KERKELIJKE BETROKKENHEID BIJ OUDEREN - Kerk in Actie

GESCHIEDENIS
HOOFDSTUK 1
7
Voorafgaand aan de rapportage van de bevindingen van
het onderzoek is het goed om als achtergrond van de
huidige kerkelijke betrokkenheid enige zeer grote lijnen te
trekken vanuit bijbel en christelijke traditie. Daarbij zullen
ook de ontwikkelingen in het overheidsbeleid aan de orde
moeten komen, omdat de huidige kerkelijke activiteiten
daardoor sterk beïnvloed worden. We moeten zowel wat
betreft de bijbelse gegevens als bij de historische lijnen
vooraf opmerken dat dankzij de sterk gegroeide welvaart
en de ontwikkelingen in wetenschap en techniek de groep
ouderen zeer divers is geworden en niet meer in hoofdzaak
uit fysiek zwakke mensen bestaat. Veel ouderen nemen in
goede gezondheid deel aan het maatschappelijke en
kerkelijke leven. Dat alleen al is een ontwikkeling die om
bezinning op het kerkelijk werk vraagt.
ENIGE BIJBELSE EN KERKHISTORISCHE
ACHTERGRONDEN
‘Gedenk daarom je schepper in de dagen van je jeugd -
voordat de slechte dagen komen en de jaren naderen
waarvan je zegt: In deze jaren vind ik weinig vreugde
meer.’ Met deze schrille bewoordingen opent de Prediker
zijn schildering van de dagen van de ouderdom die hij
daarna in forse beeldspraak neerzet:
‘Voordat de zon verduistert,
de sterren en de maan niet langer stralen,
de lucht ook na de regen grauw van wolken wordt...’
(Prediker 12:1 e.v.; NBV).
Natuurlijk is er in de bijbel ook het besef aanwezig dat de
situatie niet altijd zo zwart is. Zo kunnen we in Psalm 92
lezen over de rechtvaardigen die nog krachtig en fris zijn.
Het prototype hiervan was Mozes van wie verhaald wordt
dat hij 120 jaar was toen hij stierf en bij wie zijn krachten
tot dan nog niet afgenomen waren. Het is echter begrijpelijk
dat in een samenleving waarin de biologische wetten
zich sterk konden doen gelden vanwege de geringe ontwikkeling
van wetenschap en techniek het karakteristieke
element van de ouderdom bij uitstek – het verval van
krachten en de toegenomen kwetsbaarheid – eruit springt.
In het enige klaaglied van een oudere dat we in de bijbel
vinden, Psalm 71, horen we de psalmist in niet minder
schrille bewoordingen dan die we zojuist van de Prediker
hoorden, zich beklagen over zijn afnemende krachten.
Met de ouderdom neemt het gezichtsvermogen af, zoals
van Isaac (Genesis 27:21), Jacob (Genesis 48:10) en van
Eli (1 Samuel 3:2) is te lezen. Het is de tijd van het grijze
haar (Jacob; Genesis 42:38) en de tijd dat de vrouw geen
kinderen meer kan baren (Genesis 18:3).
Hoe wordt in de bijbel met deze feitelijke constateringen,
die pijn doen omdat zij mensen indringend met hun kwetsbaarheid,
beperkingen en eindigheid confronteren, omgegaan?
De sleutel daartoe vinden wij in de Tien Geboden en
wel in het vijfde gebod:
‘Toon eerbied voor uw vader en uw moeder. Dan wordt u
gezegend met een lang leven in het land dat de Heer, uw
God, u geven zal.’ (Exodus 20:12; vgl. Deuteronomium
5:16; Leviticus 19:3).
Elders vinden we bepalingen die in het verlengde hiervan
liggen, zoals dat men zijn ouders niet mag mishandelen
(Exodus 21:15) of vervloeken (Exodus 21:17; Leviticus 20:9;
Deuteronomium 27:16). En als de profeet Ezechiël over de
zonden van Jeruzalem spreekt, noemt hij het verachten
van de vader en de moeder in één adem met het uitbuiten
van de vreemdeling en het onrechtvaardig behandelen van
weduwen en wezen.
Dat dit alles gezegd wordt, is niet voor niets: blijkbaar was
er op dit punt heel wat mis, anders zou dit noch in de oud-
Israëlitische wetgeving noch door de profeten worden
gezegd. Maar waarom gaat het dan?
Het eren van de vader en de moeder wordt meestal
opgevat als een gehoorzaamheidsplicht van kinderen ten
opzichte van hun ouders. Die gezagsrelatie speelt zeker
mee, maar het gaat om meer of liever gezegd om iets diepers.
De Tien Geboden vormen de afkondiging van de
bevrijding – God die het volk Israël uit het diensthuis
Egypte, uit de slavernij geleid heeft. De Tien Geboden
beogen deze bevrijding te waarborgen. De Israëlieten
mogen niet opnieuw tot onvrijheid vervallen. In de oude
Israëlitische samenleving behoren degenen tot de kwetsbare
groepen die niet zelf meer in het agrarische bedrijf in
hun levenonderhoud kunnen voorzien. Ouderen behoorden
tot die economisch niet-productieven. Tot de kinderen
wordt daarom gezegd: schrijf je ouders niet af als zij door
hun afnemende levenskracht niet zelf hun land meer
kunnen bebouwen en het vee hoeden. Waar het om gaat in
het ‘eerbied tonen’ is heel concreet de verzorging van
ouderen met voedsel en kleding, het bieden van een woonverblijf,
het geven van een respectvolle en waardige
behandeling en, als afsluiting, een waardige begrafenis.
Zo kunnen zij tot hun overlijden als bevrijde mensen blijven
leven. Het gebod van het eren van de ouders en de
Tien Geboden in hun geheel maken deel uit van de sociale
wetgeving in het Oude Testament. Deze was erop gericht
om armoede te voorkomen en uit te bannen en om iedere
Israëliet volwaardig lid van de gemeenschap te laten zijn.
Dit gezichtspunt, dat elk mens ertoe doet, ongeacht leeftijd
en economische productiviteit en nut, is een gezichtspunt
dat voor alle tijden, ook de onze, van groot belang is.
Daarbij gaat het om het bestrijden van armoede en het
volwaardig deel uit kunnen maken van de gemeenschap.
Hoe dit vorm krijgt, zal al naar gelang de omstandigheden
variëren, maar de oproep blijft dezelfde.
In het Nieuwe Testament worden deze lijnen doorgetrokken.
De grondslag voor het diaconale handelen vinden we
in Matteus 25:31-46, in de gelijkenis van het laatste oordeel.
Deze zware kwalificatie – laatste oordeel - geeft aan
dat hier de vraag in het geding is waar het nu echt op
aankomt in het menselijke bestaan. Uit Jezus’ woorden