Brochure Eenzaamheid herkennen - Kerk in Actie
Brochure Eenzaamheid herkennen - Kerk in Actie
Brochure Eenzaamheid herkennen - Kerk in Actie
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Waarschijnlijk overkomt het u wel eens dat u vermoedt dat een<br />
oudere eenzaam is. <strong>Eenzaamheid</strong> is lastig te <strong>herkennen</strong> en niet<br />
altijd makkelijk te bespreken. Deze brochure legt <strong>in</strong> vogelvlucht<br />
uit wat eenzaamheid is, hoe het te <strong>herkennen</strong> is en de rol van<br />
vrijwilliger daarbij.<br />
<strong>Eenzaamheid</strong><br />
<strong>herkennen</strong>!<br />
Een handreik<strong>in</strong>g voor vrijwilligers
3<br />
Inhoud<br />
• Wanneer spreken we van eenzaamheid? 5<br />
• Wat zijn de oorzaken van eenzaamheid bij ouderen? 5<br />
• Wat kunnen de gevolgen zijn? 7<br />
• Het <strong>herkennen</strong> van eenzaamheid: signaleren 7<br />
• Welke signalen kunnen op eenzaamheid duiden? 9<br />
Ontmoet mevrouw de Groot<br />
• Wat kan uw rol zijn als vrijwilliger <strong>in</strong> het signaleren? 11<br />
2003<br />
Haar<br />
70ste verjaardag is een groot feest.<br />
Ze draagt de zorg voor haar man, die aan<br />
• Hoe kan iemand eenzaamheid verwerken? 11<br />
• De aanpak van eenzaamheid 13<br />
Park<strong>in</strong>son lijdt en krijgt twee uur huishoudelijke hulp per week. Ze heeft<br />
we<strong>in</strong>ig tijd voor zichzelf en het contact met haar familie en vrienden wordt<br />
steeds m<strong>in</strong>der. Haar k<strong>in</strong>deren wonen niet bij haar <strong>in</strong> de buurt.<br />
Zelf heeft ze nooit leren autorijden.<br />
• Tips voor een ondersteunend gesprek 13<br />
• Verder lezen 15<br />
• Colofon 15
5<br />
Wanneer spreken we van eenzaamheid?<br />
Wanneer we het hebben over eenzaamheid bedoelen we dat iemand betekenisvolle<br />
contacten en relaties mist. Het zegt dus iets over de kwaliteit van de contacten die<br />
iemand heeft. Er is een verschil <strong>in</strong> de kwaliteit van contacten die men heeft en die<br />
men zou wensen. Mw. de Groot miste steeds meer mensen om haar heen waarmee<br />
ze zich verbonden voelde. <strong>Eenzaamheid</strong> gaat vaak gepaard met gevoelens<br />
van verdriet, gemis, angst en uitzichtloosheid. <strong>Eenzaamheid</strong> en sociaal isolement<br />
zijn termen die vaak door elkaar gebruikt worden, maar niet hetzelfde betekenen.<br />
Eenzame mensen kunnen veel contacten hebben en zich toch eenzaam voelen.<br />
Sociaal geïsoleerde mensen voelen zich eenzaam èn hebben ook nauwelijks sociale<br />
contacten.<br />
Soorten eenzaamheid<br />
Er wordt onderscheid gemaakt <strong>in</strong> sociale eenzaamheid en emotionele eenzaamheid.<br />
Het eerste slaat op het gemis van betekenisvolle contacten met meerdere mensen.<br />
Emotionele eenzaamheid slaat op het gemis van <strong>in</strong>tieme relaties.<br />
<strong>Eenzaamheid</strong> kan tijdelijk zijn, maar voor een grote groep mensen is het gevoel<br />
blijvend, met alle gevolgen van dien. Vaak voelen mensen zich niet van het ene<br />
op het andere moment eenzaam; het kan een proces van enkele jaren zijn. Het<br />
verhaal van mevrouw de Groot <strong>in</strong> deze brochure, laat dit zien.<br />
<strong>Eenzaamheid</strong> <strong>in</strong> cijfers<br />
Iedere vier jaar doet de GGD onderzoek naar de gezondheidstoestand van 65-plussers<br />
<strong>in</strong> de regio Midden-Nederland. Uit het onderzoek van 2006 blijkt dat 42% van<br />
de 65-plussers zich eenzaam voelt. Hiervan voelt 36% zich matig eenzaam en 6%<br />
zeer sterk eenzaam. Wanneer we de regiocijfers naast de landelijke cijfers leggen,<br />
zien we dat de regio hoger scoort op eenzaamheid (landelijk voelt zo’n 35% van de<br />
65-plussers zich eenzaam).<br />
2006<br />
Haar man overlijdt na een langdurig ziekbed.<br />
De maanden na de begrafenis voelt ze zich<br />
alleen. Ze komt regelmatig bij de huisarts met vage klachten en slaapt<br />
slecht. Bij haar k<strong>in</strong>deren wil ze niet zeuren over haar verdriet. Ze wil graag<br />
meer aanspraak, maar v<strong>in</strong>dt het moeilijk dit zelf op te zoeken.<br />
Wat zijn de oorzaken van eenzaamheid bij ouderen?<br />
Er is niet één oorzaak aan te wijzen die maakt dat iemand zich eenzaam voelt. Vaak<br />
is er sprake van een comb<strong>in</strong>atie van omstandigheden en factoren. Deze factoren<br />
zijn grofweg <strong>in</strong> twee categorieën <strong>in</strong> te delen:<br />
- persoonlijke factoren;<br />
- maatschappelijke factoren.<br />
Persoonlijke factoren<br />
Met persoonlijke factoren bedoelen we <strong>in</strong>grijpende levensgebeurtenissen als:<br />
- verlies van de partner<br />
- verlies van gezondheid (zowel lichamelijk als geestelijk)<br />
Maar ook het moeilijk kunnen onderhouden van contacten en het missen van vaardigheden<br />
om problemen op te lossen spelen en een gebrek aan zelfvertrouwen<br />
spelen een rol.
Maatschappelijke factoren<br />
Inkomen en de mate waar<strong>in</strong> iemand deelneemt aan de maatschappij spelen een<br />
rol. Een maatschappelijke factor kan bijvoorbeeld zijn dat iemand woont <strong>in</strong> een<br />
omgev<strong>in</strong>g waar<strong>in</strong> hij of zij zich niet op zijn plek voelt. Er zijn bijvoorbeeld we<strong>in</strong>ig<br />
leeftijdsgenoten <strong>in</strong> de buurt of we<strong>in</strong>ig mensen met dezelfde culturele achtergrond.<br />
Ook gevoelens van onveiligheid kunnen van <strong>in</strong>vloed zijn.<br />
7<br />
Het risico van eenzaamheid bij ouderen is het grootst bij:<br />
- Alleenstaande ouderen<br />
- Vrouwen<br />
- Ouderen die v<strong>in</strong>den dat ze een slechte gezondheid hebben<br />
- Ouderen van 80 jaar en ouder<br />
Het GGD onderzoek vond onder de groep eenzamen ook veel ouderen met angsten<br />
depressieve klachten en ouderen die piekeren.<br />
Wat kunnen de gevolgen zijn?<br />
Leven <strong>in</strong> eenzaamheid kan gevolgen hebben voor iemands gezondheid, zowel<br />
lichamelijk als geestelijk. Klachten als hoofdpijn, slecht slapen, vermoeidheid<br />
en lusteloosheid zijn daar voorbeelden van. Iemand die eenzaam is kan terecht<br />
komen <strong>in</strong> een vicieuze cirkel. Voor iemand met eenzaamheidsgevoelens kan het<br />
aangaan en onderhouden van contacten steeds moeilijker worden. Een reactie<br />
kan zijn dat iemand zich steeds meer terugtrekt of juist mensen claimt. Ook kan<br />
iemand ten gevolge van eenzaamheid steeds negatiever over zichzelf gaan denken.<br />
<strong>Eenzaamheid</strong> kan ook leiden tot een verander<strong>in</strong>g van levenswijze. Mensen gaan<br />
bijvoorbeeld m<strong>in</strong>der goed voor zichzelf zorgen. Zo eet men m<strong>in</strong>der gezond, slaapt<br />
of beweegt onvoldoende. Dit kan zelfs extreme vormen van zelfverwaarloz<strong>in</strong>g aannemen.<br />
Langdurige eenzaamheid heeft dus grote gevolgen.<br />
2008<br />
Door een heupoperatie loopt mevrouw de Groot<br />
moeilijk, ze voelt zich kwetsbaar. Haar huis<br />
v<strong>in</strong>dt ze te groot en te duur, en ze verhuist naar een kle<strong>in</strong>er huis. In de<br />
nieuwe wijk heeft ze nog m<strong>in</strong>der contacten dan voorheen. Mevrouw de<br />
Groot kent haar buren niet en hoort over de wijk enkel via het wijkkrantje.<br />
Zelf komt ze niet veel buiten. Ze voelt zich erg eenzaam.<br />
Het <strong>herkennen</strong> van eenzaamheid: signaleren<br />
Voordat gesproken kan worden over de aanpak van eenzaamheid bij iemand, moet<br />
er het vermoeden zijn dat het om eenzaamheid gaat. Dit is nog niet zo eenvoudig.<br />
Iemand die eenzaam is zal dit, <strong>in</strong> het bijzijn van een relatief vreemde niet direct zo<br />
zeggen. Het <strong>herkennen</strong> van eenzaamheid, oftewel het signaleren ervan, is vaak de<br />
eerste stap naar het bespreken ervan. Eigenlijk signaleert iedereen die <strong>in</strong> contact<br />
komt met andere mensen, zonder er cont<strong>in</strong>u bij stil te staan. Het gebeurt vaak<br />
onbewust. Signalen zijn vaak niet-pluis gevoelens en lang niet altijd duidelijk te<br />
omschrijven. De hulp <strong>in</strong> de huishoud<strong>in</strong>g van mevrouw De Groot is vast al een paar<br />
keer het huis uitgegaan met het gevoel dat er iets niet goed zat, zonder duidelijk<br />
aan te kunnen geven wat dat is.<br />
Signalen benoemen<br />
Signaleren kent twee fasen. In de eerste fase gaat het om het benoemen van het<br />
signaal. Dit beg<strong>in</strong>t met het waarnemen van een verander<strong>in</strong>g. Iets is veranderd en<br />
dat komt mogelijk doordat er iets niet goed gaat; het vermoeden van iets. Wanneer<br />
dit <strong>in</strong>derdaad het geval blijkt te zijn, kan de vrijwilliger nagaan of er iets met het<br />
signaal moet gebeuren. Dit is de tweede fase.
Omgaan met een signaal<br />
Omgaan met een signaal beg<strong>in</strong>t met het bespreken van wat er moet gebeuren naar<br />
aanleid<strong>in</strong>g van het signaal. In eerste <strong>in</strong>stantie met de oudere zelf. Hij of zij kan dan<br />
aangeven wat hij ervan v<strong>in</strong>dt en of hij het goed v<strong>in</strong>dt dat anderen geraadpleegd<br />
worden. De volgende stap is het signaal te bespreken met bijvoorbeeld de coörd<strong>in</strong>ator.<br />
Vervolgens zal er besloten moeten worden hoe er verder wordt gegaan en<br />
wie dat gaat doen. In het overzicht hieronder is het proces nog eens schematisch<br />
weergegeven.<br />
9<br />
Welke signalen kunnen op eenzaamheid duiden?<br />
Ieder mens is anders. Mensen die eenzaam zijn zullen daar allen verschillend mee<br />
om gaan en het anders uiten. Signalen kunnen lichamelijk, psychisch of gedragsmatig<br />
van aard zijn:<br />
Lichamelijke signalen<br />
• vermoeidheid<br />
• uitgeblustheid<br />
• hoofdpijn<br />
• slaapproblemen<br />
• spierspann<strong>in</strong>g <strong>in</strong> de rug en schouders<br />
Psychische signalen<br />
• negatief zelfbeeld<br />
• we<strong>in</strong>ig zelfvertrouwen<br />
• gevoelens van z<strong>in</strong>loosheid en uitzichtloosheid<br />
• gevoelens van verlatenheid<br />
• boosheid en bitterheid<br />
• nergens z<strong>in</strong> <strong>in</strong> hebben<br />
• onrust, moeilijk kunnen concentreren<br />
• teleurstell<strong>in</strong>g en verdriet<br />
Fasen <strong>in</strong> het signaler<strong>in</strong>gsproces<br />
1. Benoemen van een signaal 2. Omgaan met een signaal<br />
<br />
<br />
Waarnemen<br />
Bespreken<br />
<br />
<br />
Vermoeden<br />
Rapporteren<br />
<br />
<br />
Onderkennen<br />
Besluiten<br />
Bron: Plank & Kanters, 1997, p.17<br />
Gedragsmatige signalen<br />
• m<strong>in</strong>der zelfzorg, moeite met huishoudelijk werk hebben<br />
• mensen op een afstand houden, vermijd<strong>in</strong>gsgedrag<br />
• of juist sterk de aandacht op eisen en claimen<br />
• erg op zichzelf gericht<br />
• handelen alsof de tijd heeft stil gestaan, leven <strong>in</strong> het verleden<br />
• toenemend alcoholgebruik<br />
• toenemend gebruik van slaapmiddelen of kalmer<strong>in</strong>gsmiddelen<br />
Dit zijn signalen die u kunnen doen vermoeden dat er sprake is van eenzaamheid.<br />
Maar het gaat wel om meerdere signalen over een langere periode. Een enkel signaal<br />
hoeft nog niet direct eenzaamheid te betekenen. Ook duiden deze signalen<br />
niet altijd alleen op eenzaamheid. Ze kunnen ook een aanwijz<strong>in</strong>g zijn voor andere<br />
problemen, zoals een depressie of een beg<strong>in</strong>nende dementie.<br />
Een belangrijk verschil met depressieve mensen is dat zij niet meer van d<strong>in</strong>gen<br />
kunnen genieten. Eenzame mensen kunnen dat nog wel. Het is erg belangrijk om<br />
voorzichtig te zijn met het trekken van conclusies en uw vermoedens te controleren.
Wat kan uw rol zijn als vrijwilliger <strong>in</strong> het signaleren?<br />
Als vrijwilliger vangt u hoe dan ook signalen op. Maar <strong>in</strong> veel gevallen, zeker wanneer<br />
u vermoedt dat er sprake is van eenzaamheidsproblemen, hoeft u als vrijwilliger<br />
niet te zorgen voor een oploss<strong>in</strong>g. De relatie tussen de oudere en vrijwilliger<br />
moet immers niet op een professionele relatie gaan lijken. De meerwaarde van<br />
vrijwilligerswerk is juist het persoonlijk contact en het bieden van iets extra’s. Alert<br />
zijn op signalen past daar goed bij. Uit de praktijk weten we dat de verleid<strong>in</strong>g om<br />
met het oplossen van de problemen bezig te zijn groot is. Echter u kunt de problemen<br />
van eenzaamheid niet voor de oudere oplossen. U kunt het wel bespreekbaar<br />
maken en met de oudere zoeken naar een volgende stap.<br />
11<br />
Soms zullen er signalen zijn waar u zelf iets mee doet. Het gaat dan vaak om praktische<br />
situaties. Ook kunnen er signalen zijn waar u met iemand over wilt praten. Al<br />
is het alleen om uw ervar<strong>in</strong>g met iemand te delen. Bij complexere problemen, zoals<br />
signalen die wijzen op eenzaamheid met bijvoorbeeld depressieve klachten, zult u<br />
de signalen bij de coörd<strong>in</strong>ator neerleggen. De belangrijkste taak voor de vrijwilliger<br />
is dus het opmerken van mogelijke problemen, het bespreekbaar maken ervan en<br />
het doorgeven van signalen. Bekijken welke verdere acties ondernomen moeten<br />
worden is meer een taak van de coörd<strong>in</strong>ator. Dit betekent echter niet dat u verder<br />
niet op de hoogte gehouden hoeft te worden. Het is immers erg vervelend als u een<br />
signaal doorgeeft en niet weet wat er verder mee gebeurt.<br />
- Informeer bij uw organisatie wat van u verwacht wordt <strong>in</strong> het signaleren van<br />
eenzaamheid (en andere problemen). Wat doet u en wanneer geeft u het<br />
over aan anderen?<br />
- Weet bij wie u uw signalen kunt neerleggen en met wie u deze kunt bespreken.<br />
- Weet welke ondersteun<strong>in</strong>g (bijvoorbeeld een gesprek, overleg of een tra<strong>in</strong><strong>in</strong>g)<br />
u nodig heeft om te kunnen signaleren.<br />
Hoe kan iemand eenzaamheid verwerken?<br />
Er zijn verschillende manieren voor mensen om met hun eenzaamheidsgevoelens<br />
om te gaan:<br />
- Werken aan een beter en groter netwerk<br />
Iemand kan proberen meer relaties aan te gaan of de kwaliteit van zijn of haar<br />
contacten te verbeteren. Iemand kan zich aansluiten bij een club, een vriendschap<br />
onderhouden, contact herstellen of vrijwilligerswerk gaan doen. Dit vraagt veel<br />
actie van de oudere <strong>in</strong> kwestie en is voor iemand die eenzaam is extra moeilijk.<br />
- Aanpassen van wensen en behoeften <strong>in</strong> relaties<br />
Iemand kan de verwacht<strong>in</strong>gen van relaties en contacten naar beneden bijstellen.<br />
Bijvoorbeeld dat de k<strong>in</strong>deren <strong>in</strong> plaats van iedere week eens <strong>in</strong> de maand<br />
langskomen.<br />
Wat kan uw rol zijn?<br />
- Proberen het m<strong>in</strong>der als een probleem te zien<br />
Iemand kan m<strong>in</strong>der belang gaan hechten aan het verschil tussen de wenselijke<br />
en werkelijke relaties. Men neemt dan wat afstand van zijn/haar problemen en<br />
zoekt afleid<strong>in</strong>g.
De aanpak van eenzaamheid<br />
Voor eenzaamheid is er niet één oorzaak aan te wijzen en dè manier om er mee<br />
om te gaan bestaat ook niet. Er zijn vaak verschillende d<strong>in</strong>gen nodig en die kunnen<br />
variëren van eenvoudig tot <strong>in</strong>tensief (bijvoorbeeld van een gehoorapparaat tot de<br />
behandel<strong>in</strong>g van depressie). Als er een overzicht is van het aanbod <strong>in</strong> uw gemeente,<br />
is het handig dat u daarvan op de hoogte bent. Het is echter niet uw taak als vrijwilliger<br />
om te zorgen voor oploss<strong>in</strong>gen.<br />
13<br />
Over het algemeen worden de volgende soorten activiteiten bij eenzaamheid <strong>in</strong>gezet:<br />
- Ontmoet<strong>in</strong>gsactiviteiten, tijdsbested<strong>in</strong>g en educatie<br />
- Huisbezoeken en persoonlijke activer<strong>in</strong>g<br />
- Informatie en voorlicht<strong>in</strong>g<br />
- Cursussen en gespreksgroepen en therapie<br />
- Zorg en hulpverlen<strong>in</strong>g<br />
Het belangrijkste bij het zoeken naar oploss<strong>in</strong>gen is:<br />
- Dat de achtergrond van de problemen duidelijk wordt;<br />
- Zicht hebben op welke mogelijkheden de oudere ziet om daar iets aan te veranderen;<br />
- Weten of de oudere <strong>in</strong> kwestie gemotiveerd is om verander<strong>in</strong>gen aan te brengen.<br />
Dit zijn zaken die <strong>in</strong> een enkel gesprek vaak niet boven komen.<br />
Tips voor een ondersteunend gesprek<br />
Observeer<br />
Wanneer u het vermoeden heeft dat er iets mis is, is het belangrijk gericht te kijken<br />
en te luisteren naar de oudere en zijn/haar directe omgev<strong>in</strong>g.<br />
Luister aandachtig<br />
Dit betekent niet alleen luisteren naar de <strong>in</strong>houd van het verhaal, maar ook naar de<br />
emoties van iemand. Wanneer de ander dit opmerkt, voelt hij zich serieus genomen.<br />
Neem de tijd om te luisteren.<br />
Zorg voor een goede sfeer<br />
Een veilige en respectvolle situatie zorgt ervoor dat iemand het gevoel heeft dat<br />
hij zijn verhaal kan vertellen. Zorg er voor dat er rustig en ongestoord gepraat kan<br />
worden en ga vertrouwelijk om met <strong>in</strong>formatie.<br />
Wees uzelf<br />
Sta open voor uw gevoelens en laat deze ook zien aan de oudere. Forceer uzelf ook<br />
niet tot iets wat niet bij u past. Erken dat u sommige d<strong>in</strong>gen anders beleeft dan<br />
degene waarmee u praat. Durf ook te erkennen wanneer het verdriet van mensen<br />
u raakt.<br />
Hoe verder?<br />
Wees begripvol en respectvol<br />
Probeer de ervar<strong>in</strong>gen van de oudere te begrijpen en toets ook vooral of u de d<strong>in</strong>gen<br />
goed begrepen heeft. Accepteer de ander zoals hij of zij is.<br />
Meer tips v<strong>in</strong>dt u op de boekenlegger van de GGD Midden-Nederland en Indigo<br />
(kosteloos op te vragen bij de GGD via 030-6086086 of <strong>in</strong>fo@ggdmn.nl).
Verder lezen<br />
• Lier, W. van (2001). Een dag die de moeite waard is.<br />
Ouderen, z<strong>in</strong>vragen en de rol van vrijwiiligers,<br />
Utrecht: NIZW.<br />
15<br />
• L<strong>in</strong>nemann, M., L<strong>in</strong>schoten, P. van & Royers, T.<br />
(2001).<br />
<strong>Eenzaamheid</strong> op leeftijd: <strong>in</strong>terventies bij eenzamen<br />
ouderen, Utrecht: NIZW.<br />
• Scholten, C. (2000). Gewoon gezien: signaler<strong>in</strong>g<br />
door vrijwilligers <strong>in</strong> zorg en welzijn, Utrecht: NIZW.<br />
• Tilburg, T van, J. de Jong Gierveld (2007). Zicht op<br />
eenzaamheid, achtergronden, oorzaken en aanpak.<br />
• Zoest, H. van & Postma, M. (2004). Factsheet<br />
ouderen en eenzaamheid, GGD Midden-Nederland<br />
& Schakels.<br />
Colofon<br />
Tekst<br />
Hanneke van Zoest<br />
GGD Midden-Nederland<br />
met dank aan<br />
Petra Budzelaar, Ank Worst (MEE)<br />
en Willemien Meiberg (Indigo)<br />
Foto<br />
GGD Midden-Nederland<br />
Verhaal<br />
mevrouw de Groot:<br />
naar voorbeeld van Spectrum Gelderland<br />
Meer <strong>in</strong>formatie<br />
Realisatie<br />
Liko ontwerp & realisatie, Zeist<br />
© GGD Midden-Nederland,<br />
Vierde vernieuwde druk - oktober 2009
GGD Midden-Nederland<br />
Postadres<br />
Postbus 51<br />
3700 AB Zeist<br />
T 030 - 608 60 86<br />
F 030 - 608 60 00<br />
E <strong>in</strong>fo@ggdmn.nl<br />
I www.ggdmn.nl