
en operaties sterft Rik Wouters daar op 11 juli 1916 aan
de gevolgen van kaakholtekanker. Hij schildert en tekent tot aan zijn
dood. In zelfportretten toont hij zijn gehavende gezicht.

24
schraapsels’, zoals mevrouw Wouters het in haar brieven noemt. Op 30
januari 1963 schreef ze aan Ludo van Bogaert: ‘… bij het terugzien van
die kleurvlekken kwam het hele drama van 1915 tot 1916 me weer voor
de geest. Wat een pijnlijke kreet stijgt er op uit dit kleurrijke blad. Er zit
een heel drama in vervat dat op zo’n intense manier is uitgedrukt dat ik
het nu pas begrepen heb. Ik denk dat hij bij het schilderen van het doek
“Rik met de ooglap” en bij elke sessie, met die kleurvlekken al wat hem
deed afzien en toch nog deed hopen heeft uitgedrukt… Het is abstracte
kunst die wij alleen zullen begrijpen, want wij houden oprecht van zijn
werk…’
In 1998 en 1999 werden alle Wouterstekeningen grondig bekeken. De
proeven op papier werden met dezelfde aandacht onderzocht en behandeld
om hun behoud te verzekeren. En ook de parafernalia bevatten
veel informatie: krantenpagina’s tonen hoe de schilder werkte bij
het ontstaan van een werk. Welke verf gebruikte hij, en hoe (verfdozen,
palet)? Waarom liet Wouters een bepaalde verf – op de pof – uit Parijs
meebrengen? Dankzij de voorwerpen kunnen we werken dateren,
een chronologie opstellen, de authenticiteit bepalen... Deze bijzondere
collectie is een belangrijke bron voor de kennis van de materialen en
technieken. Ze leert ons ook de kunstenaar beter kennen en vergroot zo
het inzicht in zijn oeuvre.
25
Rik Wouters. Hoogtepunten
Museum Schepenhuis Mechelen
Kleurproeven op krant
Algemeen Handelsblad uit 1915:
kleuren gebruikt in Zelfportret
met de zwarte ooglap
Rik Wouters,
Zelfportret met sigaar,
64 x 53 cm

Nanny Schrijvers
26
TWEELUIK
27
Uit het internationale aanbod van
tentoonstellingen pikken we er een uit.
We leggen een rechtstreekse
band met de collectie
van het KMSKA.
Degas en
het naakt
Parijs en Antwerpen
Edgar Degas (Parijs, 1834-1917), vroeger soms als een van de mindere
goden van het impressionisme beschouwd, is helemaal terug. Kunsthistorici
en kunstenaars associëren hem nu met grote vernieuwingen
in de negentiende-eeuwse kunst, zoals het gebruik van de fotografie
en de aandacht voor de moderne wereld. Vorig najaar was er in The
Royal Academy of Arts in Londen een bijzonder mooie tentoonstelling
over Degas en het ballet, in het bijzonder over zijn relatie met de fotografie.
Tot 1 juli belicht het Parijse Musée d’Orsay Degas en het naakt.
De tentoonstelling was eerder in Boston te zien.
Edgar Degas,
Zwangere vrouw,
43 x 17 x 14 cm

28
Bewegende lichamen
Een vijfde van het oeuvre van Degas bestaat uit naakten. Als bewonderaar
van Ingres volgde hij diens raad op om zo veel mogelijk te tekenen
en de baadsters van Ingres bleven zijn hele leven een voorbeeld.
Gaandeweg verliet Degas het klassieke of academische naakt: geen
goden meer maar mensen, geen naakt meer maar bloot.
Hij tekende in zwart met grijstonen, wat onder meer tot reeksen monochrome
steendrukken leidde. Vanaf de jaren 1880 bracht hij meer
kleur en helderheid in zijn tekenwerk, al bleven de zwarte houtskoollijnen
als uitgangspunt zichtbaar. Het weergeven van beweging was
zijn grote drijfveer en dat merk je aan zijn onderwerpen. Zo had hij een
voorliefde voor paardenraces en, in de eerste plaats, voor het ballet.
In deze scènes – ongeveer de helft van zijn productie – bestudeerde
hij ballerina’s die dansen, staan en poses aannemen, als deed de kunstenaar
een systematisch onderzoek naar de mogelijkheden van het
menselijk lichaam.
Eindeloos
Het KMSKA bezit van Degas een beeld en een pastel: allebei zijn ze
gekocht in 1953, allebei zijn het naaktfiguren. Pastel is een gedroomd
medium om een figuur in volle beweging vast te leggen. Je kunt snel
werken en een idee voorlopig vastleggen om het later pas af te werken.
Het hoeft niet te drogen en je kunt er altijd iets aan toevoegen,
of zelfs aan plakken. In pastel werk je heel direct: het krijtje heeft een
scherpe kant om te tekenen en een platte om te doezelen: dit is tekenen
en kleuren door elkaar.
Gaandeweg verliet Degas
het klassieke of academische
naakt: geen goden meer,
maar mensen, geen naakt
meer maar bloot.
Degas had het moeilijk met olieverf,
vooral als hij huid en huidskleur wilde
schilderen. Het glanzende van de
verf stoorde hem en hij probeerde dit
effect te temperen door de verf met
terpentijn aan te lengen. Pastel is van
nature mat en bood hem meer mogelijkheden
om het lichaam als ‘vlees
en huid’ weer te geven. Het pastelkrijt
heeft een vaste kleur, en nuances krijg
je door verschillende kleuren naast of op elkaar te zetten. Je kunt er
steeds weer overheen gaan om vorm te geven of te modeleren, zonder
helemaal afhankelijk te zijn van schaduwwerking. Degas kon eindeloos
blijven werken om het in zijn ogen helemaal goed te krijgen.
Na het bad toont twee naakte vrouwen. Bij Degas zijn ook de poses niet
klassiek. Hij heeft een voorliefde voor lastige en gewrongen houdingen,
zoals het zich afdrogen of onhandig gaan liggen. Het vertrekpunt
is vaak een detailschets die wordt overgebracht of gecalqueerd op een
nieuw blad – nog een voordeel van pastel. Vanuit een voet groeit er
bijvoorbeeld een nieuw naakt. Het spiegelbeeld van de Antwerpse
liggende vrouw vinden we terug in De baadsters (The Art Institute of
Chicago).
29
Postuum van was naar brons
Bij zijn dood had Degas een honderdtal kleine wassen beeldjes in
zijn atelier. Hij boetseerde deze naakten als een hulpmiddel om een
houding vast te leggen: een toevallige beweging die hij wilde gebruiken,
een pose die voor een levend model te lastig was om lang vol te
houden... Deze wassen popjes dienden om zijn schilderijen of pastels
verder uit te werken. Ze waren niet gemaakt om getoond te worden of
lang mee te gaan. Al bewaarde hij ze wel om ze te hergebruiken in
later werk.
Na zijn dood werd een selectie gemaakt en goot Adrien-Aurélien
Hébrard, een bekende Parijse bronsgieter, een zeventigtal beeldjes
in brons. Van deze genummerde modellen werden er telkens twintig
beeldjes (A tot T) gegoten voor de verkoop en twee voor de gieterij.
Zwangere Vrouw is nummer 24 D. Het originele bronzen model van
nummer 24 wordt bewaard in het Norton Simon Museum in Pasadena.
Degas et le nu
Musée d’Orsay Parijs
Nog tot 1 juli 2012
Edgar Degas, Na het bad,
74 x 60,5 cm

30
31
was getekend
Rinus Van de Velde (° Leuven, 1983)
woont en werkt in Antwerpen. In
zijn levensgrote houtskoolschetsen
onderzoekt hij de mogelijkheid om
een fictieve autobiografie uit te
tekenen, vaak aan de hand van
bestaand beeldmateriaal.
Yesterday I had a dream in which I
witnessed my own afterlife…
2011, 200 cm x 270 cm

32
GESPREK
HetEen opmerkelijk olieverfschilderij van Permeke.
prachtige aquarel van Schmalzigaug. Een
klein doek met een aandoenlijk lege stoel van
moeilijkste
Ensor. Een prachtig houtskoolnaakt van Van
den Berghe. Alles hing perfect op zijn plaats in
het appartement van mevrouw Gilberte Lens-
Ghesquière: ‘Ik kan niet verdragen dat iets niet
juist hangt of staat, ook het kleinste doosje niet.’
In maart 2012
is afstand
verhuisde ze
en kwamen
Permeke, Ensor,
Schmalzigaug,
Van den Berghe
en een aantal
nemen
andere kunstwerken uit haar
collectie in langdurige bruikleen
naar het KMSKA. Later zullen ze
via een legaat opgenomen worden
in de collectie. Waarom verzamelt
een mens wat hij verzamelt?
Wat is het verhaal achter deze prachtige
privécollectie? Wat verwacht de schenkster van
het museum? En hoe voelt dat, afstand nemen
van dagelijkse lievelingen? Een gesprek over een
leven vol kunst.
33
Gesprek met schenkster Gilberte Lens-Ghesquière
Opgetekend door
Yolande Deckers en
Patrick De Rynck
Foto Jesse Willems
‘Als ik dacht “ik zou
dat zelf nooit zo gedaan
hebben”, dan wist ik dat ik
met een echte kunstenaar
te maken had.’
‘Mijn jeugd speelde zich deels af in de oorlogsjaren. Ik ben opgevoed
in Gent bij mijn grootmoeder en in Berchem bij mijn ouders. Het museum
heb ik leren kennen toen ik naar de Antwerpse academie ging.
Dat was ook tijdens de bezetting. Waarom ging ik er naartoe? Ach, omdat
er veel jongens naartoe gingen. Maar ik ging in het bijzonder om
te leren kijken en om bij te leren: hoe was een hand geschilderd, een
perspectief...? Ik verstond er eerst niets van. Als ik het resultaat maar
mooi vond. Ik heb in het museum leren kijken. En toen ik getrouwd
was, stelde mijn man, die zelf ook wel eens schilderde, me vragen na

34
35
zo’n museumbezoek. Hij heeft me aangemoedigd om nog beter te leren
kijken. En om te dúrven als ik zelf aan het tekenen of schilderen was:
als je een lijn wil begrijpen, moet je ze eerst zelf op papier proberen te
zetten. Ik heb daar afgezien, aan de academie...’
Afrikaanse kunst en Permeke
John Lens, de man van mevrouw Ghesquière, stierf op jonge leeftijd.
‘Ik heb mijn man leren kennen via een joodse vriend van mijn vader,
die vaak bij ons kwam kaarten. Hij heeft mij in contact gebracht met
de twee broers John en René Lens. Ik trok vaak met hen naar Brussel,
waar we onder meer musea bezochten. John werd de uitverkorene en
na twee jaar zijn we getrouwd. We hadden alle twee de liefde voor
kunst, maar mijn man was een betere “artiest” dan ik. Hij schilderde
kubistisch, een strekking waar ik toen ook veel voor voelde: Picasso,
Braque... Hij kende veel meer kunstenaarsnamen dan ik, hoewel hij
geen kunstopleiding had gevolgd.’
‘Als we kunst kochten was het wel vaak ik die mocht kiezen. Hij las
iets of hoorde iets, of we bezochten een galerij, dikwijls met mijn moeder
erbij. Dan overlegden we er samen over en namen we een beslissing.
We discussieerden veel, maar meestal kwamen we er wel uit. Een
voorwaarde was dat we het werk alle twee graag zagen. We verzamelden
geen bepaalde stijl.’
‘Een mens evolueert als verzamelaar. Sommigen vonden dat we aanvankelijk
te veel spielerei verzamelden. Eerst was daar ook Afrikaanse
kunst bij, onder meer omdat de prijs van bepaalde objecten gunstig
was. Mijn grootvader was ébéniste en de reactie van mijn moeder op
zo’n aankoop was vaak: “Bompa zou nooit zoiets gekocht hebben.”’
‘We bezochten hoe langer hoe meer Brusselse galerijen en veilingen.
Het was op zo’n veiling dat we een tekening van Permeke hebben gekocht,
een van onze eerste belangrijke stukken, zoals ook het schilderij
Een smerige Permeke
Een opmerkelijk schilderij dat het interieur van mevrouw Lens-
Ghesquière sierde en dat het museum nu in bruikleen heeft, is
Drie figuren van Constant Permeke: ‘Het was het eerste grote
werk dat we kochten. Ik herinner me dat we bij Jespers op
bezoek waren. Hij woonde toen dicht bij het militair hospitaal in
Antwerpen. Permeke en hij maakten elkaar uit voor het vuil van
de straat. Mijn man vroeg hem wat hij had om te verkopen. Toen
we onze goesting niet vonden, antwoordde Jespers: “Wat moet je
dan hebben? Zoeken jullie een smerige Permeke misschien?” En
ja, eigenlijk zochten we een Permeke. Dat schilderij hebben we
toen gekocht bij de dochter van Permeke, Beatty Permeke. We
hebben toen kunnen kiezen. Mijn man spartelde tegen – “weet
je wel hoeveel dat kost?”, “tu te rends compte?” – maar hij gaf
toch toe. We waren toen nog geen jaar getrouwd. Ik viel voor dat
opvallende rode hoofd. Dat heb ik nog nergens anders gezien.’
Constant Permeke,
Drie figuren,
183 x 155cm

36
van Permeke. Voor de aankoop van de tekening hadden mijn man en
ik een prijs afgesproken. Maar ik heb meer geboden dan de afspraak,
want ik wilde de tekening absoluut hebben. Eigenlijk hadden we geen
geld toen... ’s Anderendaags stond ik in de krant Le Matin met mijn witte
hoed op. Er stond dat ik zoveel had betaald voor papier van Permeke.’
Schmalzigaug
‘Wij kozen op het gevoel, maar bijvoorbeeld ook voor kleurcombinaties.
Als ik dacht “ik zou dat zelf nooit zo gedaan hebben”, dan wist ik
dat ik met een echte kunstenaar te maken had. Nu, ik moet toegeven
dat ik soms ook wel wat wispelturig was: iets wat ik die dag mooi vond,
vond ik de volgende morgen misschien al minder mooi. En omgekeerd.
Maar vaak kon een werk niet snel genoeg aan de muur hangen. De
tekening van Permeke vind ik nog altijd prachtig, net als die van Frits
Van den Berghe. Maar als mensen mij vragen waarom, dan kan ik het
niet uitleggen.’
‘Het allermooiste werk? Dat kan ik echt niet zeggen.. Het is gevoelsmatig
en het heeft niets te maken met waarde. Maar een van mijn lievelingswerken
is zeker Compositie van Jules Schmalzigaug. Waarom? Je
zoekt er altijd weer naar een andere lijn. Het is een van die werken
waarvan veel mensen zeggen: “Amai, is dat kunst?” of: “Hangt dat
Jules Schmalzigaug,
Compositie, 61 x 47cm
37
Schenkingen en legaten aan het museum
De museumcollectie is mede dankzij schenkingen en legaten uitgegroeid
tot wat ze vandaag is. Dit zijn enkele belangrijke schenkingen van privépersonen:
1841 ridder Florent van Ertborn laat per testament zijn volledige
verzameling van 115 schilderijen na. Sinds zijn schenking maken de
schilderijen van Jan van Eyck, Rogier van der Weyden, Hans Memling,
Jean Fouquet , Simone Martini en Antonello da Messina deel uit van
de museumcollectie. Ze vormen de kern van de verzameling oude
schilderkunst.
1859 de douairière Baut de Rasmon legateert 41 zeventiende-eeuwse
landschappen uit de Zuidelijke en Noordelijke Nederlanden.
1949 de erfgenamen van dokter J.F.S. Esser schenken zeven kunstwerken
aan het museum (o.a. George Hendrik Breitner en Jan Sluijters). Zie hierover
bladzijden 14-17 in dit nummer.
1989 dankzij de nalatenschap van dokter Ludo van Bogaert-Sheid bezit het
museum vandaag de dag de belangrijkste collectie schilderijen, tekeningen
en beeldhouwwerken van Rik Wouters, naast enkele parafernalia. Zie
hierover bladzijden 22-25 in dit nummer.
Ook de jongste jaren is de museumcollectie verrijkt door bijzondere schenkingen
en legaten van privépersonen, o.a.:
2007 Roel d’Haese
2008 Adriaan Raemdonck (De Zwarte Panter) en mevrouw Nicole Mesnage
2010 Jan Vanriet
2011 Camiel Van Breedam en Elisabeth Vanderborght
‘Compositie is een van
die werken waarvan
veel mensen zeggen:
“Amai, is dat kunst? “ ‘

38
ding er nu nog?”, maar ik blijf erop zoeken: wat heeft hij bedoeld? Ik
zag er dingen in en kon er iets van maken. Een streep die een vleugel
is, een haan die opvliegt, de lijn die er niet staat en die ik op mijn
manier invul... Er zit een visie in die de kunstenaar uitprobeert, die hij
aan het zoeken is... Ik had trouwens nog een grote Schmalzigaug, die
tijdens de oorlog was beschadigd. Toen bleek dat de restauratie heel
duur was, even veel geld als de koopprijs, heb ik hem weer verkocht,
voor de prijs die ik ervoor had betaald. Achteraf had ik spijt dat ik het
schilderij niet heb laten restaureren.’
Afstand nemen
‘In mijn ogen moet een museum er in de eerste plaats voor zorgen dat
alles in goede staat bewaard blijft. Dat is ook wat ik hier bij mij thuis
doe. Je moet zó voorzichtig zijn als je kunst in huis hebt. Mensen vragen
me soms: “Hoe kun je daar nu in wonen? Je moet bij elke stap bang
zijn.” Ja, je moet kunst nu eenmaal goed onderhouden, en niet alle
mensen willen dat. Ik verwacht daarom ook van het museum dat alle
werken blijvend worden bewaard in een goede conditie. Daar moet je
als museum alles voor doen. Daarom gaf ik ook al middelen om werken
te restaureren. Toen het kleine prinsje (nvdr De dauphin Frans,
zoon van Frans I) van Jean Clouet werd gerestaureerd, heb ik me heel
goed gevoeld. Dat was mooi gedaan. En sindsdien heb ik meer kunnen
doen. Ik heb geen kinderen en ik moet kunnen geven. Anders ben ik
ongelukkig. Dat is mijn karakter. En als ik dan weet wie in het museum
voor de werken zorgt, dan is mijn keuze snel gemaakt.’
‘Het moeilijkste is nu afstand nemen. Maar ik moet het doen. Het besef
moet doordringen dat ik mijn kunstwerken niet meer dagelijks zal zien.
En misschien zelfs nooit meer.’
39
uitverkoren
Ludo
De Schutter
Er zijn van die werken in het Koninklijk
Museum waar bezoekers een bijzondere
band mee hebben. In deze rubriek
getuigen zij van hun passie voor kunst.
En voor het museum.
en Robert
En voor dat ene werk.
Opgetekend
door Vik Leyten
Mols
foto Jacques Sonck
Een werk in bruikleen geven, schenken of legateren aan het
museum garandeert een optimale bewaring en conservatie.
In sommige gevallen vormt het kunstwerk bovendien een
belangrijke schakel in het kunsthistorisch onderzoek. En
door het zichtbaar op te stellen, genieten veel mensen mee
van het werk. Indien u een gift wil doen aan het KMSKA of
een werk in bruikleen wil geven, neem dan contact op met
Yolande Deckers (T 03 242 04 23).
‘Kom,’ zegt Ludo De Schutter (°1944), ‘laat ons op een bank in het parkje
aan het museum gaan zitten. Het is goed weer, en dan zit ik niet graag
binnen. De grote bank op het museumplein is perfect voor een gesprek.’
‘Mijn vrouw en ik zijn in 1974 in de Beeldhouwersstraat komen wonen.
Ik herinner me dat we tijdens een autoloze zondag in 1973 in de stad
rondliepen om een geschikte woonbuurt te vinden. Al als twintigjarige
was ik gefascineerd door het Zuid. Ik kan niet precies zeggen waarom,
de buurt trok me gewoon aan. En in 1973 stond er een mooi huis te
koop. Maar vergis je niet, een artistieke buurt was het toen al wel. Er
was natuurlijk het museum, maar je had ook de Wide White Space

41
galerie. En ik herinner me het Gouden Huis A379089 in de Beeldhouwersstraat
46, een vrij cultuurcentrum waar de gevel goud was geschilderd.
Panamarenko had er een atelier waar hij een vliegtuig
bouwde, Marcel Broodthaers stelde er tentoon en Ben Vautier hield er
een Fluxus-concert.’
‘Ik was vooral geïnteresseerd in hedendaagse kunst, maar er was toen
nog geen sprake van het M HKA of het ICC. Occasioneel was er al
eens een tentoonstelling met moderne kunst in het KMSKA. Ongeveer
één keer per maand ging ik naar het museum, vooral om werk te gaan
bekijken van James Ensor en Rik Wouters. Daar raak ik nog steeds niet
op uitgekeken. Een museum als het KMSKA zou volgens mij ook gratis
moeten zijn. Dat stimuleert mensen toch om eens te komen kijken? Ik
heb het bij mezelf ook ondervonden.’
‘Mijn favoriete werk is misschien wat problematisch: het fantastische,
meer dan negen meter lange schilderij van Robert Mols, De rede van
Antwerpen. Onlangs viel het in het MAS van de muur. Nu staat het op
zijn kop, omwille van de restauratie. Het hing vroeger wat ongelukkig
in de cafetaria. Het is zo’n groot schilderij dat je wel even tijd nodig hebt
om het helemaal te vatten. Het geeft een beeld van Antwerpen vóór de
rechttrekking van de Scheldekaai in 1877. Het is zo mooi gemaakt, en zo
helder van licht. In mijn vrije tijd doe ik zelf geschiedkundig onderzoek
naar de ontstaansgeschiedenis van Antwerpen, en op dit schilderij
kun je heel wat plaatsen zien die later veranderd of verdwenen zijn,
zoals het Burchtplein aan de Werf of de promenade van Bourla langs
de Scheldekaai. Het is een ramp dat er nu een scheur in het schilderij
zit, maar ik ben overtuigd dat het goed gerestaureerd zal worden.’
‘In de verbouwing van het Koninklijk Museum heb ik alle vertrouwen.
In Nederland heb ik al werk gezien van Claus en Kaan, en dat sprak
me wel aan. Jammer dat de verbouwingen zo lang gaan duren, maar
dat weet je eigenlijk als je aan zo’n werk begint. Ik ben zeer benieuwd
naar het resultaat.’

42
kunstpromotor
UIT DE BOEKEN
een
Leen
de Jong
Dit voorjaar stond in de Belgische kunstwereld de boeiende
figuur van Paul-Gustave Van Hecke volop in de
kijker. In Deurle vond in Museum Dhondt-Dhaenens de
tentoonstelling Herinnering aan een zondag: P.-G. Van
Hecke en de kunstenaars in de jaren 1920 plaats, en in
het FeliXart Museum in Drogenbos kon je Grenoble 1927:
een panorama van de Belgische kunst herbeleven. In
beide tentoonstellingen speelde Van Hecke een hoofdrol
en waren ook schilderijen uit het KMSKA te zien, onder
andere het werk dat we hier
afbeelden. Tegelijk verscheen een
boeiend boek over de man. Wie
was Paul-Gustave Van Hecke?
van
formaat
43
Paul-Gustave Van Hecke (1887-1967)
Veelzijdig boek
Van Hecke was in de jaren 1920-1930 een ambitieuze literator, had verschillende
toonaangevende galeries, zoals Sélection en Le Centaure,
en was uitgever van de vooruitstrevende kunsttijdschriften Sélection
en Variétés. Hij geldt als de grote verdediger van het expressionisme
en later van het surrealisme in België. Zijn eclectische smaak, zijn
gedreven promotie van Belgische kunst in het buitenland, zijn band
met l’art vivant, zijn liefde voor de fotografie en de film, Van Hecke als
de man achter Couture Norine, de modezaak van zijn vrouw Honorine
Deschrijver, zijn politieke overtuiging als socialist, zijn bedrijvigheid
in het casino van Knokke...: al deze aspecten komen aan bod in
de recente publicatie Kunstpromotor Paul-Gustave Van Hecke (1887-
1967) en de avant-garde onder de hoofdredactie van Virginie Devillez,
die werkt bij het Archief voor Hedendaagse Kunst in België van de
Frits Van den Berghe Dubbelportret van Paul-Gustave Van Hecke en zijn vrouw Norine,
160 x 120 cm. Dit schilderij is vanaf september te zien in een nieuwe opstelling van
De Modernen in de Koningin Fabiolazaal

44
Cover boek
Koninklijke Musea voor Schone Kunsten in Brussel. Dit boeiende boek
van 176 pagina’s is het elfde deel van de buitengewone reeks Cahiers
die de Koninklijk Musea voor Schone Kunsten van Brussel uitgeven in
verband met tentoonstellingen of naar aanleiding van actuele thema’s.
Het bevat teksten door twaalf kenners en onderzoekers die de diverse
aspecten van de persoonlijkheid van Van Hecke belichten en tegelijk
een boeiend beeld van de kunstwereld in het vooroorlogse België
schetsen. Naast lange hoofdstukken zijn er negen korte ‘focusartikels’
over specifieke onderwerpen, zoals Van Heckes vriendschap sinds 1909
met André De Ridder en met Emile Langui, Max Ernst en René Magritte.
Schilderen voor een maandloon
Het monumentale schilderij van Frits Van den Berghe, Dubbelportret
van Paul-Gustave Van Hecke en zijn vrouw Norine (1923-1924), toont
de flamboyante galeriehouder met zijn elegante vrouw tegen de achtergrond
van een olifant, een kat en een naakt. Het werk staat symbool
voor het mondaine en dynamische leven van deze kunstliefhebbers en
is een hoogtepunt in het oeuvre van Van den Berghe (1883-1939). Tegelijkertijd
geldt het als een soort tribuut of een hommage van de schilder
aan zijn mecenas. Het schilderij kwam vanzelfsprekend in de privéverzameling
van Van Hecke terecht en hing volgens meerdere documenten
in de eetkamer van zijn royale huis in Brussel.
Van Hecke leerde Van den Berghe voor de Eerste Wereldoorlog kennen
in Sint-Martens-Latem en heeft de meestal behoeftige kunstenaar
vanaf de jaren 1920 tot aan diens overlijden gesteund. Zo kon Van den
45
In mei 1933 moest hij
vanwege geldgebrek
behalve zijn boeken ook
zijn eigen grandioze
kunstverzameling van
111 stuks onder de hamer
laten brengen.
Berghe in 1923 samen met Gustave De Smet, ook sinds lang een vriend
van Paul-Gustave, in diens villa Malpertuis in Afsnee verblijven en
werken. Ze werd hun als ‘huisbewaarders’ gratis ter beschikking gesteld.
Dankzij het contract met hun promotor/galeriehouder konden
ze zonder financiële zorgen schilderen: ze kregen immers ook een
maandloon uitbetaald in ruil voor kunstwerken. Kwieke handelsgeest
en onbaatzuchtig mecenaat vulden elkaar aan in de persoon van Van
Hecke. Of zoals de criticus en schilder Jean Milo hem ooit omschreef:
‘Très cordial… mais aussi direct qu’ un banquier.’
Een leven onder de hamer
Op 18 juni 2008 verkocht het veilinghuis Bernaerts in Antwerpen het
archief van Paul-Gustave Van Hecke. Honderden documenten, brieven,
prenten, boeken en foto’s, kortom het ‘papieren leven’ van de man,
kwamen op de markt en raakten verspreid. Ironisch genoeg maakte
Van Hecke dat bij leven zelf ook al mee: in mei 1933 moest hij vanwege
geldgebrek behalve zijn boeken ook zijn eigen grandioze kunstverzameling
van 111 stuks onder de hamer laten brengen, met onder
meer negen schilderijen van Max Ernst en werk van
Heinrich Van Campendonck, George Grosz, Juan
Miró, Paul Klee en Jean Arp, om maar enkele buitenlandse
kunstenaars te noemen. Een lijst van de
kunstwerken die waren opgenomen in deze openbare
verkoop, mét de destijds behaalde resultaten
in frank, is in de publicatie van Devillez als bijlage
toegevoegd. Tussen de vele Belgische kunstenaars
zat in de uitverkoop ook het fameuze Dubbelportret
van Paul-Gustave Van Hecke en zijn vrouw Norine,
dat Van Hecke al zo lang koesterde. In volle economische
depressie liep de veiling niet vlot en gingen
heel wat loten tegen bespottelijk lage prijzen van de
hand. Ook voor het dubbelportret was er weinig belangstelling.
Uiteindelijk kocht een vriend van Van
Hecke het voor 220 frank. De man schonk het op zijn beurt terug aan
Van Hecke. Tegen het eind van zijn leven, in de jaren 1960, verkocht
Van Hecke het weer door aan Gustave Nellens, de uitbater van het
casino in Knokke, met wie hij na de oorlog vele manifestaties organiseerde.
Het schilderij werd ten slotte in 1987 door het KMSKA aangekocht
bij een Antwerpse galerie.
Virginie Devillez (red.), Kunstpromotor Paul-Gustave Van Hecke (1887-1967) en de avant-garde
(Cahier van de KMSKB, nr. 12), 176 p., 122 ill., 17 x 24 cm, softcover, 25 euro, Snoeck, Gent, 2012.
ISBN 978-94-6161-043-0
Ook verschillende andere werken uit de KMSKA-collectie komen uit Van Heckes
verzameling of werden als exemplarische kunstwerken gepubliceerd in het kunsttijdschrift
Sélection dat hij uitgaf: Floris Jespers, Suzanna en de grijsaards; Constant
Permeke, Kermis; Gustave De Smet, De mosseleters; Gustave van de Woestyne,
Gaston en zijn zuster en Christus toont zijn wonden; Ramah, Bolspelers en het portret
van Paul-Gustave Van Hecke; Servaes, De lijkdienst.

46
Zaal Z is een gratis uitgave van het Koninklijk Museum voor
Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) en verschijnt in maart, juni,
september en december.
Jaargang 1 nummer 1
Verantwoordelijke uitgever
Dr. Paul Huvenne, Lange Kievitstraat
111-113 bus 100, 2018 Antwerpen
Redactie
Jozefien De Ceulaer, Leen de Jong,
Veerle De Meester, Patrick De Rynck,
Vik Leyten, Nanny Schrijvers,
Véronique Van Passel
Coördinatie
Véronique Van Passel
Eindredactie
Patrick De Rynck
Foto’s
Kunstwerken en voorwerpen waarbij
geen herkomst vermeld wordt, maken
deel uit van de collectie van het
KMSKA.
Archief KMSKA: 16
Claus en Kaan: 8-9
Gemeentemuseum Den Haag: 17
Wilma Kuijvenhoven: 11
Hugo Maertens, Lukas-Art in Flanders:
21, 22, 23, 27, 29, 42
MUNAL: 18
RKD Den Haag: 15
Madeleine ter Kuile: 34, 37
Snoeck Publishers: 44
Christian Richters: 12
Jacques Sonck: 40
Marie Cecile Thijs © Claus en Kaan: 7
Tim Van Laere Gallery: 30, 31
Jesse Willems: 4, 33
Druk
Albe De Coker
Grafisch ontwerp
Linde Desmet en Marie Sledsens
Papier
Cover en binnenwerk:
Arctic volume white
Wikkel: Heaven 42
Lettertypes
Din Schrift, Memphis
Oplage
9000 ex.
ISSN
ISSN 2294-0316
ZAAL Z wordt gedrukt met bio-inkt
op papier afkomstig uit duurzame
bosbouw in een CO 2 -neutrale
drukkerij.
47
Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen
is een instelling van de Vlaamse overheid en het enige Vlaamse
museum met een wetenschappelijk statuut.
De belangrijkste opdrachten van het KMSKA zijn het behoud, beheer
en de verdere uitbouw van de collectie; de ontsluiting en de
wetenschappelijke studie van de collectie; het tentoonstellen van
objecten en de uitbouw van een publiekswerking.
Het KMSKA onderschrijft de statuten van ICOM, the International
Council of Museums.
Niets van deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming
van de uitgever. De uitgever heeft ernaar gestreefd auteursrechten op
de illustraties te regelen volgens wettelijke bepalingen. Wie meent toch zekere
rechten te doen gelden, kan zich tot de uitgever wenden.
Om opgenomen te worden in ons adressenbestand of om uw abonnement op te
zeggen kunt u uw gegevens telefonisch doorgeven op T 32 (0)3 242 04 16 of via
info@kmska.be
KMSKA geniet de steun van

48
Het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA)
is vanwege renovatiewerkzaamheden tot eind 2017 gesloten. U vindt
onze collectie ondertussen op verschillende locaties in en rond
Antwerpen.
Antwerpen
MAS
Meesterwerken in het MAS.
Vijf eeuwen beeld in Antwerpen
tot 30/12/2012
Hanzestedenplaats 1, 2000 Antwerpen
www.mas.be
Onze-Lieve-Vrouwekathedraal
REÜNIE. Van Quinten Metsijs
tot Peter Paul Rubens
tot eind 2017
Handschoenmarkt, 2000 Antwerpen
www.dekathedraal.be
Koningin Fabiolazaal
De Modernen. Kunst uit Nederland
tot 19/08/2012
Jezusstraat 28, 2000 Antwerpen
www.kmska.be
Lier
Stedelijk Museum
Bruegelland. Vertier en trammelant
tot 28/03/2013
Florent Van Cauwenberghstraat 14,
2500 Lier
www.bruegelland.be
Mechelen
Museum Schepenhuis
Rik Wouters. Hoogtepunten
tot eind 2017
Steenweg 1, 2800 Mechelen
www.rikwouters.be
Inlichtingen
T +32 (0)3 242 04 16 F +32 (0)3 248 08 10
info@kmska.be
Bibliotheek & Archief
bezoek na afspraak
Bibliotheek
Lange Kievitstraat 137
2018 Antwerpen
T +32 (0)3 242 04 26
of bibliotheek@kmska.be
Archief
T +32 (0)3 238 78 09
of archdoc@kmska.be
Correspondentie
Koninklijk Museum voor
Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA)
Lange Kievitstraat 111-113 bus 100,
2018 Antwerpen
T +32 (0)3 238 78 09 F +32 (0)3 248 08 10
info@kmska.be
Vrienden van het KMSKA vzw
Lange Kievitstraat 137
2018 Antwerpen
Secretariaat bereikbaar op
dinsdag en donderdag
van 10 tot 12 uur en van 14 tot 17 uur
T +32 (0)3 237 75 09 F +32 (0)3 238 30 25
of info@vkmska.be