1 rubensbulletin - Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen

ubensbulletin
Jrg. 2, 2008
KONINKLIJK MUSEUM VOOR SCHONE KUNSTEN ANTWERPEN
aanbidding door de koningen
1

BULLETIN
Maria uitgelicht. De prominente rol van Maria in de Aanbidding
door de koningen van Rubens in Antwerpen.
Annemieke Bartholomeus
In zijn rijke en productieve kunstenaarsleven nam Rubens het onderwerp
van de Aanbidding door de koningen zelfs voor zijn doen met grote regelmaat
ter hand. 1 En hoewel hij verschillende aspecten en figuren herhaaldelijk
terug liet keren, bracht hij telkens ook nieuwe variaties in het thema aan,
bijvoorbeeld door te spelen met licht en kleur, compositie, bewegingen
en houdingen. Elke afzonderlijke uitwerking reflecteert daarmee zijn
veelzijdige creatieve talent, en tegelijkertijd werpt een zorgvuldige
analyse licht op de particuliere wensen en doelstellingen van Rubens’
opdrachtgevers. 2
Ook de Aanbidding door de koningen in het KMSKA, een altaarstuk
dat Rubens rond 1624 3 voor het hoogaltaar in de premonstratenzer
Sint-Michielsabdij te Antwerpen vervaardigde, draagt de sporen van
het achterliggende patronaat. In dit verband is al vaker gewezen op de
opvallende eucharistische verwijzingen die zouden zijn ingegeven door
de wens van de premonstratenzers zich nadrukkelijk te profileren als
eucharistische orde. 4 Het onderwerp zelf roept al connotaties op met
de aanbidding van de hostie, waarin zich volgens de katholieke leer de
Waarachtige Tegenwoordigheid van Christus manifesteert. In de zestiende
1) Een overzicht is onder meer te vinden in Devisscher (1992), p. 79 e.v.
2) Aan de hand van de Aanbidding door de koningen, nu in het Prado in Madrid, laat Welzel bijvoorbeeld
zien hoe Rubens dit schilderij, dat hij in eerste instantie produceerde voor de Statenkamer in
het Antwerpse stadhuis ten tijde van vredesbesprekingen voor het Twaalfjarig Bestand, zo’n twintig
jaar later bewerkte voor Philips IV. Welzels vergelijking tussen een kopie van het oorspronkelijke
schilderij (een schets in het Groninger museum) en het werk in zijn huidige vorm, geeft inzicht
in de manier waarop Rubens de subtiele balans vindt tussen het conventionele beeldthema en het
gewenste appel dat de opdrachtgever voor ogen heeft. Welzel (2001).
3) Over de exacte datering is op grond van de bestaande documentatie geen uitsluitsel te geven. Wel
is bekend dat Rubens in twee termijnen betaald kreeg: één keer 750 gulden op 23 december 1624 en
nog eens datzelfde bedrag op 29 augustus 1626. Rooses (1886-1892), p. 229.
4) Zie bijvoorbeeld Haeger (1997, 2001), Herremans (2003, 2005), Caspers (1998).
102
103

BULLETIN
BULLETIN
en zeventiende eeuw lag dit mysterie van de transsubstantiatie meer dan
ooit onder vuur, waardoor de aanbidding door de koningen een vaste plaats
kreeg in het repertoire van de contrareformatorische beeldpropaganda.
Maar in het Antwerpse altaarstuk, zeker in combinatie met zijn omlijsting,
is het eucharistische element krachtiger uitgewerkt dan in enig ander werk
van Rubens met dit thema. 5 Ook de houding van Maria in het Antwerpse
altaarstuk wordt vaak in eucharistische termen geïnterpreteerd. In plaats
van passief, zittend met het kind op haar schoot, verschijnt Maria staand,
terwijl ze Christus met een teder gebaar naar de toegestroomde menigte
richt. Ze treedt hier op als Virgo sacerdos, priesterlijke maagd, die door
Christus te offeren haar eigen vlees en bloed offert en daarmee tot coredemptrix,
medeverlosser wordt. 6 In het oeuvre van Rubens is deze actieve
pose van Maria niet uniek, maar toch trekt ze mede door de lichtval en haar
tamelijk afgezonderde positie in dit werk sterker dan elders de aandacht.
Maria’s prominente rol wordt onderstreept in de oorspronkelijke
omlijsting – uitgevoerd in marmer en albast - die Rubens voor dit werk
ontwierp. 7 Een dergelijk italianiserend portiekaltaar werd doorgaans
bekroond met een sculptuur van de schutspatroon van de kerk in een nis,
aan weerszijden geflankeerd door engelen in aanbidding. 8 In dit geval
wordt van dit stramien afgeweken. Niet alleen prijken op de omlijsting
drie heiligen in plaats van één, de aartsengel Michael heeft bovendien de
hoogste positie moeten afstaan aan Maria. Zij is het die, tronend tussen de
patroon van de kerk, Sint-Michael, en de stichter van de premonstratenzerorde,
Sint-Norbertus, heerst over het altaarstuk.
Hoog boven het schilderij vertrappen Sint-Michael, Maria en Sint-
Norbertus respectievelijk de afvallige aartsengel Lucifer, de Apocalyptische
slang en de ketter Tanchelm (ook wel Tanchelmus, Tanchelijn of
Tanchelinus), vijanden van de kerk en de laatste in het bijzonder van de
eucharistie. Dit triomfantelijke machtsvertoon geeft extra lading aan de
eucharistische motieven van het schilderij, dat daarmee niet alleen een
verwijzing is naar de functie van het altaar 9 , maar ook verwordt tot een
statement van het ware katholieke geloof dat zegeviert over de ketterij.
De iconografische samenhang tussen altaarstuk en omlijsting
is pas tamelijk recent uitgebreid onderzocht. 10 Herremans en Haeger
besteden in hun analyses ruime aandacht aan de mariologische elementen.
Desondanks is het de moeite waard deze nogmaals onder de loep te nemen.
Wat bijvoorbeeld onderbelicht is gebleven, is dat enkele contemporaine
bronnen waarop de interpretaties deels zijn gebaseerd, een aanmerkelijk
hechtere band suggereren tussen Norbertus en Onze-Lieve-Vrouw dan
geschriften uit vroegere eeuwen. Dat is des te pikanter, aangezien de auteur,
Johannes Chrysostomus van der Sterre, de formele opdrachtgever van het
altaarstuk Matheus Irsselius opvolgde als abt van de Sint-Michielsabdij.
Ten tijde van de opdrachtverstrekking aan Rubens was hij prior in diezelfde
kerk, en vermoed wordt dat hij, meer dan Irsselius, Rubens begeleid heeft
bij het ontwerp van het iconografische programma. 11 Waarom zou hij zo
veel nadruk leggen op de betekenis van Maria voor de norbertijnen en
andersom, op de betekenis van de norbertijnen voor Maria? In dit artikel
zal ik hiervoor een mogelijke verklaring formuleren door Van der Sterres
geschriften en in het verlengde daarvan Rubens’ altaarstuk te beschouwen
tegen de achtergrond van de geschiedenis van de norbertijnen en van de
Mariaverering in het Antwerpen van de vroege zeventiende eeuw.
5) Zie voor een uitgebreid overzicht de bijdrage van Van Mulders in dit Rubensbulletin. Voorts Held
(1980), pp. 455-456; Devisscher (1992), p. 98.
6) Haeger (1997), p. 55; Peeters (2007), p. 159.
7) Dat Rubens verantwoordelijk was voor het ontwerp van de omlijsting staat niet onomstotelijk
vast, maar twee schetsen van Michiel en Norbertus wijzen wel in die richting. De uitvoering wordt
traditioneel toegeschreven aan Hans van Mildert. Over deze traditionele toeschrijving en mogelijke
alternatieven, zie Herremans (2003), p. 60-61 en haar bijdrage in dit Rubensbulletin.
8) Herremans (2003), p. 61-62.
9) Behalve dat het altaar de plek is waar de hostie wordt geconsacreerd, bevond zich in dit geval de
eucharistische reserve ín het altaarstuk. Herremans (2003), p. 63.
10) Haeger (1997, 2001), Herremans (2005).
11) Haeger (1997), p. 71 ; idem (2001), p. 160. Ook ik acht het zeer waarschijnlijk dat Van der Sterre
nauw betrokken is geweest bij het ontstaan van het iconografisch programma.
104
105

BULLETIN
BULLETIN
106
Mariadevotie in de vroegmoderne periode: van lichamelijk naar
spiritueel
De bijzondere verering voor Maria, Moeder van God, is bijna net zo
oud en wijdverbreid als het christendom zelf. 12 In het Europa van de
middeleeuwen maakte het fenomeen een hoge vlucht door, die zijn toppen
bereikte in de twaalfde eeuw. Maar ook daarna bleef de verering voor Maria
een forse stempel drukken op de gangbare geloofsbeleving. Haar centrale
positie dankte Maria aan het feit dat aan haar menselijke, maagdelijke
vlees het lichaam van Christus was ontsproten. Van alle heiligen stond
zij het dichtste bij God. In de ogen van de middeleeuwse christenen was
Maria de ultieme bron van Christus’ getormenteerde lichaam aan het
kruis en van zijn verheerlijkte lichaam dat vereerd en ontvangen wordt
in de geconsacreerde hostie. Haar onlosmakelijke fysieke verbintenis met
Christus impliceerde dat ze letterlijk samen met haar zoon kon lijden op
Golgotha, waardoor ze daadwerkelijk deelachtig werd aan zijn offer ter
verlossing van de mensheid. Hierin werd ook haar priesterschap gezien;
eerst offerde ze haar pasgeboren zoon in de tempel (Maria Lichtmis) en 33
jaar later aan het kruis. Haar moederrol en haar lijfelijke aanwezigheid in
de hemel, waar ze tot koningin gekroond was, verleenden haar bovendien
een speciaal recht om te bemiddelen voor zondaars op de Dag des Oordeels.
Ze was niet alleen Moeder van God, maar Moeder van alle christenen, een
van de belangrijkste redenen dat zij ook wel met de kerk vereenzelvigd
werd.
In de middeleeuwen lag de nadruk van de Mariadevotie op
de lichamelijke verbondenheid van Maria met Christus. Toen vanaf
het einde van de vijftiende eeuw een aantal geleerden en geestelijken
zich begon te keren tegen juist de materiële aspecten van het geloof en
de religieuze beleving langzaam verinnerlijkte, verschoof het accent
geleidelijk naar Maria’s spirituele band met Christus, haar smetteloze
ziel en haar voorbeeldige morele deugdzaamheid. Voor het overige leek
12) De literatuur over Mariadevotie is omvangrijk. Ik heb met name gebruikgemaakt van Ellington
(2001), Graef (1985).
kritiek op Mariaverering uit protestantse en ook humanistische hoek haar
populariteit niet of nauwelijks aan te tasten. Maria had een plek veroverd
in de harten van ontelbare gelovigen uit alle lagen van de bevolking, en
de katholieke kerk was er dan ook niet bij gebaat op dit punt water bij de
wijn te doen. Sommige omstreden aspecten uit Maria’s leven, zoals haar
tenhemelopneming die op apocriefe bronnen berust, werden zelfs als
belangrijk wapen ingezet in de katholieke zelfverdediging. Maria werd de
beschermster van de katholieke kerk bij uitstek. Haar standvastige geloof,
ook in de bange dagen direct na de kruisiging van Christus, staan model
voor de uiteindelijke overwinning van de kerk.
Toch verraadt de Maria die opdoemt in de beeldende kunst na het
Concilie van Trente dat de visie op haar onder sociale en religieuze druk is
gemodificeerd. Anders dan in de middeleeuwen straalt ze veelal verstilling,
zelfbeheersing, waardige onderwerping en daardoor ook meer afstand uit,
kwalificaties die ook van toepassing zijn op de Maria die Rubens schilderde
voor de Sint-Michielsabdij. Ook de sculptuur van Maria is overigens
karakteristiek voor de barokke periode, waarin Onze-Lieve-Vrouw talloze
malen werd verbeeld als de vrouw op de maansikkel uit de Openbaringen
van Johannes, met onder haar voeten de zevenkoppige draak die in de
beeldende kunst vaak wordt vormgegeven als een slang. Deze slang werd
opgevat als de slang uit het paradijs en de katholieke kerk beschouwde dit
listige dier onder meer als het symbool van alles wat ketters of heidens was
en Maria als machtige bestrijdster van dit kwaad. 13 Bovendien werd deze
weergave van Maria geassocieerd met haar Onbevlekte Ontvangenis. In de
middeleeuwen werd dit wonder nog vaak uitgebeeld door Maria’s relatie
met haar ouders te benadrukken (Maria in de baarmoeder van Anna, als
baby in haar armen of aan de borst), maar deze typen werden tijdens de
katholieke reformatie definitief verdrongen door de hemelse, of althans
onaardse variant van de Apocalyptische vrouw. Weliswaar ontbreekt in
het Mariabeeld bovenop het altaarstuk de maansikkel, toch kan worden
aangenomen dat het beeldhouwwerk teruggaat op dit type. Ook hier
zien we dus een verschuiving van een overwegend fysieke naar een meer
spirituele opvatting.
13) Van Laarhoven (1992), p. 256.
107

BULLETIN
BULLETIN
Antwerpen, de Mariacultus en de norbertijnen vóór de Reformatie
De middeleeuwse en vroegmoderne Mariaverering ging gepaard met
talloze wonderen. In honderden plaatsen in Europa werden Mariabeelden
verantwoordelijk gehouden voor onmogelijk geachte genezingen, vurig
gewenste zwangerschappen en afgewende rampspoed. 14 Niet zelden
oefenden deze wonderbaarlijke houtsnijwerken, sculpturen en iconen,
net als bepaalde relieken, een grote aantrekkingskracht uit op gelovigen
in de wijde omgeving. Befaamde beelden konden zelfs aanzienlijk
bijdragen aan de bloei van plaatselijke economieën. Er bestond dan ook
hevige concurrentie op dit vlak. Antwerpen had zelfs een legende over
een Mariabeeldje gekoppeld aan de ontstaansgeschiedenis van de stad.
Het ging om Onze-Lieve-Vrouw op het Staeksken (of Stocksken), het
enige Mariabeeld dat zou zijn ontsnapt aan de verwoestingen die de
Noormannen in de negende eeuw aanrichtten in de burcht van Antwerpen
en de daarbij gelegen nederzetting. Bewoners vonden het terug in een
boom in een moestuin. 15 Rondom de kapel die ze voor het beeld oprichtten,
zou later de stad Antwerpen worden opgetrokken. Hoewel deze legende
nog altijd rondwaart, heeft Philippen al in 1925 “met doorslaande bewijzen
uitgemaakt dat er geen bijzondere devotie tot O.L.Vr. op het Staaksken is
geweest vóór het jaar 1473. (…) We vernemen uit de kronijken dat toen
O.L.Vr. mirakelen begon te doen.” 16 In 1474 werd het daarom opgesteld in
de middenbeuk van de Onze-Lieve-Vrouwekerk. 17
Wel was er al vroeg een Onze-Lieve-Vrouwekapel, die viel onder
de Sint-Michielskerk, tot 1124 de enige parochiekerk in de stad. De
katholieke aanhankelijkheid van de Antwerpenaren kreeg in die tijd sterk
te lijden onder de invloed van de tot ketter verklaarde Tanchelm. Deze van
oorsprong Zeeuwse prediker had zich rond 1100 in Antwerpen gevestigd
14) Zie voor een keur aan voorbeelden uit heel Europa Freedberg (1990), hst. 4.
15) De verhalen rondom dit soort beeldjes lijken sterk op elkaar. Vaak zijn ze gevonden bij een beek of
in een boom. Van Laarhoven (1992), p. 254.
16) Prims (1948a), p. 265. De kroniek die hij aanhaalt is de ‘kroniek Snijders, opgehaald door Papebrochius’,
idem, p. 268. Prims voegt hier droog aan toe dat over de mirakelen zelf niet de minste echo
bewaard is, anders dan de wonderbare opbrengst van de offerblok.
17) Van den Nieuwenhuizen (2002), p. 73.
en verkondigde daar met veel succes zijn tegendraadse opvattingen.
Hij beweerde onder meer dat de sacramenten ongeldig zijn wanneer ze
worden uitgevoerd door een onwaardige priester, een standpunt dat later
is uitgelegd als kritiek op de eucharistie als zodanig. 18 Hoewel hij in 1115
door een geestelijke werd vermoord 19 , bleef de beweging die hij op gang
gebracht had, krachtig voortbestaan en de gemoederen in de Scheldestad
beroeren. Tot de geestelijkheid van Antwerpen, met de bemiddeling van
de bisschop van Kamerijk, begin jaren twintig de rondtrekkende prediker
Norbertus – “oprecht van geloof en recht in de leer” 20 - in de stad onthaalde
om de strijd aan te binden tegen de ketterij. 21 De charismatische clericus en
zijn gevolg slaagden er binnen enkele maanden wonderwel in de aanhang
van Tanchelm te minimaliseren en de rust in de stad te herstellen. Als dank
hiervoor werd de Sint-Michielskerk aan de norbertijnen geschonken en
opgewaardeerd tot abdijkerk. In ruil daarvoor kregen de kanunniken uit
de Sint-Michielskerk de Onze-Lieve-Vrouwekapel toegewezen die werd
omgedoopt tot parochiekerk. 22 Bij deze gelegenheid zou de bisschop
van Kamerijk Maria officieel hebben uitgeroepen tot stadspatrones van
Antwerpen. 23 Het lijkt aannemelijk dat, mocht er al een beeldje van Onze-
Lieve-Vrouw op het Staeksken zijn geweest, het bij deze transactie op zijn
plek bleef en daarmee in bezit van de Onze-Lieve-Vrouweparochie kwam.
Volgens de overlevering kwam de volksdevotie voor Maria in
Antwerpen al vroeg op gang, maar pas aan het begin van de dertiende eeuw
werden voor het eerst devotiepraktijken ter ere van haar opgetekend 24 :
in 1219 laat ene Lutgardis van Schooten in een oorkonde vastleggen dat
18) Caspers (1998), p. 12.
19) Prims (1943b) geeft als bron de keizersgezinde ‘kronijk van Gembloers’, waarin verhaald wordt
dat Tanchelm vermoord werd op een schip, door een (keizerlijk) priester, p. 49.
20) idem.
21) Het is strikt genomen niet geheel duidelijk op wiens uitnodiging Norbertus naar de stad kwam,
Prims (1943), p. 50.
22) Voor de stichtingsoorkonden van beide instellingen, zie Van Mingroot (1972).
23) Contemporaine bronnen die dit bevestigen, heb ik niet kunnen vinden. Dit jaartal duikt onder
meer op bij Van der Sterre (1623); Op de Beeck (1978), p. 17. Beuken (1978) noemt het jaartal 1399,
p. 12. Hij baseert zich daarbij op Duverger, Brussel als kunstcentrum in de XIVe en de XVe eeuw.
Antwerpen-Gent, 1935.
24) Op de Beeck (1978), p. 17.
108
109

BULLETIN
BULLETIN
zij een eeuwigdurende dagelijkse mis schenkt aan het altaar van Onze-
Lieve-Vrouw “in de krocht der kerk van S.-Michiels”. 25 Of dit altaar nog
stamde uit de tijd van de kanunniken of door de norbertijnen is gewijd,
geven de bronnen niet prijs. Zeker is dat met de groei van de stad en het
aantal godshuizen ook de Mariadevotie hand over hand toenam. In 1236
wordt, eveneens door burgers, in de Sint-Walburgiskerk de zaterdagse
Mariamis ingesteld, de De Beata. Acht jaar later vestigen de Dominicanen
zich op verzoek van de magistraat in de stad; die zorgden voor een verdere
verspreiding van de Mariadevotie. 26 Vanaf 1348 schoten de Onze-Lieve-
Vrouwebroederschappen bijvoorbeeld als paddenstoelen uit de grond.
Vanaf 1399 vond jaarlijks, op de zondag na Maria Tenhemelopneming, de
Lieve-Vrouwe-Ommegang door de stad plaats. Pas toen vanaf het midden
van de zestiende eeuw de reformatie Antwerpen langzaam maar zeker
in haar greep kreeg en de protestanten het roer overnamen, raakte de
openbare Mariaverering op de achtergrond.
Na de Beeldenstorm
In de eeuwen na zijn oprichting groeide de Sint-Michielsabdij uit tot een
machtig bolwerk met vele privileges. Maar de zestiende eeuw was er één
van zware beproevingen. Net als de andere kerken viel de instelling in 1566
ten prooi aan de Beeldenstormers: “al de altaren werden verwoest, evenals
het sacramentshuis, het doxaal, het orgel, het koorgestoelte, het kruis boven
het doxaal, het praalgraf van Isabella van Bourbon en andere graftomben.” 27
Ook de Spaanse Furie van 4 november 1576 ging niet ongemerkt aan het
complex voorbij: het klooster werd geplunderd, de kostbare bibliotheek
25) Zie Goetschalckx (1909), pp. 79-81, voor een transscriptie van de acte. In 1843 worden bij archeologische
opgravingen die tot doel hebben de graven van de abten van de Sint-Michielsabdij te
ontsluiten en hun gebeente een waardig onderkomen te bieden, de resten gevonden van deze crypte
en het altaar, zie Mertens (1847). Het verband met het Maria-altaar wordt echter pas later gelegd,
Génard (1859), pp. 33-34.
26) Prims (1947), p. 265.
27) Prims (1951), p. 209. Zie ook Génard (1859), p. 49. Voor deze alinea heb ik bovendien geput uit
Valvekens (1927), p. 141 e.v.
vernield en de geestelijken gevangengenomen. In 1580 viel de Sint-
Michielsabdij met Antwerpen in handen van de calvinisten, die niet alleen
de norbertijnen maar ook andere ordes verdreven, de katholieke eredienst
verboden, kerkelijke bezittingen verkochten en de ramen en deuren van de
abdijkerk dichtmetselden. Later mochten de norbertijnen mondjesmaat
terugkeren, onder voorwaarde dat iedereen die de kerk betrad, een eed
tegen de koning van Spanje zou afleggen. De meeste norbertijnen bleven
weg en de toenmalige abt, Willem de Greve, die fel anti-geus was maar ook
onwillig zich te verzoenen met de Spaanse koning in ruil voor katholieke
godsdienstvrijheid, gaf veel terrein prijs aan de protestanten. Zo moest hij
toezien hoe onder zijn ogen de abdijgebouwen een nieuwe bestemming
kregen, als schoollokaal, of tot overmaat van ramp, als gebedsruimte
voor de lutheranen. 28 Hij stierf op 16 september 1581, waarschijnlijk in
ballingschap. 29 Zijn stoel bleef jarenlang leeg.
Op 27 augustus 1585 gaf de Antwerpse Republiek zich na een beleg
van vijftien maanden over aan de Spanjaarden, waarna het katholicisme
in ere werd hersteld. Na vijf jaar ballingschap konden de norbertijnen
eindelijk hun herintrede in het klooster doen. Ze troffen hun thuishaven
vernield en onteerd aan, hun schatten waren verdwenen en hun goederen
ontvreemd. Vanuit deze erbarmelijke financiële en materiële situatie
moesten ze gaan werken aan de wederopbouw van hun kerk. En hoewel
ook geestelijken van andere godshuizen bij hun terugkeer chaos en ellende
aantroffen, leken de norbertijnen in het bijzonder moeite te hebben om dit
proces op gang te krijgen. Anders dan veel andere ordes kregen ze daarvoor
bovendien geen subsidie. 30 Het moreel zakte tot zo’n laag peil dat de bisschop
(Torrentius) moest optreden tegen onderlinge ruzies, dronkenschap en
seksuele uitspattingen. 31 Hij stelde zelfs voor de instelling op te heffen.
Dit gebeurde uiteindelijk niet, maar de macht van de Sint-Michielsabdij
was gebroken en het zou nog decennia duren voordat het herstel van de
grond kwam. Pas onder het abbatiaat van Irsselius begon men werk te
28) Valvekens (1925), pp. 141-151.
29) Zie ook Prims (1948a), p. 216.
30) Marinus (1995), p. 82. Een reden hiervoor wordt niet gegeven.
31) idem, p. 181.
110
111

BULLETIN
BULLETIN
maken van de geestelijke heropbouw, maar in de Antwerpse katholieke
vernieuwingsbeweging liepen de norbertijnen nog lange tijd achter de
troepen aan. Zelfs in 1625 merkte een inspectiecommissie na een visitatie
nog op dat het met de discipline onder de kloosterlingen matig gesteld
was. 32 Op dat moment was Johannes van der Sterre al prior. Kennelijk had
hij de discipelen aan wie hij leiding gaf, nog niet geheel onder controle.
Desondanks ging het de goede kant op; vanaf de eerstvolgende inspectie
in 1629, het jaar dat Van der Sterre tot abt bevorderd werd, oogstten de
norbertijnen niets dan lof.
Ondertussen maakte de Mariadevotie in Antwerpen een rentree
die haar weerga niet kent, bijna als reactie op het protestantse trauma.
Veelzeggend was al de vervanging van het beeld van Silvius Brabo in het
gevelveld van het stadhuis door een Mariabeeld vlak na de overgave van de
calvinisten. 33 Maar vanaf het begin van de zeventiende eeuw begon de populariteit
van Maria ongekende vormen aan te nemen. De affectie uitte zich
nu in praal en grootheid. In de Onze-Lieve-Vrouwekerk trok het plechtige
beeld dat Onze-Lieve-Vrouw op het Staeksken inmiddels had verdrongen,
de aandacht. Eveneens vermaard was de devotie van Onze-Lieve-Vrouw
van de Rozenkrans (ook wel Onze-Lieve-Vrouw van het kasteel) bij de
dominicanen en Onze-Lieve-Vrouw ter Engelen van de franciscanen.
Bijzondere vermelding verdient ook het beeldje van Onze-Lieve-Vrouw in
de Sint-Willibrorduskerk, dat na de Beeldenstorm ongedeerd uit de as was
gehaald en bij de wederoprichting van de kerk tijdens het Bestand werd
teruggeplaatst, waarna er onmiddellijk wonderen plaatsvonden. Ook in de
Droogscheerderskapel gebeurden wonderen rondom een Mariabeeld dat
druk vereerd werd. De jezuïeten maakten ondertussen goede sier met een
Madonna gesneden uit de eik van Scherpenheuvel. 34
Bovendien bliezen de jezuïeten nieuw leven in de Mariabroederschappen.
Onder hun aanvoering ontstonden er vele, elk met een
32) Weyns (1972), p. 98.
33) Het verzoek hiertoe werd op 8 juli 1586 ingediend door de jezuïet Costerus. De beeldhouwer De
Vos kreeg de opdracht het beeld te vervaardigen. Al op 12 februari 1587 werd het feestelijk onthuld.
Voor Kruis en Beeld (2002), pp. 93-94.
34) Zie voor deze voorbeelden Marinus (1995), pp. 250-251.
eigen, welomschreven doelgroep, zoals ‘de Bejaerde Jongmans’, ‘de gehoude
Duytsche’, latinisten en Walen. Deze legden zich toe op de geestelijke en
morele vervolmaking van hun leden, maar ook van het volk, waarbij het
vertrouwen in Maria en andere ‘noodhelpers’ sterk werd gestimuleerd.
Op de belangrijkste feestdagen van Maria organiseerden de sodaliteiten
druk bezochte plechtigheden, voor iedereen vrij toegankelijk. Ze stonden
in hoog aanzien, en de inrichting in 1623 van een eigen, met kunstwerken
versierd vergaderlokaal tegenover de jezuïetenkerk, zette deze reputatie
kracht bij. 35 Ook andere ordes stichtten Mariabroederschappen. Zo was er
de broederschap van Onze-Lieve-Vrouw van Victorie bij de Dominicanen
en de Madrileense koninklijke broederschap van Nostra Señora de la
Solidad bij de Miniemen. 36
In dit krachtenveld van Mariaverering dat zijn weerslag had op
de waardering van individuele kerken, lijken de norbertijnen met hun
Sint-Michielsabdij vrij onzichtbaar. Het is dan ook vanuit dit perspectief
dat Rubens’ Aanbidding door de koningen en de geschriften van Johannes
van der Sterre, die op verschillende punten als programmatisch gelezen
kunnen worden voor dit altaarstuk, nadere beschouwing verdienen.
Terug naar het altaarstuk
Zoals gezegd is de prominente rol van Maria in Rubens’ altaarstuk voor de
Sint-Michielsabdij kunsthistorici niet ontgaan. Zij zien haar in dezen als
medeverlosser, priesteres en vlaggenschip van de triomferende katholieke
kerk. De eucharistische connotaties die zij oproept vinden bovendien een
parallel in Norbertus, die vanwege zijn overwinning op Tanchelm en enkele
eucharistische wonderen als eucharistische heilige te boek staat. De triomf
over Tanchelm wordt gepresenteerd als voorafspiegeling van de zege van
het katholicisme over het protestantisme; Maria en Norbertus strijden zij
aan zij ter bescherming van de stad tegen de ketterij. Herremans wijst erop
35) Thijs (1990), pp. 82-85.
36) Prims (1947), p. 276.
112
113

BULLETIN
BULLETIN
114
dat de eucharistische uitleg ook letterlijk genomen kan worden: aan de
achterkant in het altaarstuk bewaarde de abdij immers zijn eucharistische
reserve. 37 Zij legt daarnaast een verband met het hierboven reeds ter
sprake gekomen Maria-altaar dat zich in een crypte recht onder het
hoogkoor zou bevinden. 38 Net als Herremans benadrukt Haeger de lokale
en historische betekenis van het altaarstuk en in het verlengde daarvan
de lokale en historische betekenis van Maria voor de stad Antwerpen en
de norbertijnen. Als het altaarstuk inderdaad gedateerd kan worden in
1624, dan is het niet alleen precies vijfhonderd jaar geleden dat Norbertus
Antwerpen bevrijdde van de ketterij van Tanchelm, maar ook dat Maria
werd uitgeroepen tot stadspatrones. In dat geval is de Aanbidding door de
koningen dus in dubbel opzicht een jubileumstuk. Maria is behalve patrones
van de stad (zie boven) ook de ordepatrones van de premonstratenzers. Dit
laatste gegeven is onder meer te vinden bij Van der Sterre. 39 Deze beweert
dat Norbertus en de “treffelijckste Heylighen deser Ordre ene sonderlinge
devotie gehadt hebben tot de H. Moeder Godts.” 40 De norbertijnen vieren
haar feestdagen met bijzondere blijdschap, en bovendien zijn veel van hun
kerken gewijd aan Maria, “jae al is’t dat sommighe noch andere Heylighen
toegeeyghent zijn, soo voerense nochtans oock den naem van de heylighe
Moeder Godts als van de principaelste Patronersse.” 41 Van der Sterre
suggereert hier dat niet Michael, maar Maria de belangrijkste patrones van
de Sint-Michielsabdij is. Haar hoogste positie op het altaarstuk zou dan
37) Zie noot 9.
38) Een (hypothetische) plattegrond gepubliceerd in Vander Laenen en Van der Perre (1999), p. 34,
suggereert dat de crypte zich niet onder het hoogkoor van de gotische kerk bevond. Nieuw onderzoek
van Herremans (zie haar bijdrage in deze uitgave) maakt aannemelijk dat de ‘crypta’ die Van der
Sterre beschrijft in het verlengde van zijn beschrijving van Rubens’ altaarstuk (1629), pp. 62, zich wél
onder het altaar bevond, maar het gaat hier waarschijnlijk om een andere krocht dan de dertiendeeeuwse.
39) Haeger (2001), p. 177. Behalve naar Van der Sterre verwijst ze naar The Catholic Encyclopedia en
naar niet nader gespecificeerde Statua van de orde. Het is alleen niet duidelijk op welke bronnen The
Catholic Encyclopedia teruggaat en welke Statua ze heeft ingezien. In ieder geval ontberen de oudste
statuten, die dateren uit de twaalfde eeuw, elke verwijzing naar een bijzondere devotie voor Maria,
zie Lefévre (1978). Uit S. Axters (1960) valt op te maken dat dit zo blijft tot de zeventiende eeuw, p.
292.
40) Van der Sterre (1623), p. 136.
41) idem, p. 131.
wellicht tóch in lijn zijn met het gangbare stramien. Het is alleen de vraag
of Van der Sterre hier het belang van Maria voor de norbertijnerorde niet
groter maakt dan de werkelijkheid rechtvaardigde. 42
Bevreemdend is bijvoorbeeld dat de vroegste Vitae Norberti 43
de ordestichter niet neerzetten als iemand met een bijzondere verering
voor Maria, terwijl Van der Sterre dit punt in zijn Vita over Norbertus 44
juist dik in de verf zet. In Vita A komt Maria slechts één keer aan de orde,
wanneer Norbertus in het plaatsje Moustier een vete bezweert door “zeer
godvruchtig eerst de H. Mis van Onze Lieve Vrouw [te celebreren] en
daarna de H. Mis voor de overledenen die bij deze vete waren gedood.” 45
Dit baart echter als bijzondere Mariaverering weinig opzien; in dezelfde
passage in Vita B is zelfs het bijzinnetje “zoals de gewoonte is op zaterdag”
toegevoegd. 46 In Vita B komt Maria nog een tweede keer voor: in Vivières
drijft Norbertus een duivel uit een man door te vragen “in zijn gebed aan
de heilige Moeder Gods, aan wie het klooster was toegewijd, dat ze hem
barmhartig zou zijn.” 47 Ook dit is onvoldoende bewijs voor een in het
oog springende devotie voor Maria. Latere onderzoeken naar de vroege
Mariadevotie binnen de norbertijnerorde leveren al niet veel meer op.
Weliswaar wijst Reuviaux op een aantal mariale aspecten die al vanaf de
dertiende eeuw in de norbertijnse liturgie zijn terug te vinden en op enkele
dertiende-eeuwse norbertijnen die Maria hoog aansloegen 48 , maar in die
tijd was daar weinig buitengewoons aan. Lefèvre concludeert dan ook dat
de Mariacultus bij de norbertijnen niet meer dan marginaal genoemd mag
worden. 49 Alleen al het feit dat er in de twintigste-eeuwse vakliteratuur
discussie over is of er bij de norbertijnen al dan niet sprake is van vroege
Mariaverering, geeft aan dat deze in ieder geval niet allesoverheersend is
geweest.
42) Voor zover ik heb kunnen nagaan, is Van der Sterre de eerste die deze bewering over het hoofdpatronaat
van Maria van alle norbertijnerkerken doet.
43) Grauwen (1984, 1990).
44) Van der Sterre (1623). Dit is een vertaling van een Latijnse versie die een jaar eerder verscheen.
45) Grauwen (1984), p. 14.
46) Grauwen (1990), p. 62.
47) idem, p. 127. Grauwen voegt hier in een voetnoot aan toe, dat uit deze woorden niet noodzakelijk
blijkt dat Norbertus Maria als de patroonheilige van Vivières zou hebben gekozen.
48) Reuviaux (1958).
49) Lefèvre (1951), pp. 55-56.
115

BULLETIN
BULLETIN
Desondanks wil Van der Sterre de lezer in zijn Het Leven
van den H. Norbertus, Ordestichter enz. anders doen geloven. In deze
levensbeschrijving van de ordeheilige blijkt Maria plotseling van majeure
betekenis. Wanneer Norbertus, op zoek naar een geschikte plaats om zijn
orde te stichten, neerstrijkt bij een “Johanneskapel in de negorij” 50 die
hem zeer bevalt, verschijnt in het holst van de nacht de “Alderheylighste
Moeder Godts Maria” aan hem in het gezelschap van een grote schare
engelen. Zij spreekt hem zeer vriendelijk toe en toont hem haar moederlijke
affectie die zij hem en zijn ‘kinderen’ zou toedragen. Ze vertelt hem
dat zijn gebeden verhoord zijn: hij mag op deze plek zijn orde stichten.
Dan overhandigt ze hem het witte habijt – het karakteristieke ordekleed
waaraan de norbertijnen de naam Witheren ontlenen - met de woorden
“Norberte mijnen soone nemt het wit habijt.” Vervolgens verdwijnt ze
weer “laetende de siele Norberti overgoten met eene onspreckelijcke
blijschap, het herte hem by-naest van vreughde overloopende, om dat hy
bemerckte hoe dat oock de Hemelen voor hem besorght waren, ende dat
Godt om sijn wel behaeghen te verstaen, hem hadde toegheschickt dese
soo grootse persoonagie de Coninginne der Hemelen, die Norbertum oock
grootelijck vereerde, soo met dese vriendelijcke aenspraecke, als met het
wit habijt dat-se hem jonde om daeghelijcks sijne draght te zijn.” 51 Let wel:
het is in dit citaat niet alleen Norbertus die Maria vereert, maar andersom
eert ze hem met haar verschijning, een vriendelijk woord en een souvenir.
En dat terwijl Norbertus ook al diep gevlijd zou zijn geweest als God alleen
engelen naar hem gezonden had! 52 “Wie en soude niet lichtelijck connen
verstaen uyt het ghene my nu verhaelt hebben, hoe dat niet sonder reden,
die witte Ordre met eene sonderlinghe devotie vereert de Heylighe Moeder
Godts, voor haere besonder Patronersse.” 53
Hoewel deze legende nieuw is ten opzichte van de twaalfdeeeuwse
Vitae, wil ik niet insinueren dat Van der Sterre Maria’s bijzondere
verhouding tot Norbertus en zijn orde eigenhandig heeft geïntroduceerd.
50) Van der Sterre (1623), p. 126.
51) idem, p. 127.
52) idem, p. 128.
53) idem.
ill. 1 Christus’ geboorte en Norbertus. Houtsnede, anoniem.
Breviarium Candidi Ordinis Praemonstratensis. Pars Hiemalis. s.l., Basel:
Johann Wenssler, 1490. München, Bayerische Staatsbibliothek, 2˚ Inc. c.a. 348, fol. 1v.
Dat Maria al eerder gezien werd als patrones van de orde, blijkt
bijvoorbeeld uit een premonstratenzer missaal uit 1482 uit Strasburg en
een eveneens premonstratenzer breviarium uit 1490 dat gedrukt is in
Basel (ill. 1). Op de titelpagina van beide uitgaven is een houtsnede van
Maria afgedrukt, voorzien van het bijschrift “Maria Virgo Conservatrix
ordinis Premonstratensi”. In het breviarium knielt Maria in de stal neer
voor haar goddelijke zoon, een scène die volgens Stahlheber in verband
gebracht zou kunnen worden met het mystieke denken van Adam Scotus
116
117

BULLETIN
BULLETIN
ill. 2. Scènes uit het leven van Norbertus: bekering;
overhandiging van het ordekleed; verschijning van het Christuskind. Houtsnede,
anoniem. Breviarium Ordinis Praemonstratensis. Parijs: Thielman Kerver, 1498.
Wilten/Innsbruck, Bibliothek des Prämonstratenserstiftes.
die zich aan het einde van de twaalfde eeuw aansloot bij de norbertijnen.
Deze veelgelezen mysticus schreef onder meer dat de kribbe elke gelovige
representeerde die zich helemaal aan de maagd Maria overgaf. 54 Voor de
overhandiging van het ordekleed aan Norbertus heeft Stahlheber echter
geen middeleeuwse bronnen kunnen vinden. Deze legende duikt pas op
in de vijftiende en zestiende eeuw, schrijft ze, maar de tekst waarnaar ze
vervolgens verwijst is opmerkelijk genoeg die van Van der Sterre. 55 Wel
drukt ze een houtsnede af met scènes uit het leven van Norbertus uit
een norbertijns breviarium van 1498 (ill. 2), die sterk doet denken aan de
legende die Van der Sterre beschrijft. Strikt genomen krijgt Norbertus het
kleed hier overhandigd van twee engelen en niet van Maria. Bovendien is
het volgens het bijschrift niet Maria die hem toespreekt, maar ‘een stem’
die volstaat met “Accipe candidem vestem” en dus het bij Van der Sterre
zo belangrijke “mijn soone” weglaat. Maar de stralende aanwezigheid van
Maria vlak boven de overhandiging rechtvaardigt de associatie met de
legende. Wel lijkt het erop dat Maria hierin rond 1500 nog geen essentieel
bestanddeel was, getuige weer een ander breviarium uit 1507 (ill. 3) waarin
Norbertus het ordekleed door een engel krijgt aangereikt.
Hoe dit ook zij, Van der Sterre zet het mariologische aspect
van deze legende zeer zwaar aan. Niet het witte habijt staat centraal,
maar de bijzondere gunst die Maria Norbertus met haar verschijning
verleent. Deze dient als bewijs voor de hechte band tussen Maria en de
norbertijnen, die zijn oorsprong vindt in het leven van Norbertus zelf en
daarna verder is uitgebouwd. Om dat te staven, voert Van der Sterre een
bonte stoet godvruchtige norbertijnen op die niet alleen uitblonken in hun
voorliefde voor Maria, maar die andersom ook een streepje voor hebben
bij haar. Van der Sterre lijkt te willen zeggen dat de norbertijnerorde
minstens zo belangrijk is voor Maria als zij voor de orde; de liefde komt
van twee kanten. En dát onderscheidt de norbertijnen van andere ordes.
Van der Sterre gaat zelfs expliciet de concurrentie aan: “Het is wel waer
dat sy aen verscheyden Religieuse familien veel deughden ende gratien
54) Stahlheber (1984), p. 220. Scotus wordt ook genoemd bij Reuviaux (1958), p. 718.
55) Stahlheber (1984), p. 222.
118
119

BULLETIN
BULLETIN
ill. 3. Norbertus in Prémontré: overhandiging van het ordekleed;
Norbertus stelt het klooster onder het patronaat van de heilige Johannes de Doper.
Houtsnede, anoniem. Breviarium Ordinis Praemonstratensis. Parijs: Thielman Kerver, 1507.
Parijs, Bibliothèque Nationale, Réserve B 27 699.
ghedaen heeft: wederom aen Ermgardis de moeder vanden H. Robertus
die naeder handt de Orden van Cisteaux begonst heeft, soo heeft sy haer
met eenen rinck vertoont daer sy Robertum mede ondertrouwt heeft daer
de Moeder mede bevrucht was. Sy heeft oock aen Christo ghepresenteert
den dienst vande HH. Dominicus ende Franciscus om door hen de wereldt
te bekeeren: sy heeft wel haer vertoont aanden H. Ignatius de Loyola ende
ham alsoo verlost van alle wedersporigheydt des vleeschs; maer het ghene
dat sy aen de witte Ordre ghedaen heeft, die soo merckelijck door haer
beghonst is, en hebbe tot noch toe van gheen ander Ordre ghelesen.” 56
Dit lijkt mij een sleutelpassage om beter te begrijpen waarom
Maria zo sterk naar voren geschoven wordt in het altaarstuk van Rubens.
De eerdere interpretaties van onder andere Haeger en Herremans, waarin
de contrareformatie als tegenbeweging tegen de protestanten prevaleert,
zijn zeker geldig, maar los daarvan denk ik dat de wedijver met andere
kerken in de stad die de immens populaire Maria met meer succes naar zich
toe wisten te trekken dan de Sint-Michielsabdij, een doorslaggevende rol
heeft gespeeld. Dat had ook economische consequenties: als de gelovigen
hun zielenheil gingen zoeken in andere kerken, betekende dat minder
inkomsten. De norbertijnen hadden in Antwerpen veel terrein verloren,
onder andere aan de jezuïetenorde die juist in de twintiger jaren van de
zeventiende eeuw een exponentiële groei doormaakte. 57 Deze nieuwe orde
verwierf in korte tijd een verpletterend overwicht en beschikte daarbij
over de meeste manschappen, die zich ten volle konden inzetten om de
hervormingen die waren ingezet door het Concilie van Trente in woord en
beeld uit te dragen. De norbertijnen moeten deze ontwikkeling met lede
ogen hebben gadegeslagen, vooral omdat ze daarbij als gevestigde orde die
gewend was zelf de lakens uit te delen, het onderspit dreigden te delven. 58
56) Van der Sterre (1623), p. 136. Overigens is het wat ironisch dat de bijzondere voorkeur van Maria
voor Norbertus bewezen wordt aan de hand van een tamelijk gangbare topos. Zo kreeg ook Franciscus
zijn ordekleed persoonlijk van Maria (Stahlheber (1984), p. 226) en ontving Johannes van Verden
zelfs een ordekleed uit haar handen dat ze van haar eigen vlees geweven had (Ellington (1995), p. 50).
57) Marinus (1996), p. 156, tabel.
58) Hoewel de kerkelijke competitie in wezen tussen alle kerken ging, is bekend dat vooral de animositeit
tussen de norbertijnen en de jezuïeten aanzienlijk was. Marinus (1996), p. 181. Overigens bleef
de concurrentie vaak onderhuids omdat men besefte dat openlijke twisten niet bijdroegen aan de
120
121

BULLETIN
BULLETIN
Om niet volledig onder te sneeuwen, moesten ze dus aan de weg timmeren.
Hun prestige stond op het spel.
Van der Sterre nam deze taak serieus en produceerde behalve Het
leven van den H. Norbertus (1621 in het Latijn, 1623 in het Nederlands)
in korte tijd verschillende werken over de norbertijnse geschiedenis. 59
Met deze reeks wilde hij niet alleen de gemeenschapsgeest in de Sint-
Michielsabdij nieuw leven inblazen en de kloosterlingen oproepen
tot ontzag voor de ordestichter en zijn illustere navolgers, maar ook de
Antwerpse bevolking wijzen op het belang van de norbertijnerorde.
Hij moet de potentie van Maria als effectief instrument in de strijd om
erkenning ten volle hebben beseft. De Antwerpenaren waren meer dan
gevoelig voor haar aantrekkingskracht. Zeker tegen de achtergrond van de
concurrerende Mariacultussen die overal in Antwerpen de kop op staken,
is het dan ook niet verwonderlijk dat Van der Sterre Maria probeerde toe
te eigenen aan de norbertijnen. 60 De boodschap luidde: de aanspraken
die andere ordes op Maria maken, hebben misschien wel enige grond –
ze heeft immers een groot hart – maar de norbertijnen hebben toch het
meeste recht op haar. Deze boodschap spreekt ook uit het altaarstuk van
Rubens: Maria is ónze heilige. Van der Sterre ging zelfs zo ver dat hij in
zijn beeldspraak de norbertijnerorde volledig met Maria identificeerde: zij
boodschap van religieuze eenheid in Antwerpen die ze tegelijkertijd óók wilden uitdragen. Marinus
(1996), p. 194.
59) Zo schreef hij de Natales Sanctorum (1625) over het leven van diverse eerbiedwaardige norbertijnen,
Lilium inter spinas (1627) over het leven van de vrome norbertijnse Mariavereerder Herman-
Jozef en de Echo S. Norberti Triumphantis (1629) over de moeite die de norbertijnen zich getroostten
om de relieken van Norbertus te ‘bevrijden’ uit het inmiddels protestantse Maagdenburg. In dezelfde
periode werken ook andere norbertijnen, zoals Augustinus Wichmans en Dionysius Mudzaerts in
Tongerlo en Peter de Waghenare in Veurne aan geschiedenissen over eerbiedwaardige norbertijnen.
Deze plotselinge piek in de norbertijnerproductie wordt ook wel uitgelegd als een schuldbewuste
inhaalslag. Dat Norbertus pas in 1582 heilig verklaard is (door Gregorius XIII) werd in deze tijd
geweten aan de nalatigheid van zijn volgelingen, die zich nauwelijks om de heiligverklaring van hun
ordestichter hadden bekommerd. Van Dyck (1998), p. 40.
60) Het gebeurde wel vaker dat ordes zich heiligen toeëigenden die hun eigenlijk niet toebehoorden.
Ook norbertijnen maakten zich hier schuldig aan. Zo lezen we bij Caspers (1998), p. 14: “Norbertijner
auteurs gingen zelfs zo ver dat zij zich in de zeventiende eeuw de geestelijke moeder van de Sacramentsdag,
de augustines Juliana van Cornillon, als norbertines toeëigenden.” Ook hier lijken propagandistische
motieven in het geding. Het annexeren van Maria gaat uiteraard nog een stap verder.
(de orde) is “eene vrucht-baerige Moeder van alle soorten van Heylighen,
diese met het soet-melck van haere heylighe onderwijsingen geluckighlijck
opgequickt heeft tot het sop van de Christelijcke volmaecktheydt.” Even
verderop heet het dat “mijne witte Religie, die my door het gheestelijck
saedt des H. Norberti ontfanghen hebbende, tot noch toe als eene goede
Moeder, is in haeren schoot beneffens sommige andere duysent kinderen
opcoesterende tot het volcomen naer-volgen Christi.” 61
Besluit
Volgens Haeger heeft Rubens’ altaarstuk een orthodox, universeel,
contrareformatorisch programma dat in zijn tijd begrepen zou zijn als
“having a Premonstratensian inflection as well as a local and historical
significance”. 62 Ik heb in het voorafgaande willen aantonen dat deze
accurate omschrijving extra lading krijgt in het licht van de aard en
omvang van de Antwerpse Mariadevotie. De Aanbidding door de koningen
met zijn hoofdrol voor Maria is inderdaad een krachtig statement ter
verheerlijking van de norbertijnen in Antwerpen, maar staat in mijn ogen
niet los van de wedijver met andere ordes die actief waren in de stad. Want
ook al wilde Antwerpen graag religieuze eendracht uitstralen in de strijd
tegen het protestantisme, onderhuids broeide en smeulde de onderlinge
concurrentie tussen de diverse katholieke ordes. Maria werd in deze
machtsstrijd frequent met succes als pion ingezet. Met de geschriften van
Van der Sterre en het altaarstuk van Rubens slaan de norbertijnen in de
twintiger jaren van de zeventiende eeuw eindelijk terug. De norbertijnen
eisen Maria nu voor zichzelf op en onderstrepen deze claim door haar de
toppositie op de marmeren omlijsting te geven. Of deze mariale propaganda
effect gesorteerd heeft, is moeilijk vast te stellen. Zeker is wel dat onder het
abbatiaat van Van der Sterre de Sint-Michielsabdij weer tot bloei kwam. 63
61) Van der Sterre (1623), proloog (ongepagineerd).
62) Haeger (2001), p. 157.
63) Marinus (1996); Génard (1859). Prims (1948) benadrukt bovendien hoe uitzonderlijk het is, “dat
een prelaat de echte bezieler is van het leven zijner abdij in de veelvuldige geledingen”, p. 220.
122
123

BULLETIN
BULLETIN
Vanaf 1643 beschikte de kerk ook over een eigen miraculeus Mariabeeldje:
in dat jaar laat Van der Sterre in de kerk een kapel oprichten voor de
verering van Onze-Lieve-Vrouw van Peys en Vrede. 64 Hiermee wordt de
binding tussen Maria en de norbertijnen opnieuw kracht bij gezet.
Ondertussen nam Rubens in de concurrentiestrijd tussen de
verschillende Antwerpse kerken en ordes een opmerkelijk neutrale positie
in. Hij werkte in dezelfde periode dat hij de Aanbidding door de koningen
voor de Sint-Michielsabdij schiep, bijvoorbeeld met even veel zorg aan de
decoratie van de jezuïetenkerk, het altaarstuk voor de Sint-Augustinuskerk
en voor de Onze-Lieve-Vrouwekerk. In al die gevallen vermengde hij zijn
eigen virtuositeit met de specifieke wensen van zijn opdrachtgevers. Wat
de grote lijnen betreft, beantwoordde het uiteindelijke product altijd
aan de voorschriften van het Concilie van Trente. Het waren, net als de
Aanbidding door de koningen, dynamische schilderijen die de toeschouwer
onmiddellijk aanspraken en aanzetten tot vrome beschouwingen. Doordat
hij van nagenoeg alle belangrijke katholieke instellingen in Antwerpen
grote opdrachten kreeg, droeg Rubens daarmee bij aan de uitstraling van
religieuze eenheid die de Kerk zo goed kon gebruiken in een tijd dat het
protestantisme nog altijd op de loer lag. Hoe toepasselijk zijn dan ook
Burckhardts woorden: “Zunächst war es ein außerordentliches Glück für
den Catholicismus des ganzen Nordens, einen so großen, glücklichen,
freiwilligen Dolmetscher zu finden, der sich für alles Dasein der religösen
Gestaltenwelt so von selber begeistern konnte.” 65
64) Vander Eyken (1988), p. 37.
65) Burckhardt (2006), p. 29.
Bibliografie
- Axters, S. (1960), Geschiedenis van de vroomheid in de Nederlanden, Na
Trente dl. 4. Antwerpen.
- Beuken, W. H. e.a. (1978), De eerste Bliscap van Maria en Die sevenste
Bliscap van Onser Vrouwen. Red. W. H. Beuken, Culemborg.
- Burckhardt, J. (2007), Erinnerungen aus Rubens. Werke. Kritische
Gesamtausgabe dl. 11. Red. Edith Struchholz, Martin Warnke. München,
Basel.
- Caspers, C. M. A. (1998), “Norbertus (non?) eucharisticus.
Beschouwingen over Norbertus van Gennep als eucharistische heilige.”
In Omgang met norbertijner heiligen. Achtergronden en vormgeving van
de heiligenverering in de orde van Prémontré. Werkgroep Norbertijner
Geschiedenis in de Nederlanden. Bijdragen van de contactdag 1998. Brussel,
pp. 11-20.
- Devisscher, H. (1992), Peter Paul Rubens. Aanbidding der koningen. (Palet
Serie), Bloemendaal.
- Ellington, D. (2001), From Sacred Body to Angelic Soul. Understanding
Mary in Late Medieval and Early Modern Europe. Washington.
- Freedberg, D. (1989), The Power of Images. Studies in the History and
Theory of Response. Chicago, Londen.
- Génard, P. (1859), Inscriptions funéraires et monumentales de la
province d”Anvers: arrondissement d”Anvers. Verzameling der graf- en
gedenkschriften van de provincie Antwerpen dl.4, Anvers, Abbayes et
Couvents. Antwerpen, abdijen en kloosters. Red. P. Génard e.a., Antwerpen,
pp. XXIII-LXXXV.
- Goetschalckx, P. J. (1909), Oorkondenboek der Witheerenabdij van S.-
Michiels te Antwerpen. Red. P. J. Goetschalckx, Eekeren-Donk.
- Graef, H. (1963-1965), Mary: A History of Doctrine and Devotion.
Londen.
- Grauwen, W. M. (1984), Het leven van Heer Norbert, aartsbisschop van
Maagdenburg: Vita Norberti A. Vert. [uit het Latijn] en van aant. voorzien
door W.M. Grauwen. Reeks Bibliotheca analectorum praemonstratensium.
Averbode 1984.
- Grauwen, W. M. (1990), Over het ontstaan en de groei van de
124
125

BULLETIN
BULLETIN
Premonstratenzers. Vita Norberti B. Vert. [uit het Latijn] en van
aant. voorzien door W.M. Grauwen. Reeks Bibliotheca analectorum
praemonstratensium. Averbode.
- Haeger, B. (1997), “Rubens”s Adoration of the Magi and the program
for the high altar of St Michael’s Abbey in Antwerp.” In Simiolus.
Kunsthistorisch tijdschrift 25, pp. 45-71.
- Haeger, B. (2001), “Abbot Van der Sterre and St. Michael’s Abbey: the
Restoration of its Church, its Image, and its Place in Antwerp.” In H.
Vlieghe en K. Van der Stighelen (red.), Sponsors of the Past. Flemish Art
and Patronage, 1550-1700. Proceedings of the Symposium Organized at the
Katholieke Universiteit Leuven, December 14-15, 2001. Turnhout, pp. 157-
179.
- Held, J. S. (1980), The Oil Sketches of Peter Paul Rubens: a Critical
Catalogue. 2 dln. Princeton.
- Herremans, V. (2005), “Vroomheid verbeeld. Iconografie van de
zeventiende-eeuwse Zuid-Nederlandse retabelsculptuur: de rol van
opdrachtgevers.” In H. Vlieghe en K. Van der Stighelen (red.), Sponsors
of the Past. Flemish Art and Patronage, 1550-1700. Proceedings of the
Symposium Organized at the Katholieke Universiteit Leuven, December 14-
15, 2001. Turnhout, pp. 181-202.
- Herremans, V. (2003), “Het barokaltaar in de premonstratenzer
abdijkerk: situering in de Zuid-Nederlandse context.” In De Norbertijnen
en de Barok in de Nederlanden. Werkgroep Norbertijner Geschiedenis in de
Nederlanden. Bijdragen van de contactdag 2003. Brussel, pp. 57-67.
- Knipping, J. B. (1974), Iconography of the Counter Reformation in the
Netherlands. Heaven on Earth. 2 dln. Nieuwkoop.
- Laarhoven, J. C. T. M. (1992), De beeldtaal van de christelijke kunst.
Geschiedenis van de iconografie. Nijmegen.
- Lane, B. G. (1984), The Altar and the Altarpiece. Sacramental Themes in
Early Netherlandish Painting. New York [etc.].
- Lefèvre, Pl. F. (1951), “La messe quotidienne ‘De Beata’ dans la liturgie
de Prémontré.” In Analecta Praemonstratensia 27, pp. 51-56.
- Lefèvre, Pl. F. (1978), Les statuts de Prémontré au milieu du XII siècle.
Intr. Pl. F. Lefèvre en W.M. Grauwen. Reeks Bibliotheca analectorum
praemonstratensium. Averbode.
- Marinus, M. J. (1995), De contrareformatie te Antwerpen (1585-1676).
Kerkelijk leven in een grootstad. [Diss.] Reeks Verhandelingen van de
Koninklijke Academie voor Wetenschappen, Letteren en Schone Kunsten
van België 57/155. Brussel.
- Mertens, M. F. H. (1847), “Notice sur un ancien temple ou crypte dont
la découverte a été faite sous le pavement de l’ancienne église de l’abbaye
de St-Michel à Anvers aus mois de mai 1843.” In Bulletin et annales de
l”académie d”Archéologie de Belgique, pp. 121-124.
- Op de Beeck, R. A. E. [1978], De gilde van Onze-Lieve-Vrouwe-Lof in de
kathedraal van Antwerpen. Vijfhonderd jaar Mariaverering te Antwerpen.
Antwerpen.
- Peeters, N. (2007), “Rubens’ altaarstukken in de Koninklijke Musea voor
Schone Kunsten in België.” In Joost Vander Auwera [etc.], Rubens. Een
genie aan het werk. Rondom de Rubenswerken in de Koninklijke Musea voor
Schone Kunsten van België. Tent. cat., Tielt.
- Prims, F. (1943a), Geschiedenis van Antwerpen VIII. – Met Spanje (1555-
1715). Derde boek, de geestelijke orde. Antwerpen.
- Prims, F. (1943b), De Antwerpsche Heiligen. Antwerpen.
- Prims, F. (1948a), “Hoe O.L. Vrouw Patrones van Antwerpen werd.” In
Antwerpensia 18, pp. 260-263.
- Prims, F. (1948b), “Mariale devotiën te Antwerpen.” In Antwerpensia 18,
pp. 264-278.
- Prims, F. (1951), Antwerpen door de eeuwen heen. Antwerpen.
- Reuviaux, N. L. (1958), “La dévotion de Notre Dame dans l’ordre de
Prémontré.” In d’Hubert du Manoir (red.), Maria. Etudes sur la Sainte
Vierge dl. 2. Parijs, pp. 713/720.
- Rooses, M. (1886-1892), L’oeuvre de P.P. Rubens, 5 dln. Antwerpen, I.
- Sanderus, A. (1659), Chorographia sacra Brabantiae sive celebrium
aliquod in ea provincia ecclesiarum et coenobiorum descriptio, imaginibus
aeneis illustrate ad Philippum IV. Brussel.
- Stahlheber, R. (1984), “Die Ikonographie Norberts von Xanten. Themen
und Bildwerke.” In Kaspar Elm (uitg.), Norbert von Xanten. Adliger,
Ordensstifter, Kirchenfürst. Keulen, pp. 217-246.
- Strecker, W. (2002), “Antwerpen, een Mariaburg? Versteende mariale
geschiedenis tot leven gewekt.” In Madonna. Beelden van Maria in de
126
127

BULLETIN
BULLETIN
Antwerpse binnenstad, Antwerpen.
- Thijs, A. K. L. (1990), Van Geuzenstad tot katholiek bolwerk.
Maatschappelijke betekenis van de kerk in contrareformatorisch
Antwerpen. Turnhout.
- Thyssen, A. L. W. J. E. (1902), Antwerpen, vermaard door den eeredienst
van Maria. Geschiedkundige aanmerkingen over de 500 heiligen beelden in
de straten van Antwerpen. Antwerpen.
- Valvekens, E. (1925-1927), “De Sint-Michielsabdij te Antwerpen vanaf
1564 tot 1596.” In Analecta Praemonstratensia 1, pp. 145-173, pp. 242-260;
2, pp. 273-293 en pp. 337-365 en 3, pp. 141-155.
- Vander Eyken, K. J. [1988], De St.-Michielsabdij Antwerpen.
Iconografische tentoonstelling 1124-1830. Antwerpen.
- Vander Laenen, F. en Van de Perre, D. (1999), “Middeleeuwse
premonstratenzer sites en kerken in België.” In D. Van der Perre
(red.), Middeleeuwse premonstratenzer kerken. Werkgroep Norbertijner
Geschiedenis in de Nederlanden. Bijdragen van de contactdag 1999. Brussel,
pp. 9-56.
- Van der Sterre, J. C. (1623), Het leven van den H. Norbertus, sticht-vader
der ordre van Praemonstreyt ende apostel van Antwerpen. In dry boecken
beschreven. Antwerpen.
- Van der Sterre, J. C. (1629), Echo S. Norberti triumphantis,
sive commentarius eorum, quae ab Antvertiana S. Michaelis
Praemonstratensium Canonicorum Ecclesia, tam pro impetrandis SS.
Norberti…. Reliquiis; quam pro iisdem… excipiendis, peracta sunt…
Antwerpen.
- Van Dyck, L. C. (1998), “De vernieuwde aandacht voor de norbertijner
heiligen.” In Omgang met norbertijner heiligen. Achtergronden en
vormgeving van de heiligenverering in de orde van Prémontré. Werkgroep
Norbertijner Geschiedenis in de Nederlanden. Bijdragen van de contactdag
1998. Brussel, pp. 53-74.
- Van Mingroot, E. (1972), “De bisschoppelijke stichtingsoorkonde voor
O.L.Vrouwkapittel en Sint-Michielsabdij te Antwerpen.” In Analecta
Praemonstratensia 47, pp. 43-64.
- Voor Kruis en Beeld (2002), “Madonna’s met een verhaal. Legendes
en volksvertellingen.” In Madonna. Beelden van Maria in de Antwerpse
binnenstad, Antwerpen.
- Welzel, B. (2001), “Rubens’ Anbetung der Könige 1608 und 1628/1629:
die Gestaltung für verschiedene Patrone.” In H. Vlieghe en K. Van
der Stighelen (red.), Sponsors of the Past. Flemish Art and Patronage,
1550-1700. Proceedings of the Symposium Organized at the Katholieke
Universiteit Leuven, December 14-15, 2001. Turnhout, pp. 229-236.
- Weyns, N. J. (1972), “Jean-Chrysostôme vander Sterre, abbé de Saint-
Michel d’Anvers.” In Analecta praemonstratensia 48, pp. 94-123.
128
129