KERKELIJKE BETROKKENHEID BIJ OUDEREN - Kerk in Actie

KERKELIJKE BETROKKENHEID
BIJ OUDEREN
EEN ONDERZOEK IN GRONINGEN EN DRENTHE

KERKELIJKE BETROKKENHEID
BIJ OUDEREN
EEN ONDERZOEK IN GRONINGEN EN DRENTHE
HERMAN NOORDEGRAAF

INHOUDSOPGAVE
PAG.
WOORD VOORAF 4
LEESWIJZER 5
HOOFDSTUK 1: 7
GESCHIEDENIS
HOOFDSTUK 2: 11
KWANTITATIEF ONDERZOEK
HOOFDSTUK 3: 31
KWALITATIEF ONDERZOEK
HOOFDSTUK 4: 45
CONCLUSIES, WAARNEMINGEN EN SUGGESTIES
LITERATUUROPGAVE 53
BIJLAGE 1: 55
VRAGENLIJST MET AANBIEDINGSBRIEF
COLOFON 60

WOORD VOORAF
4
Er is waarschijnlijk geen kerkelijke gemeente in Nederland te vinden die niet op de een of andere manier aandacht
besteedt aan ouderen en waarin ouderen niet actief zijn in het kerkelijk werk. Er is echter reden voor kerken om zich goed
af te vragen welke ontwikkelingen zich voordoen voor ouderen en welke beelden van ouderen daarbij een rol spelen.
De ontwikkelingen gaan immers snel als het gaat om de positie van ouderen in de samenleving en hoe deze hun oud zijn
beleven en ermee omgaan.
We hoeven de krant maar op te slaan: vergrijzing is door het toenemende aantal ouderen op alle fronten een veel besproken
onderwerp. In die discussies spelen financiële overwegingen een belangrijke rol – hoe de AOW en voorzieningen op
het terrein van zorg, welzijn, wonen te financieren? Is dat nog wel op te brengen? En wie zal dat betalen? In het beleid
voor zorg, wonen en welzijn vinden grote veranderingen plaats die erop gericht zijn ouderen zo lang mogelijk zelfstandig
te laten wonen en een grotere eigen verantwoordelijkheid te stimuleren, zo niet af te dwingen.
Ook krijgt de burgerlijke gemeente een veel grotere verantwoordelijkheid voor dat beleid. Bij dat laatste valt vooral aan de
Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) te denken, die in 2007 werd ingevoerd. Bij dat alles zijn ook de visies op en
beelden van ouderen in het geding: worden zij vooral als een kostenpost gezien, dient de mondige, nog lang gezonde,
actieve en van een goed pensioen voorziene oudere zich aan of wordt deze zelfredzaamheid overschat? 1
Wat is, kan en moet in dat alles de bijdrage van kerken zijn? Wat betekenen deze ontwikkelingen voor hun inzet en wat
kunnen zij bijdragen aan de ontwikkeling van een nieuw ouderenbeleid in de eigen kerkelijke gemeente en in samenleving
en politiek? Voorwaarde voor een goede bezinning hierop is dat men weet wat er nu in kerkelijke gemeenten gebeurt.
Dat was de reden voor de Provinciale Gereformeerde Stichting voor Samenlevingsopbouw en Jeugdwerk Drenthe
(PGSJ), Protestants Dienstencentrum Groningen-Drenthe en Kerk in Actie om onderzoek te doen naar activiteiten van
protestantse gemeenten met en voor ouderen. Dit onderzoek vond in 2005 en 2006 plaats met als hoofdvraag: wat gebeurt
er momenteel in kerken zowel door als gericht op ouderen?
Dit onderzoek werd in nauwe samenwerking met het Theologisch Wetenschappelijk Instituut (ThWI) van de Protestantse
Kerk in Nederland opgezet, uitgevoerd en verwerkt. 2 Het ThWI verzorgt de predikantsopleidingen van de Protestantse
Kerk aan de theologische opleidingen in Utrecht en Leiden. Concreet betekende dit dat Herman Noordegraaf, docent en
onderzoeker op het terrein van diaconaat in Leiden, het onderzoek uitvoerde in nauwe samenspraak met Henk Nobel,
staffunctionaris van de PGSJ. Dit onderzoek kan gezien worden als een vervolg op:
− De bundel Het zal ons een zorg zijn. Over toegankelijkheid en kwaliteit van zorg als opdracht voor diaconaat (2000,
redactie Herman Noordegraaf). Daarin kwam in verkennende zin een aantal thema’s uit diaconaat en zorg aan de orde.
− Een landelijk onderzoek naar de inzet van christelijke geloofsgemeenschappen in de zorg. Dit onderzoek werd uitgevoerd
door drs Gert de Jong van het KASKI (onderzoeksbureau op het terrein van godsdienst en levensbeschouwing)
in opdracht van en in nauwe samenspraak met het ThWI (Herman Noordegraaf). Dit onderzoek bestond uit een
enquête onder lokale kerkelijke gemeenten en interviews met vertegenwoordigers van zorginstellingen en kerken in
drie plaatsen. De uitkomsten zijn neergelegd in twee rapporten van het KASKI (Gert de Jong): Diaconaat en zorg.
Onderzoek naar de feitelijke inzet van christelijke geloofsgemeenschappen op het veld van zorg (oktober 2003) en
Diaconaat & Zorg in Den Haag. Onderzoek naar feitelijke inzet van christelijke geloofsgemeenschappen op het veld
van zorg, deelrapportage Den Haag (maart 2004).
Het onderzoek in Groningen en Drenthe bestond, zoals nader toegelicht en beschreven zal worden, uit een enquête en
interviews in drie plaatsen met vertegenwoordigers uit politiek, ouderenbonden, ouderenwerk en kerken. In dit rapport
zijn de resultaten en de uitkomsten daarvan te vinden met daaraan gekoppeld aanbevelingen.
Het onderzoek werd begeleid door een klankbordgroep die zowel bij het opzetten van het onderzoek als bij de verwerking
van de gegevens vele waardevolle adviezen gaf. Daarom: hartelijk dank aan de leden van de klankbordgroep, te weten
B. van Noord-Hasper, J. van der Ploeg, B.J. Westerdijk, H.C. de Meijer en H. Kapinga.
Dank ook aan mevrouw Ch. Willigers voor het uittypen van de interviews en P. Hofland voor de hulp bij de computerverwerking.
Nadrukkelijk zijn in dit dankwoord ook te betrekken al degenen die de tijd en moeite moeite namen om de
vragenlijsten in te vullen en degenen die ons in de interviews te woord stonden. Het onderzoeksverslag is geschreven
door ondergetekende, daarbij gesteund door Henk Nobel.
Dr. Herman Noordegraaf, docent en onderzoeker op het terrein van het diaconaat aan de
Protestantse Theologische Universiteit, vestiging Leiden.
Leiden, mei 2007
1
Zie hierover bijvoorbeeld het artikel van Frits de Lange ‘Weg met de mythe van de tweede jeugd’ (Trouw 6 januari 2007)
2 Vanaf 1 januari 2007 krijgt deze opleiding vorm in de Protestants Theologische Universiteit (PthU).

LEESWIJZER
5
Deze publicatie is het verslag van een onderzoek naar activiteiten met en voor ouderen in Groningen en Drenthe vanuit de
Protestantse Kerk in Nederland dat in 2005 en 2006 plaatsvond. Dit onderzoek is het product van de samenwerking tussen
de Provinciale Gereformeerde Stichting voor Samenlevingsopbouw en Jeugdwerk Drenthe (PGSJ), het Protestants
Dienstencentrum Groningen-Drenthe, Kerk in Actie en de Protestantse Theologische Universiteit. Het onderzoek beoogde
gegevens te verkrijgen over wat in plaatselijke gemeenten met en voor ouderen gedaan wordt. 3 Hiertoe werden twee
wegen bewandeld:
− Het versturen van een vragenlijst naar de 270 gemeenten in Groningen en Drenthe. Deze veel omvattende vragenlijst
probeerde zonder pretentie van volledigheid een breed beeld te krijgen van het werk op het terrein van ouderen. Zij is
te vinden in de bijlage. I
− Het uitvoeren van een kwalitatief onderzoek door het houden van interviews in drie burgerlijke gemeenten. Daarbij
zijn gesprekken gevoerd met mensen uit de kerkelijke gemeente, mensen die betrokken zijn bij ouderenwerk of
-beleid en vertegenwoordigers van de PCOB, als één van de organisaties die ouderen vertegenwoordigen. Deze
gesprekken beoogden in aanvulling op antwoorden op de vragenlijst een nauwkeuriger beeld te geven van lokale
praktijken. Daarbij kwam bovendien naast het perspectief vanuit de kerken ook dat van mensen buiten de kerken aan
de orde (binnen- en buitenperspectief). Wat betreft de keuze van de burgerlijke gemeenten: gekozen is voor een
gemeente met een dorpsachtig karakter, een middelgrote gemeente en een grote stad.
De opzet van deze rapportage is dat allereerst als achtergrond een aanduiding in zeer grote lijnen wordt gegeven van
enige bijbelse en historische lijnen (hoofdstuk 1). Daaruit komt naar voren dat naar bijbels besef elk mens als schepsel
van God ertoe doet: ongeacht leeftijd, economische productiviteit en maatschappelijk nut: elk mens telt! Dat betekent dat
ieder mens recht heeft op een materiële basis voor het bestaan en op volwaardige deelname aan de gemeenschap.
Dit inzicht zal in iedere tijd anders ingevuld (moeten) worden, maar is als zodanig wel richting gevend. Mede gevoed
vanuit dit inzicht is er zolang de christelijke kerk bestaat een inzet geweest voor ouderen die zorg behoefden.
Ook wordt in zeer grote lijnen een overzicht gegeven van de ontwikkelingen in het beleid van de overheid. Dit is er nu op
gericht om mensen zolang mogelijk zelfstandig te laten wonen en functioneren. Het beleid op het terrein van wonen, zorg
en welzijn is daar steeds meer op gericht. Daarbij is ook een grotere nadruk op de eigen verantwoordelijkheid komen te
liggen. Daarnaast krijgen burgerlijke gemeenten steeds meer beleidsverantwoordelijkheid. Daarbij valt vooral de Wet
Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) te noemen, die op 1 januari 2007 is ingevoerd. Deze wet raakt allen die op zorg
zijn aangewezen en dus ook vele ouderen. 4
In hoofdstuk 2 zijn de resultaten te vinden van de antwoorden op de vragenlijst. De belangrijkste conclusies zijn aan het
eind van het hoofdstuk nogmaals, en nu in een geheel geformuleerd, opgenomen en ook in hoofdstuk 4.
In hoofdstuk 3 vindt men een weergave van de interviews. Ze geven een goed beeld van lokale praktijken op het terrein
van ouderenwerk, zoals die vanuit kerk, overheid, ouderenorganisaties, zorginstellingen en welzijnswerk gestalte krijgen
en de visies die zij hebben op de kerkelijke activiteiten en de waardering ervan. Aan het slot zijn ‘Enige waarnemingen’ op
grond van de gehouden interviews geformuleerd (zie pag. 42).
In hoofdstuk 4 zijn de conclusies en waarnemingen uit de hoofdstukken 2 en 3 te vinden en een aantal suggesties voor
kerkelijke gemeenten die geïnspireerd zijn door de uitkomsten van het onderzoek.
Mei 2007
Herman Noordegraaf
3
De Protestantse Kerk in Nederland (PKN) is ontstaan uit de vereniging met ingang van 1 mei 2004 van de Nederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in
Nederland en de Evangelisch-Lutherse Kerk in het Koninkrijk der Nederlanden. Binnen de PKN kent men op lokaal niveau al naar gelang de vereniging ook op plaatselijk
vlak een feit is de protestantse gemeente, de hervormde gemeente, de gereformeerde kerk en de evangelisch-lutherse gemeente. Al deze gemeenten en kerken behoren
tot de Protestantse Kerk in Nederland. In het rapport wordt eenvoudigheidshalve ter aanduiding van al deze varianten gesproken over ‘de (kerkelijke) gemeente’. Wanneer
er sprake is van de aanduiding van de burgerlijke gemeente blijkt dat uit het zinsverband of wordt dat er uitdrukkelijk bij vermeld.
4
De WMO was dus nog niet van kracht in de tijd dat het onderzoek gehouden werd, maar wierp toen wel al haar schaduwen vooruit.

GESCHIEDENIS
HOOFDSTUK 1
7
Voorafgaand aan de rapportage van de bevindingen van
het onderzoek is het goed om als achtergrond van de
huidige kerkelijke betrokkenheid enige zeer grote lijnen te
trekken vanuit bijbel en christelijke traditie. Daarbij zullen
ook de ontwikkelingen in het overheidsbeleid aan de orde
moeten komen, omdat de huidige kerkelijke activiteiten
daardoor sterk beïnvloed worden. We moeten zowel wat
betreft de bijbelse gegevens als bij de historische lijnen
vooraf opmerken dat dankzij de sterk gegroeide welvaart
en de ontwikkelingen in wetenschap en techniek de groep
ouderen zeer divers is geworden en niet meer in hoofdzaak
uit fysiek zwakke mensen bestaat. Veel ouderen nemen in
goede gezondheid deel aan het maatschappelijke en
kerkelijke leven. Dat alleen al is een ontwikkeling die om
bezinning op het kerkelijk werk vraagt.
ENIGE BIJBELSE EN KERKHISTORISCHE
ACHTERGRONDEN
‘Gedenk daarom je schepper in de dagen van je jeugd -
voordat de slechte dagen komen en de jaren naderen
waarvan je zegt: In deze jaren vind ik weinig vreugde
meer.’ Met deze schrille bewoordingen opent de Prediker
zijn schildering van de dagen van de ouderdom die hij
daarna in forse beeldspraak neerzet:
‘Voordat de zon verduistert,
de sterren en de maan niet langer stralen,
de lucht ook na de regen grauw van wolken wordt...’
(Prediker 12:1 e.v.; NBV).
Natuurlijk is er in de bijbel ook het besef aanwezig dat de
situatie niet altijd zo zwart is. Zo kunnen we in Psalm 92
lezen over de rechtvaardigen die nog krachtig en fris zijn.
Het prototype hiervan was Mozes van wie verhaald wordt
dat hij 120 jaar was toen hij stierf en bij wie zijn krachten
tot dan nog niet afgenomen waren. Het is echter begrijpelijk
dat in een samenleving waarin de biologische wetten
zich sterk konden doen gelden vanwege de geringe ontwikkeling
van wetenschap en techniek het karakteristieke
element van de ouderdom bij uitstek – het verval van
krachten en de toegenomen kwetsbaarheid – eruit springt.
In het enige klaaglied van een oudere dat we in de bijbel
vinden, Psalm 71, horen we de psalmist in niet minder
schrille bewoordingen dan die we zojuist van de Prediker
hoorden, zich beklagen over zijn afnemende krachten.
Met de ouderdom neemt het gezichtsvermogen af, zoals
van Isaac (Genesis 27:21), Jacob (Genesis 48:10) en van
Eli (1 Samuel 3:2) is te lezen. Het is de tijd van het grijze
haar (Jacob; Genesis 42:38) en de tijd dat de vrouw geen
kinderen meer kan baren (Genesis 18:3).
Hoe wordt in de bijbel met deze feitelijke constateringen,
die pijn doen omdat zij mensen indringend met hun kwetsbaarheid,
beperkingen en eindigheid confronteren, omgegaan?
De sleutel daartoe vinden wij in de Tien Geboden en
wel in het vijfde gebod:
‘Toon eerbied voor uw vader en uw moeder. Dan wordt u
gezegend met een lang leven in het land dat de Heer, uw
God, u geven zal.’ (Exodus 20:12; vgl. Deuteronomium
5:16; Leviticus 19:3).
Elders vinden we bepalingen die in het verlengde hiervan
liggen, zoals dat men zijn ouders niet mag mishandelen
(Exodus 21:15) of vervloeken (Exodus 21:17; Leviticus 20:9;
Deuteronomium 27:16). En als de profeet Ezechiël over de
zonden van Jeruzalem spreekt, noemt hij het verachten
van de vader en de moeder in één adem met het uitbuiten
van de vreemdeling en het onrechtvaardig behandelen van
weduwen en wezen.
Dat dit alles gezegd wordt, is niet voor niets: blijkbaar was
er op dit punt heel wat mis, anders zou dit noch in de oud-
Israëlitische wetgeving noch door de profeten worden
gezegd. Maar waarom gaat het dan?
Het eren van de vader en de moeder wordt meestal
opgevat als een gehoorzaamheidsplicht van kinderen ten
opzichte van hun ouders. Die gezagsrelatie speelt zeker
mee, maar het gaat om meer of liever gezegd om iets diepers.
De Tien Geboden vormen de afkondiging van de
bevrijding – God die het volk Israël uit het diensthuis
Egypte, uit de slavernij geleid heeft. De Tien Geboden
beogen deze bevrijding te waarborgen. De Israëlieten
mogen niet opnieuw tot onvrijheid vervallen. In de oude
Israëlitische samenleving behoren degenen tot de kwetsbare
groepen die niet zelf meer in het agrarische bedrijf in
hun levenonderhoud kunnen voorzien. Ouderen behoorden
tot die economisch niet-productieven. Tot de kinderen
wordt daarom gezegd: schrijf je ouders niet af als zij door
hun afnemende levenskracht niet zelf hun land meer
kunnen bebouwen en het vee hoeden. Waar het om gaat in
het ‘eerbied tonen’ is heel concreet de verzorging van
ouderen met voedsel en kleding, het bieden van een woonverblijf,
het geven van een respectvolle en waardige
behandeling en, als afsluiting, een waardige begrafenis.
Zo kunnen zij tot hun overlijden als bevrijde mensen blijven
leven. Het gebod van het eren van de ouders en de
Tien Geboden in hun geheel maken deel uit van de sociale
wetgeving in het Oude Testament. Deze was erop gericht
om armoede te voorkomen en uit te bannen en om iedere
Israëliet volwaardig lid van de gemeenschap te laten zijn.
Dit gezichtspunt, dat elk mens ertoe doet, ongeacht leeftijd
en economische productiviteit en nut, is een gezichtspunt
dat voor alle tijden, ook de onze, van groot belang is.
Daarbij gaat het om het bestrijden van armoede en het
volwaardig deel uit kunnen maken van de gemeenschap.
Hoe dit vorm krijgt, zal al naar gelang de omstandigheden
variëren, maar de oproep blijft dezelfde.
In het Nieuwe Testament worden deze lijnen doorgetrokken.
De grondslag voor het diaconale handelen vinden we
in Matteus 25:31-46, in de gelijkenis van het laatste oordeel.
Deze zware kwalificatie – laatste oordeel - geeft aan
dat hier de vraag in het geding is waar het nu echt op
aankomt in het menselijke bestaan. Uit Jezus’ woorden

8
blijkt dat de inzet voor hongerigen, dorstigen, vreemdelingen,
naakten, zieken en gevangenen de toetssteen vormt
voor de waarachtigheid van het geloof. De ouderen worden
in deze opsomming niet afzonderlijk genoemd, maar
gezien de fysieke en daarmee ook sociale en economische
kwetsbaarheid, behoorden zij toch om het met een hedendaags
woord te zeggen tot de ‘risicogroepen’.
De zes genoemde werken vormen samen met het begraven
van de doden (overgenomen uit het jodendom: het niet
krijgen van en goede begrafenis en het naamloos ten
onder gaan in de geschiedenis was een schande) de zeven
werken van barmhartigheid. Ze komen in de geschiedenis
van het christendom tot uitdrukking in allerlei activiteiten,
zoals in de opvang en verzorging van zieken, mensen met
een handicap, zwervers, bedelaars en ook ouderen voor
zover zij hulpbehoevend waren. Het middeleeuwse hospitaal,
gasthuis, is daarvan een voorbeeld. Vanaf de latere
Middeleeuwen lieten kerkelijke of burgerlijke armenbesturen
hofjes bouwen of besteedden zij de behoeftigen uit aan
de zogeheten ‘houvrouwen’, die tegen vergoeding zorgbehoevenden
in hun woning, hun ‘houhuis’ opnamen. Weer
later, vanaf de negentiende eeuw, beheerden diaconieën
rusthuizen.
BELEIDSONTWIKKELINGEN NA DE
TWEEDE WERELDOORLOG 5
Dit neemt niet weg dat voor veel ouderen hun bestaan
verbonden was met bestaansonzekerheid, armoede en als
vernederend ervaren afhankelijkheid van familie, kerk en
armenzorg. Hoezeer dat alles gevoeld werd, blijkt uit de
grote weerklank die de eerste algemene oude dagvoorziening
in Nederland vond. Het ging daarbij om de ‘noodwet-
Drees’ uit 1947, genoemd naar de toenmalige minister van
Sociale Zaken. Deze noodwet was de voorloper van de
AOW, die met ingang van 1 januari 1957 werd ingevoerd.
De wet paste in het ‘bejaardenbeleid’ (dat was toen de
aanduiding) van de eerste decennia na de Tweede Werel d-
oorlog. Dit was vooral een huisvestings- en inkomens beleid
dat vorm kreeg in de financiering van rusthuizen (vanaf de
invoering van de Wet op de bejaardenoorden in 1963
bejaardentehuizen geheten) en de verwezenlijking van
sociale zekerheid om de band tussen oud en arm te doorbreken.
Dit beleid werd vooral centraal, door de landelijke
overheid, gestuurd.
Ook diaconieën waren hierbij actief betrokken. Zij namen
het initiatief tot het oprichten van instellingen in de zorg,
bijvoorbeeld de ziekenzorg en de wijkverpleging. Veel
diaconieën hadden na 1963 ook een eigen bejaardentehuis,
waarvoor zij de bestuurlijke verantwoordelijkheid droegen.
De visie die aan dit alles destijds ten grondslag lag, was
dat bejaarden, ouden van dagen, recht hadden op rust na
hun arbeidzaam leven. Daarom mochten zij zich terugtrekken
uit de samenleving. Niet voor niets sprak men van
rusthuizen.
Vanaf de jaren zeventig veranderen het beeld en het beleid
sterk. Het beleid wordt nu gericht op wat heet een ‘integraal
ouderenbeleid’, dat wil zeggen: een samenstel van
voorzieningen moet ervoor zorgen dat ouderen zo lang
mogelijk zelfstandig kunnen blijven functioneren, dat hun
zelfredzaamheid bevorderd wordt, dat zij maatschappelijk
kunnen participeren en dat zij geïntegreerd zijn in de
samenleving. Daartoe komen er bijvoorbeeld dienstencentra,
wordt de Pas 65+ ingevoerd en verzorgingstehuizen
krijgen medezeggenschapscommissies. Ook volgen er
aanzetten voor het zogeheten ‘substitutiebeleid’, waarbij
verschillende stappen in de zorgverlening onderscheiden
worden:
− Allereerst moet je jezelf kunnen redden (zelfredzaamheid).
− Dan is de vraag of en in hoeverre informele hulp
verleend kan worden door partner, kinderen of buren.
− Als deze niet of maar gedeeltelijk mogelijk en toereikend
is, volgt inschakeling van professionele hulpverlening,
vooral de thuiszorg.
− Als sluitstuk, als iemand niet meer zelfstandig kan
wonen, volgt opname in een verzorging- of verpleegtehuis.
De nadruk moest komen te liggen op extramuralisering.
Vanaf midden jaren negentig zien we een volgende
beleidsfase optreden, die van ‘modernisering ouderenbeleid’.
Dit houdt onder meer in:
- Zorgvernieuwing, die moet leiden tot ‘zorg op maat’. Dat
wil zeggen dat de zorgvrager en niet degene die de zorg
aanbiedt de zorg moet bepalen (van aanbodgestuurde
naar vraaggestuurde zorg). De invoering van het persoonsgebonden
budget past hierbij.
− De genoemde trits van het substitutiebeleid blijft van
kracht: mensen moeten zo lang mogelijk zelfstandig
kunnen blijven wonen en in hun eigen omgeving blijven
functioneren.
− Verdwijnen van schotten (of het doorzichtig maken
daarvan (transmuralisering) tussen de verschillende
vormen van zorg, bijvoorbeeld door de ontwikkeling van
woon-zorgcomplexen, wijkmaaltijdvoorzieningen, dagen
nachtopvang; intensieve 24-uursvoorzieningen en
dergelijke. Op dit terrein vinden allerlei vernieuwingen
en experimenten plaats.
− Regionale indicatiestelling voor het totale pakket aan
zorg om zo de objectiviteit in de toewijzing zoveel
mogelijk te kunnen garanderen.
In de afgelopen jaren zijn vele nota’s en adviezen verschenen
over het ouderenbeleid.
De financiële invalshoek is daarin prominent aanwezig, ook
al wordt meestal nadrukkelijk gesteld dat vergrijzing niet
alleen of allereerst als een probleem gezien moet worden,
maar dat het erom gaat tot een benadering te komen waarin
ouderen zoveel mogelijk tot hun recht kunnen komen en
5
Het hierna volgende is terug te vinden in vele publicaties. Voor een algemeen overzicht van de ontwikkelingen in het beleid ten aanzien van welzijn en zorg: Ido de Haan/
Jan Willem Duyvendak (red.), In het hart van de verzorgingsstaat. Het Ministerie van Maatschappelijk Werk en zijn opvolgers (CRM, WVC, VWS), 1952-2002, Zutphen
2002.

9
kunnen participeren in de samenleving. In de regeringsnota
Ouderenbeleid in het perspectief van de vergrijzing
(2005) vinden we een integrale visie op het ouderenbeleid
op het terrein van welzijn, zorg, inkomen en wonen, die
rekening wil houden met de individuele wensen en behoeften
onder de groeiende groep ouderen. De nota neemt
afstand van de gedachte dat vergrijzing vooral een
problematische ontwikkeling is. Vergrijzing is een verrijking:
“Mensen leven langer, blijven langer gezond, kunnen door
veranderende omstandigheden langer aan het arbeidsproces
deelnemen, zijn in toenemende mate hoger opgeleid,
hebben in toenemende mate naast de AOW een aanvullend
pensioen, vermogens, een eigen woning. Vergrijzing
blijft een verrijking als we tijdig keuzes maken.” 6
Volgens de nota is een aantal basiswaarden in het geding.
De belangrijkste is dat ouderen soevereine en volwaardige
burgers zijn, ook als belangrijke hulpbronnen voor een zelfstandig
bestaan wegvallen. In de eerste plaats zijn mensen
zelf verantwoordelijk om het verlies aan hulpbronnen te
compenseren door daarvoor individuele voorzieningen te
treffen gedurende hun levensloop. Maar dat is niet iedereen
gegeven. Dan is solidariteit vanuit de samenleving
noodzakelijk om met respect en waardigheid die soevereiniteit
aan elke oudere te waarborgen, zodat deze een
zelfstandig leven kan leiden en aan het maatschappelijke
en culturele leven kan deelnemen. In meer operationele
termen geformuleerd, betekent dit voor het beleid dat:
− activiteiten gestimuleerd worden om ouderen zo lang
mogelijk gezond en fit te laten blijven (gezond en fit blijven);
− ouderen in staat gesteld worden om, zo lang ze dat
kunnen, een actieve bijdrage aan de samenleving te
leveren (arbeidsparticipatie, vrijwilligerswerk, mantelzorg,
meepraten en initiatieven nemen) (meedoen in
rechten en plichten);
− ouderen over voldoende financiële middelen beschikken
(voldoende inkomen);
− ouderen beschikken over adequate woonvoorzieningen,
afgestemd op hun individuele behoeften en ondersteund
door zorgvoorzieningen op maat (geschikte woningen);
− ouderen zich ook in fysieke zin vrijelijk en veilig kunnen
bewegen in hun leefomgeving (vrij bewegen);
− ouderen verzekerd zijn van voldoende en kwalitatief
goede zorg (zorg verzekerd);
− ouderen waardig moeten kunnen sterven (waardig
sterven).
Bij de verwezenlijking van de doelstelling participatie ligt in
de nota de nadruk op de eigen verantwoordelijkheid van de
burger en de verbanden waarvan hij/zij deel uitmaakt.
De nota stelt dat dit mogelijk is omdat het beeld van de
behoeftige en weinig mondige oudere niet meer klopt;
ouderen vormen immers een gedifferentieerde categorie.
Leeftijd wordt steeds minder een criterium dat onderscheidt.
Ook is deze nadruk op eigen verantwoordelijkheid
nodig omdat bij ongewijzigd beleid zowel de oudedagsvoorziening
als de zorg steeds verder onder financiële druk
zullen komen te staan.
Een andere beleidslijn die beoogt een betere afstemming
op behoeften mogelijk te maken, is de overheveling van
verantwoordelijkheden naar burgerlijke gemeenten.
Alle genoemde beleidslijnen vinden we terug in de Wet
Maatschappelijke Ondersteuning (WMO), die het parlement
in 2006 aannam en die op 1 januari 2007 van kracht
werd. De burgerlijke gemeenten hebben daarmee veel
meer beleidsverantwoordelijkheid gekregen op het terrein
van zorg en welzijn. Deze wet heeft als gevolg dat degenen
die actief zijn op het terrein van ouderen nog meer dan
voorheen met de plaatselijke overheid te maken zullen
krijgen. Deze wet legt namelijk de beleidsbepaling en de
regiefunctie op het terrein van zorg en welzijn in belangrijke
mate bij de burgerlijke gemeente. Dat geldt ook voor
veel ouderenwerk.
Zo komt er één loket voor informatie, advies en cliëntondersteuning
en valt de ondersteuning van mantelzorg en
vrijwilligerswerk onder het gemeentelijke beleid. Daarbij
valt te denken aan vrijwilligershulpdiensten, klussendienst,
steunpunt mantelzorg, de organisatie van respijtzorg (zodat
mantelzorgers tijdelijk ontlast worden) en dergelijke.
De WMO benoemt ook de gemeentelijke verantwoordelijkheid
voor het bevorderen van deelname aan het maatschappelijke
verkeer en het zelfstandig functioneren van
mensen met beperkingen, mensen met chronisch psychische
problemen en mensen met psychosociale problemen.
Hieronder vallen voorzieningen voor ouderen, de toegankelijkheid
van openbare ruimtes en gebouwen, mobiliteitszaken,
aangepast en levensloopbestendig bouwen, schuldhulpverlening
en het minimabeleid. In het verlengde
hiervan liggen de voorzieningen voor mensen met een
fysieke of psychosociale beperking, zodat zij zelfstandig
kunnen meedoen. Te denken valt aan hulp bij huishoudelijke
zorg, rolstoelen, scootmobielen, vervoersvoorzieningen,
woonvoorzieningen, begeleiding zelfstandig wonen,
dagbesteding, en maaltijdvoorzieningen. Bij dat alles wordt
een groter beroep gedaan op de eigen verantwoordelijkheid
van burgers en op de netwerken van gezin, familie,
buren, vrienden en maatschappelijke organisaties.
Met de WMO komt het ouderenbeleid en -werk in een
nieuwe fase die nog grotendeels vorm moet krijgen.
6
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Ouderenbeleid in het perspectief van de vergrijzing (Nota Ouderenbeleid 19-4-2005), pp. 3/ 4. Voor het volgende, zie pp.
35/36.

HOOFDSTUK 2
KWANTITATIEF ONDERZOEK
11
INLEIDING
Om inzicht te krijgen in de activiteiten die gemeenten van de Protestantse Kerk in Nederland in Groningen en Drenthe
ontplooien voor en met ouderen is een ‘Vragenlijst kerk & ouderen’ opgesteld en verstuurd (zie: Bijlage).
In grote trekken waren daarin de volgende clusters van vragen opgenomen:
− Is er een ouderenbeleid, op wie richt zich dat en wordt er met andere kerken samengewerkt?
− Ouderen als vrijwilligers in de kerk en bezinningsactiviteiten voor en door ouderen.
− Activiteiten op het terrein van zorg en ondersteuning.
− Aandacht voor zorgverleners.
− Samenwerking en contacten.
− Geestelijke verzorging.
− Financiële steunverlening aan instellingen en organisaties.
− Signalering naar politiek en samenleving.
Met de vragenlijst is geprobeerd een zo breed mogelijk veld van activiteiten te bestrijken. Daarbij moet opgemerkt worden
dat anders dan de in het ‘Woord vooraf’ genoemde eerder verrichte onderzoeken dit onderzoek zich niet tot het diaconaat
beperkt, maar zich ook richt op pastoraat, vormings- en toerustingswerk en nog andere werkzaamheden. In de praktijk
blijkt namelijk dat de activiteiten niet eenduidig onder één noemer zijn te brengen en in elkaar overlopen.
VERSTUURDE VRAGENLIJSTEN EN RESPONS
Op 4 april 2005 verstuurde de Protestantse Gereformeerde Stichting voor Samenlevingopbouw en Jeugdwerk Drenthe
ook namens het Protestants Dienstencentrum Groningen-Drenthe en Kerk in Actie de ‘Vragenlijst kerk en ouderen’ naar
de gemeenten die deel uitmaken van de Protestantse Kerk in Groningen en Drenthe. In totaal betrof het 270 gemeenten.
Deze gemeenten konden een Protestantse Gemeente zijn (72), een Hervormde Gemeente (109, inclusief 12 hervormde
Evangelisaties), een Gereformeerde Kerk (84) of een Evangelisch-Lutherse Gemeente (5).
In totaal werden 133 lijsten ingestuurd, waarvan er 8 niet ingevuld waren, 35 afkomstig waren van een Protestantse
Gemeente, 44 van een Hervormde Gemeente, 45 van een Gereformeerde Kerk en 1 anders. Dit is een hoge score: bijna de
helft van de aangeschrevenen heeft gereageerd en dat geldt in grote lijnen voor de onderscheiden deelpopulaties met
uitzondering van de Evangelisch-Lutherse Gemeenten. De onderzoeksresultaten hoeven dus niet op hen van toepassing
te zijn.
Bij de weergave is grotendeels het stramien van de vragenlijst gevolgd. Indien nodig wordt de desbetreffende vraag nog
nader toegelicht. De percentages zijn omwille van de leesbaarheid afgerond (beneden 0,5 naar beneden; 0,5 en hoger
naar boven).

12
I - OUDERENBELEID
BELEID EN ACTIVITEITEN
Iets meer dan een kwart van de respondenten geeft aan
een gericht ouderenbeleid te voeren voor de gehele
gemeente (34 van de 133= 26%).
Bij beleid gericht op specifieke activiteiten springt het
bezoekwerk eruit. Ouderen boven 70, 75 of 80 jaar krijgen
verjaardagsbezoek. Ook vindt er bezoek plaats bij ziekte,
opname in een ziekenhuis, bij feestdagen (zoals met Kerstmis
het brengen van kerstattenties, met Pasen de paasgroet),
op ziekenzondag (brengen van een bloemetje) of
worden ouderen zonder directe aanleiding bezocht. Soms is
er gericht ouderenpastoraat. Dit bezoekwerk wordt verricht
door predikanten, kerkelijk werkers, pastorale medewerkers,
zusters (in het kader van de zogeheten ‘zusterhulp’),
bezoekcommissies, de Hervormde Vrouwen Dienst (HVD),
ouderlingen (soms zijn er ‘bezoekouderlingen’ of ‘ouderenouderlingen’),
damescomités en diakenen. Dit bezoek vindt
plaats bij ouderen die zelfstandig wonen, in speciale woonvoorzieningen
zoals bejaardenwoningen en bij hen die in en
verzorgings- of verpleegtehuis wonen. Eén keer wordt
groothuisbezoek voor ouderen genoemd als activiteit.
Een andere activiteit die genoemd wordt, is de organisatie
van ontmoetingen, zoals koffiedrinken (soms is dit voor alle
leeftijden), contactmiddagen (meestal wordt de middag
genoemd, en enkele keer de ochtend), bijbelkring, het
samenzijn na de kerkdienst in het verzorgings- of verpleegtehuis,
kerstmiddagen, ouderengespreksgroepen, seniorenmaaltijden,
gezelligheidsspelen. De bijeenkomsten kunnen
een bezinnend karakter hebben, gericht zijn op ontspanning
of een combinatie van deze vormen hebben. Daarbij
wordt ook genoemd de aandacht voor hulpvragen, die in
de gesprekken naar voren kunnen komen.
Naast de recreatieve activiteiten die tijdens bijeenkomsten
plaatsvinden, zijn er de uitstapjes en de reisjes.
De kerkdienst vervult een functie in het geven van aandacht
en het onderhouden van contact vanuit de kerkelijke
gemeente met ouderen. Het kan gaan om de organisatie
van vieringen en diensten in verzorging- en verpleegtehuizen,
de bloemengroet, de kerktelefoon, speciale vieringen
met Kerstmis en Pasen en huisavondmaal. Naast de zondagse
kerkdienst zijn er soms kerkdiensten door de week
of een sing-inn. Net als bij de zondagse kerkdienst wordt er
dan voor vervoer gezorgd voor hen die dat wensen.
In verzorgings- en verpleegtehuizen vinden gericht activiteiten
plaats in de vorm van ouderenpastoraat en bezoekwerk,
de organisatie van kerkdiensten en vieringen, de
organisatie van gesprekskringen of bijeenkomsten gericht
op ontspanning.
Enige malen worden activiteiten genoemd gericht op het
geven van advies, informatie en hulp (maaltijdvoorziening,
klussendienst).
Enige keren wordt aangegeven dat ouderen gericht aangezocht
worden om vrijwilligerswerk te doen in de kerkelijke
gemeente.
Samengevat is er het volgende overzicht van de specifieke
activiteiten waarop beleid gevoerd wordt te geven (het
aantal respondenten dat aangaf beleid op specifieke terreinen
te voeren bedroeg 53; respondenten konden meer
activiteiten aangeven):
Bezoekwerk 26
Ontmoetingen 17
Kerkdiensten 10
Activiteiten in verzorgings- en verpleegtehuizen 9
Uitjes 5
Hulp en advies 4
Inschakelen in de gemeente 3
OUDEREN NAAR LEEFTIJD
Het begrip ‘ouderen’ is rekbaar. Het hangt van de invalshoek
en definitie af welke leeftijdsgroepen er al dan niet
onder vallen. Zo kan men lid worden van een ouderenbond
als men vijftig jaar is. Het Sociaal en Cultureel Planbureau
(SCP) maakt in zijn rapportages onderscheid tussen 55 tot
64-jarigen en 65+ers. Het nadeel van zo’n betrekkelijk jonge
leeftijdsgrens is volgens het SCP dat de groep ouderen
zeer divers is. 7 Zij kan hoogbejaarde ouderen met veel
lichamelijke beperkingen omvatten en relatief jongere
ouderen met thuiswonende kinderen. Onder deze categorie
jongere ouderen is er echter ook een groep die op
jongere leeftijd lichamelijke beperkingen ondervindt: 27%
van de 55-plussers met matige of ernstige beperkingen is
tussen de 55 en 64 jaar. Niet voor niets wordt de leeftijdsgrens
om voor een ouderenwoning in aanmerking te
komen vaak bij 55 jaar gelegd. Ook kan door deze lage
grens nagegaan worden in hoeverre ouderen vooruit lopen
op toekomstige beperkingen.
Op verzoek van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
verscheen het rapport Verkenning Levensloop.
Beleidsopties voor leren, werken, zorgen en wonen. 8
Dit rapport betoogt dat er steeds minder sprake is van de
standaardlevensloop van 1e fase (jeugd, 0-20 jaar), 2e fase
(volwassenheid, 20-65 jaar), 3e fase (ouderdom, 65-gemiddeld
75 jaar). In elke fase stond steeds per levensfase één
activiteit centraal, te weten respectievelijk: leren, dan
werken (voor mannen) of zorgen (voor vrouwen) en daarna
pensionering en ouderdom. Tegenwoordig is er steeds
meer sprake van diversiteit in levenslopen, waarbij activiteiten
in wisselende combinaties voorkomen.
7
M.M.Y. De Klerk (red.), Zorg en wonen voor kwetsbare ouderen. Rapportage ouderen 2004, Den Haag mei 2004, pp. 4/5. Vgl. ook de laatst verschenen rapportage:
Alice H. de Boer (red.), Rapportage ouderen 2006. Veranderingen in de leefsituatie en levensloop, Den Haag juni 2006.
8 Zie voor een weergave van dit rapport en een kritische weging hiervan: Joep Dohmen/Frits de Lange (red.)., Moderne levens lopen niet vanzelf. Het nu volgende is
hierop gebaseerd.

13
Onderscheiden worden vijf levensfasen: 1e fase (vroege
jeugd, 0-15 jaar), 2e fase (jongvolwassenheid, 15-30 jaar),
3e fase (consolidatie en ‘spitsuur’, 30-60 jaar), 4e fase
(actieve ouderdom, 60-80 jaar – en ouder), 5e fase (intensieve
verzorging, ouder dan 80 jaar). Deze levensloop
wordt gekarakteriseerd als ‘keuzebiografie’: burgers hebben
keuzevrijheden bij de invulling van hun eigen levensloop
en kunnen daarbij eigen combinaties van activiteiten
realiseren. De overheid zou dit moeten ondersteunen door
overbelasting in de middenfase tegen te gaan (bijvoorbeeld
kinderopvang), onderbenutting van de vierde levensfase
(bijvoorbeeld bevordering arbeidsdeelname van oudere
werknemers) en door onderbenutting van ‘menselijk
kapitaal’ tegen te gaan (levenslang leren). De vraag die bij
dit alles onder meer gesteld wordt, is of mensen werkelijk
zo ondernemend zijn en keuzevrijheid hebben als het
begrip ‘keuzebiografie’ suggereert.
In de kabinetsnota Ouderenbeleid in het perspectief van de
vergrijzing wordt de grens van de AOW – 65 jaar dus –
gekozen. 9 Zij beklemtoont echter dat sinds Bismarck in het
laatste kwart van de negentiende eeuw de pensioengerechtigde
leeftijd in Duitsland op 65 jaar stelde, de oudere
er wat betreft gezondheid en welvaart sterk op vooruit is
gegaan. Leeftijd wordt aldus het kabinet steeds minder een
ijkpunt en de betekenis van het magische getal 65 is aan
het verdwijnen. Voor zijn beleidsnota liet het kabinet een
belevingsonderzoek onder de bevolking uitvoeren. Daaruit
bleek dat 85% van de bevolking bij ‘oud’ aan boven de 70
denkt. Ook blijkt dat naarmate men ouder is men de leeftijd
waarop men iemand echt oud vindt, opschuift. Zestigplussers
zijn geneigd 80 als de grens voor oud te zien.
Uit de antwoorden op deze vragenlijst blijkt dat van de
respondenten die aan ouderenwerk doen een aanzienlijk
deel geen specifieke leeftijdsgrens hanteert: zij richten
zich op alle ouderen zonder daarbij een nadere leeftijd aan
te geven. Op de groep 50-65 jaar en 65-75 jaar richt zich
een kleine minderheid. Een aanzienlijke minderheid, die
echter minder omvangrijk is dan de categorie ‘alle ouderen’,
richt zich op de hoogbejaarden, de 75+ers.
Aantal gemeenten dat zich richt op specifieke leeftijdsgroepen
(N=133) (meerdere antwoorden per respondent
mogelijk):
50-65 jaar 5 (4%)
65-75 jaar 16 (12%)
OOK OUDEREN BUITEN DE KERKELIJKE GEMEENTE?
Uit de antwoorden blijkt dat een minderheid zich ook richt
op ouderen buiten de eigen kerkelijke gemeente. 22, dat wil
zeggen, 17%, van de 133 respondenten, geeft aan dit te
doen.
SAMENWERKING MET ANDERE KERKEN?
Een minderheid – 33, dat is 25% - werkt met andere kerken
samen. Het merendeel hiervan heeft betrekking op de
samenwerking tussen hervormd en gereformeerd. Deze
wordt 23 x genoemd. De samenwerking heeft veelal
betrekking op ontmoetingsbijeenkomsten, activiteiten met
Kerstfeest en Pasen, ouderenuitstapjes, diensten in het
verzorgingstehuis en activiteiten op sociaal en diaconaal
gebied.
Samenwerking in het verband van de Raad van Kerken
wordt 3x genoemd en heeft betrekking op ontmoetingsbijeenkomsten,
kerstviering en ziekenzondag.
Als vormen van interkerkelijke samenwerking komt ook
voor die tussen hervormd, gereformeerd, christelijk
gereformeerd, gereformeerd vrijgemaakt, baptisten,
evangelische gemeenten (8 x genoemd). Deze heeft vooral
betrekking op kerkdiensten in het verzorgingshuis, ontmoetingsbijeenkomsten,
activiteiten met Kerstfeest en Pasen
en de jaarlijkse busreis.
De Rooms-katholieke Kerk komt 4x voor in de benoeming
van samenwerking. Deze heeft dan betrekking op kerstfeest
en De Zonnebloem (rooms-katholieke vrijwilligersorganisatie
voor hulp aan zieken, gehandicapten en
ouderen).
Twee keer wordt het pastoorsoverleg genoemd. Dit heeft
betrekking op diensten in verzorgingstehuizen, op het
signaleren van noden en de organisatie van groepswerk.
CONCLUSIE
Een minderheid van de kerken voert een gericht ouderenbeleid.
Eveneens een, zij het iets grotere, minderheid voert
een beleid voor concrete activiteiten. Het merendeel
hiervan betreft het bezoekwerk, waarna als belangrijkste
categorieën ontmoetingsbijeenkomsten en kerkdiensten
volgen. Er is in de meerderheid van de gemeenten geen
specifiek beleid gericht op categorieën ouderen naar leeftijd.
Men richt zich voor het merendeel op de eigen kerkleden.
Gemeenten verrichten activiteiten in de meerderheid
van de gevallen op zichzelf (wellicht hangt dat samen
met de gerichtheid op de eigen kerkleden). Als er sprake is
van samenwerking betreft dat voor het overgrote deel de
samenwerking tussen hervormd en gereformeerd.
75+ers 42 (32%)
alle ouderen 50 (45%)
9
Voor het volgende: Ouderenbeleid in het perspectief van de vergrijzing, pp. 12/13.

14
II – INZET VAN OUDEREN ALS VRIJWILLIGER
De visie op ouderen was vroeger dat zij na een arbeidzaam
leven recht hadden op rust. Niet voor niets sprak men van
‘rusthuizen’. Bejaarden mochten zich terugtrekken uit de
samenleving en werden daartoe gestimuleerd door regelingen
en de heersende opvatting in de samenleving. Deze
laatste deelde men overigens meestal. In jargon noemt
men dat ‘social disengagement’. Het beeld is nu sterk veranderd.
10 Vele ouderen zijn langer actief in de samenleving,
vooral in de periode tussen 55 en 75 jaar. Zij besteden hun
vrije tijd vooral aan hun directe sociale omgeving (zoals
hulp aan kinderen en kleinkinderen) en aan hun eigen wensen
en interesses (zoals reizen en recreatieve activiteiten).
Ook is een groot deel van de ouderen daarnaast actief in
vrijwilligersorganisaties: 45% van hen is betrokken bij
vrijwilligerswerk, vooral in kerk, sport of verzorging.
Bovendien is 40% van hen betrokken bij informele hulp, de
zogeheten mantelzorg. Bij de factoren die de deelname
aan maatschappelijke activiteiten beïnvloeden, behoren
opleiding (hoger opgeleiden meer dan lager opgeleiden) en
kerkelijke betrokkenheid. Degenen die kerkelijk actief zijn,
doen meer aan maatschappelijke activiteiten dan nietkerkleden
en degenen die alleen in naam kerklid zijn.
HOE ZIT HET NU MET DE INZET VAN OUDEREN IN DE
KERK IN GRONINGEN EN DRENTHE?
Van de 133 gemeenten die gereageerd hebben, vragen er
30 (23%) gericht ouderen voor het verrichten van kerkelijke
activiteiten en het vervullen van functies. Het betreft dan
vooral concrete activiteiten, zoals het brengen van een
groet met Kerst en Pasen naar ouderen. Ook komt het voor
dat men de PCOB vraagt voor activiteiten, zoals het verzorgen
van een middagsluiting.
Van de overige gemeenten, die niet gericht ouderen vragen,
geven er 20 wel concrete activiteiten aan waarvoor
ouderen worden gevraagd. Daarbij gaat het om ontmoetingsbijeenkomsten,
de rommelmarkt, bezoekwerk, het
onderhouden van de plaatselijke begraafplaats in het vooren
najaar, de Plusbus (bus voor ouderen) en reisjes. Terwijl
ook de ouderenbonden, en in het bijzonder de PCOB,
worden genoemd.
Bij de ondersteuning van activiteiten van ouderen zelf
geven 23 gemeenten (17%) aan dit te doen, waarbij naast
de ouderenbonden concrete activiteiten genoemd worden
in de sfeer zoals zojuist aangegeven.
Als het gaat om bezinningsactiviteiten voor en door ouderen
zelf, dan kunnen deze plaatsvinden in het kader van
speciaal daartoe belegde bijeenkomsten, zoals gespreksgroepen,
leerhuizen, cursussen, bijbelkring, groothuisbezoek
en dergelijke. Deze worden 24x genoemd.
Bezinning kan ook plaatsvinden in een ouderensociëteit,
ouderenmiddagen, ontmoetingsdagen, inloopmiddagen en
‘eet-ins’, contactmiddagen en gemeentegroeigroepen (13x
genoemd).
Afzonderlijk is te noemen het netwerk van vrouwenverenigingen
(genoemd worden Gereformeerde Vrouwenvereniging,
Passage, zusterkringen, soms zonder naamsaanduiding,
10x).
Genoemd wordt ook de PCOB (5x).
De vieringen, weeksluitingen, veelal in een verzorgingstehuis,
worden ook nadrukkelijk als moment van bezinning
genoemd (8x).
Over de activiteiten van ouderen in de gemeente wordt nog
door enige respondenten opgemerkt dat er niet specifiek
ouderen voor activiteiten gevraagd worden, maar dat er
een algemene benadering is. Er wordt daarbij op gewezen
dat het moeilijk is om ouderen onder één noemer te
brengen: sommigen zijn nog gezond en vitaal tot op hoge
leeftijd, terwijl anderen al veel jonger met beperkingen te
kampen hebben. Met andere woorden: men denkt niet in
categorieën, maar kijkt naar welke mogelijkheden en
beperkingen individuele kerkleden hebben.
Weer en andere opmerking is dat de gemeente vergrijsd is
en dat daarom het meeste werk door ouderen wordt
gedaan. Er moet juist tegen gewaakt worden dat dit werk
een belasting voor hen wordt, omdat anderen het werk niet
overnemen.
CONCLUSIE
De meeste gemeenten schakelen niet gericht ouderen in.
Waar dat wel gebeurt, betreft dat veelal concrete activiteiten.
Opvallend is dat het vragen voor functies nauwelijks
vermeld wordt. Het beeld van gemeenten die niet gericht
vragen wijkt hier niet veel vanaf: ook zij vermelden vooral
concrete activiteiten. Wellicht heeft dit ermee te maken dat
men niet specifiek zoekt naar ouderen, maar wel vaak bij
hen uitkomt, omdat vele gemeenten een leeftijdsopbouw
kennen waarin ouderen oververtegenwoordigd zijn en
omdat ouderen meer tijd hebben dan jongere generaties.
Dat laatste sluit aan bij het algemene landelijke beeld wat
betreft vrijwilligerswerk.
Een beperkt aantal gemeenten geeft ondersteuning aan
activiteiten van ouderen zelf.
Bezinning blijkt een onlosmakelijk onderdeel te zijn van het
kerkelijk werk, hetzij als specifieke activiteit (soms opgenomen
in het algemene werk van de gemeente), hetzij als
onderdeel van ontmoetingswerk. Uitdrukkelijk moet erop
gewezen worden dat het circuit van vrouwenorganisaties
hierin een functie vervult.
10
Zie voor een overzicht: K. Breedveld/M. De Klerk/J. De Hart, ‘Ouderen en maatschappelijke inzet’, in: Mogen ouderen ook meedoen,
RMO Advies 33, december 2004, pp. 103-192; Alice de Boer (red.), Rapportage ouderen 2006, pp. 215 e.v.; 245 e.v..

15
III – ACTIVITEITEN OP HET TERREIN VAN ZORG EN ONDERSTEUNING
Welke activiteiten ontplooien gemeenten? Allereerst
worden de activiteiten op het terrein van zorg en ondersteuning
in beeld gebracht.
PASTORAAT
Binnen gemeenten is pastoraat een kernactiviteit.
Het pastoraat wordt verricht door:
Predikanten
Predikanten die pastoraat verrichten (N=133)
ja: 100 (75%)
nee: 33 (25%)
In het geval dat de predikant geen pastoraat verricht, heeft
dat te maken met vacatures of met de afspraak dat anderen
(pastoraal medewerkers, kerkenraad, bezoekgroep) dit
doen. Eén gemeente meldt dat de predikant verscheidene
keren gevraagd is om op bezoek te gaan, maar daar niets
mee doet. In het overgrote deel van de gemeenten is de
predikant bij het pastoraat betrokken.
Daarbij gaat het vrijwel altijd om het afleggen van bezoek.
Enige malen is dat ook huisbezoek aan specifieke groepen
ouderen, te weten: 75+ers (2x vermeld), 80+ers (3x vermeld)
en 85+ers (1x vermeld). Vaak leggen predikanten
bezoek af bij moeilijke, verdrietige of juist vreugdevolle
momenten in het bestaan. Deze doen zich niet exclusief bij
ouderen voor, maar blijkbaar wegens de vermeldingen wel
relatief veel bij hen. Bij hun pastorale werkzaamheden valt
te denken aan ziekenbezoek, bezoek in het ziekenhuis,
stervensbegeleiding, overlijdensdienst en de nazorg, rouwbezoek,
verjaardagen, gedenkdagen, jubilea (40x expliciet
vermeld). De specifieke expertise van predikanten wordt
benut als het gaat om ‘moeilijke gevallen’ en crisispastoraat
(9x genoemd).
Naast het individuele pastoraat zijn er collectieve vormen
van pastoraat of worden collectieve activiteiten daartoe
ook mede door de predikant benut:
− groepsgesprekken (14x)
− groothuisbezoek (7x)
− gesprekken na afloop van de kerkdienst bij het koffiedrinken
(vooral in verzorgingstehuizen) (6x)
− kerst- en paasvieringen (4x)
− koffieochtenden (2x)
– de maaltijdgroep (1x)
− het reisje (1x)
Ouderlingen
Ouderlingen die pastoraat verrichten (N=133)
ja: 108 (81%)
nee: 25 (19%)
Opvallend is dat ouderlingen iets meer pastoraal werk
doen dan predikanten. Ook zij leggen vrijwel allemaal
bezoeken af. Ook hier wordt meer dan eens expliciet ver-
meld dat dit gebeurt bij moeilijke, verdrietige en vreugdevolle
momenten in het bestaan (47x). Soms worden specifieke
leeftijdsgroepen bezocht: 70+ers (1x), 75+ers (2x) en
80+ers (1x). Het brengen van de bloemen na de kerkdienst
(1x), van de kerstattentie (1x) en het rondbrengen van het
kerkblad en liturgieën (1x) kunnen benut worden voor
pastoraal contact. In verzorgings- en verpleegtehuizen en
in een woonzorgcomplex zijn ouderlingen bij pastoraat
betrokken (4x).
Naast de individuele bezoeken is er het pastoraat tijdens
collectieve activiteiten, zoals: groothuisbezoek (13x)
− wijkbijeenkomsten (3x)
− kerkdiensten en begrafenissen (3x)
− gesprekskringen (2x)
− koffieochtend (1x)
− contactmiddag (1x)
Ook voor ouderlingen geldt dat niet alle bezoeken aan
ouderen als zodanig gebracht worden, maar dat zij uiteraard
ouderen in het kader van activiteiten of bezoeken
ontmoeten (3x nadrukkelijk genoemd in bezoek aan nieuwingekomenen).
Pastoraal werkers
Pastoraal werkers die pastoraat verrichten (N=133)
ja: 41 (31%)
nee: 92 (69%)
In bijna een derde van de gemeenten zijn pastoraal werkers
werkzaam. Ook hier geldt dat vrijwel alle pastoraal
medewerkers bezoekwerk doen, soms ook in het verzorgingshuis.
Uit de antwoorden blijkt dat het bezoekwerk zich
richt op ouderen, zieken, mensen in het ziekenhuis en
stervenden (16x). De pastoraal werkers verrichten crisispastoraat
(1x) evenals bezoek bij vreugdevolle zaken als
jubilea en verjaardagen (3x). Zij zijn betrokken bij begrafenissen
en de nazorg (3x), verzorgen diensten, een meditatie
bij bejaardenmiddagen en een bijbelkring in een verzorgingstehuis
(4x) en zijn betrokken bij groothuisbezoek (3x)
en wijkmiddagen (2x). Ook kunnen zij een begeleidende
taak hebben, zoals naar de ouderlingen en de pastorale
werkgroep (2x) of de kerkenraad ondersteunen in zijn
werkzaamheden (1x). 1x wordt de pastorale werker een
signalerende functie in de wijk toegekend.
Uit dit alles wordt het profiel van de pastoraal werker
duidelijk: bezoekwerk aan ouderen en zieken en in combinatie
daarmee een aantal werkzaamheden die daaruit
voortvloeien.
Bezoekgroepen
Bezoekgroepen die pastoraat verrichten (N=133)
ja: 71 (53%)
nee: 62 (47%)
Uiteraard is bij bezoekgroepen het bezoekwerk de hoofd-

16
taak. Duidelijk wordt dat ouderenbezoek past in het
bredere scala van bezoekwerk gericht op ouderen, zieken,
mensen die in het ziekenhuis zijn opgenomen, een verjaardag
of jubileum vieren en rouwenden. Soms wordt een
specificering aangegeven zoals 70+ers (2x), 75+ers (1x),
alleenstaande ouderen (1x) eenzame bejaarden (1x). Dit
bezoekwerk wordt met grote trouw gedaan (1x expliciet
genoemd). Het bezoekwerk in verzorgings- en verpleegtehuizen
kan onderdeel van het werk zijn, ook als deze
buiten de eigen woonplaats liggen (2x). Ook nu wordt de
signalerings- en verwijzingsfunctie genoemd (3x). Dit kan
op een taakverdeling wijzen waarbij het reguliere bezoekwerk
door de bezoekgroep gedaan wordt en bij vragen of
problemen een verbinding wordt gelegd met de predikant
of, om een concreet voorbeeld dat genoemd wordt te
vermelden, met degenen die het vervoer naar de kerk
regelen. Uit de vermeldingen van bezoekdames, contactdames,
zusterhulp, damescomité, HVD, gastdames (13x)
blijkt dat relatief veel vrouwen het bezoekwerk doen.
Aanverwante activiteiten worden slechts een enkele maal
genoemd: groothuisbezoek (1x), koffieochtenden (1x) en
ouderenmiddagen (1x).
Anderen
Onder de kop ‘anderen’ is 33x een groep of organisatie
genoemd. Er zijn echter overlappingen met de vorige
vraag, doordat sommige respondenten de desbetreffende
groep onder bezoekgroepen hebben gerangschikt en
andere respondenten onder ‘anderen’. Hoe dat ook zij,
genoemd worden:
− zusterkring 1x
− wijkmedewerkers, - assistenten, -dames 3x
− werkgroep Vorming en Toerusting met het oog op het
ontwikkelen van een levensboek (1x) 11
− vrouwenvereniging, - groepen, HVD (3x)
− vrijwilligers (2x)
− bandrecorderdienst (2x)
− De Zonnebloem (1x)
− PCOB (1x)
− College van Pastoraat (1x)
− contactpersonen, -dames, -heren (8x)
− diakenen (12x)
Opvallend is dat hier de diakenen genoemd worden. Enige
malen wordt hun bezoekwerk nader toegelicht: aan luisteraars
via de kerktelefoon (1 à 2 x per jaar), brengen van
bloemetje bij verjaardag (1x), brengen van kerstattentie
aan 75+ers (1x), indien nodig (wordt niet nader toegelicht)
(1x), verrichten van hulp, zoals boodschappen doen (1x).
CONCLUSIE
Er is en wijdvertakt netwerk van bezoekwerk binnen de
gemeente en in verzorgings- en verpleeghuizen. Hierbij
zijn beroepskrachten betrokken, zoals predikanten en
pastoraal medewerkers, en vele gemeenteleden. Van de
onbetaalde ambtsdragers verrichten de ouderlingen het
meeste bezoekwerk. Het bezoek kan individueel zijn, maar
er zijn ook collectieve vormen, zoals het groothuisbezoek,
of gespreksmomenten die ingebed zijn in bredere activiteiten
zoals ontmoetingsbijeenkomsten of reisjes. Er zijn
aanwijzingen dat de ‘zware gevallen’ uiteindelijk bij de
beroepskrachten komen en dat vrijwilligers een signalerings-
en verwijzingsfunctie hebben.
AANDACHT VOOR
OUDERDOMSKWALEN EN ZIEKTEN
Met het ouder worden neemt de kwetsbaarheid toe. Meer
dan jongere generaties moeten ouderen met chronische
ziekten of beperkingen leven. In de leeftijdsgroep van 55-64
jaar zegt minder dan de helft van de zelfstandig wonenden
te kampen met ten minste één chronische ziekte, bij de 65-
74-jarigen is dat iets meer dan de helft en bij 75+ers bijna
tweederde. 12 Kwalen en ziekten als dementie, herseninfarct
en depressiviteit hebben verregaande invloed op de
levens van ouderen.
In hoeverre is daar specifieke aandacht voor binnen de
kerkelijke activiteiten? Dit is van belang bij individuele
contacten, maar ook met het oog op het functioneren van
de desbetreffende persoon in de kerkelijke gemeenschap.
Om een voorbeeld te geven een citaat uit een boekje van
de PCOB: Op weg met dementie 2. Een handreiking voor
kerkgemeenschappen in de ondersteuning van dementerenden
en hun naasten, PCOB, Baarn 1999: “Kerkbezoek is
voor veel gelovigen betekenisvol vanuit godsdienstig, maar
ook vanuit sociaal oogpunt. Veel thuiswonende dementerenden
gaan echter niet meer naar de kerkdienst en ook
het kerkbezoek van de verzorgenden neemt af. De belangrijkste
reden voor het afnemend kerkbezoek is de schaamte.
Veel verzorgers en ook dementerenden bij wie de ziekte
nog in een vroeg stadium is, generen zich voor de situatie
en vinden het moeilijk ervoor uit te komen tegenover de
medekerkleden.” (p. 28)
Van de respondenten geven 38 (29%) aan aandacht te
hebben voor dementie, 31 (23%) voor een herseninfarct en
30 (23%) voor depressiviteit.
Op de vraag of er aan de andere kant aandacht is voor
ouderdomskwalen en ziekten antwoordt een aantal respondenten
dat men let op de gehele conditie of op chronische
ziekten, dat men ermee bekend is, dat men er globaal
op let, dat het incidenteel aan de orde is of dat men er in
voorkomende gevallen rekening mee houdt (6x). 2x vermeldt
men dat er weinig kennis beschikbaar is en dat men er
rekening mee houdt ‘als leken met boerenverstand’.
11 In een levensboek leggen mensen fragmenten van hun levensverhaal vast. Kerken kunnen mensen daarbij behulpzaam zijn. Vanuit het Protestants Dienstencentrum
Groningen/Drenthe zijn cursussen gegeven in het kader van het landelijk project van de PKN ‘Ieder mens is een verhaal, altijd de moeite waard’. Zie: Ineke-Regina Uytenbogaardt,
Een levensverhaal als houvast. Verhalen die klinken in de (geloofs) gemeenschap bij versluierende geestkracht / dementie, die uitnodigen tot het
maken van een levensboek, Gorinchem 2004.
12
Alice H. de Boer, Rapportage ouderen 2006, p. 112. Zie hoofdstuk 6 van deze rapportage over de gezondheidssituatie van ouderen.

17
Verder noemt men immobiliteit (2x), gehoorproblemen (1x),
gezichtsproblemen (2x). Bij dit laatste vermeldt men dat
voor een blinde man gemeenteleden dagelijks de krant
wordt voorgelezen.
Op de vraag of er op deze terreinen nog specifieke toerusting
plaatsvindt, antwoorden 27 ondervraagden (20%)
positief. Deze toerusting wordt verzorgd door de Stichting
Welzijn (1x) of men gebruikt de expertise van predikanten
(3x), de verpleeghuispastor (1x), het Protestants Landelijk
Dienstencentrum (1x), de Vereniging voor Pastoraal
Werkers (1x), het verzorgingstehuis (1x) en het Protestants
Dienstencentrum in de regio (2x). Overlegbijeenkomsten
van ouderlingen, contactpersonen of de pastorale werkgroep
worden benut voor toerusting (6x).
CONCLUSIE
In de contacten is er aandacht voor ziekten en kwalen.
In een minderheid van de gemeenten vindt er toerusting
plaats. Als er concrete vragen zijn (vervoer, voorlezen) dan
is men daar alert op.
EENZAAMHEID
Is eenzaamheid een probleem, ook in gebieden waar er
een sterke sociale samenhang is of lijkt te zijn en men
elkaar kent? Volgens het Ontwerp Beleidsplan Welzijn
2005-2008 van de provincie Groningen is dat wel degelijk
het geval. We lezen daarin onder meer:
“Het belang van ‘sociaal welbevinden’ van ouderen wordt
vaak onderschat. Bij het streven om ouderen zolang mogelijk
zelfstandig te laten functioneren wordt dan vooral aandacht
besteed aan zaken die de lichamelijke zelfredzaamheid
betreffen. Maar ook een gebrek aan sociale contacten
kan voor ouderen een reden zijn om het zelfstandig wonen
op te willen geven. In het algemeen blijkt dat ruim 50% van
de ouderen in de provincie zich matig tot zeer eenzaam
voelt; in de leeftijdscategorie 75+ is dit zelfs 60%. Dit gegeven
vraagt om aandacht in de komende periode.” 13
Wat Drenthe betreft: in onderzoek naar economische en
sociale participatie van bewoners van kleine dorpen in
Midden-Drenthe komt naar voren dat er een sterke verbondenheid
is tussen bewoners, dat dorpsbewoners voor
elkaar inspringen en dat er sprake is van een hoge mate
van sociale binding. Daarbij speelt het dorpshuis, dat multifunctioneel
gebruikt wordt, een centrale rol. 14 Wellicht
omdat er sprake is van een meer stedelijke situatie wijst
daarentegen een onderzoek in Hoogeveen uit dat 39% van
de ouderen zich eenzaam tot zeer eenzaam voelt.
IS ER NU BINNEN KERKELIJKE GEMEENTEN AANDACHT
VOOR EENZAAMHEID?
66 respondenten (50%) geven aan dat er activiteiten zijn
wat betreft het tegengaan van vereenzaming.
Daarbij wordt erop gewezen dat men in bestaande werkzaamheden
alert moet zijn op vereenzaming en dit moet
signaleren. Behalve het onderhouden van contacten, is het
daarbij belangrijk om mensen te wijzen op activiteiten en
bijeenkomsten waaraan zij kunnen deelnemen. Een voorwaarden
scheppende activiteit is het aanbieden van
vervoer (2x).
Het bezoekwerk wordt 21x genoemd in het kader van
aandacht voor eenzaamheid. 1x wordt erbij vermeld dat er
specifiek bezoek aan alleenstaanden plaatsvindt.
Vervolgens zijn er de bijeenkomsten en activiteiten gericht
op ontspanning en ontmoeting, zoals gezellige middagen,
ouderenmiddagen, koffiedrinken, maaltijden, contactmiddagen,
inloopmiddagen, bejaardensoos, vakantieweken en
dergelijke (28x).
Ook zijn er bijeenkomsten met andere doelen, maar waaraan
men het neveneffect van tegengaan van vereenzaming
toekent. Te noemen zijn: gespreksgroepen, bijbelkring,
groothuisbezoek en ander groepswerk (5x).
Het deelnemen aan kerkdiensten en vieringen is ook een
middel om eenzaamheid tegen te gaan. Dat betreft de kerkdienst,
doordeweekse vieringen, vieringen met Kerst en
Pasen, de kerktelefoon, het vieren van avondmaal bij mensen
thuis, het vieren van avondmaal in het bejaardentehuis
en de maandsluitingen daar (9x).
Eén keer wordt opgemerkt dat er geen specifieke activiteiten
zijn maar dat er in het dorp een hechte sociale structuur
is, waaraan de kerk bijdraagt.
CONCLUSIE
Het tegengaan van eenzaamheid is bij de helft van de
gemeenten een duidelijk aandachtspunt. Men ziet dat als
een belangrijke functie van het werk. Soms is dat een
expliciet doel, zoals bij vormen van bezoekwerk, soms een
afgeleid doel, maar iets waar men wel alert op is. De activiteiten
zijn grotendeels activiteiten binnen de kerk. Niet
genoemd is de deelname aan het bredere maatschappelijke
gebeuren.
RECREATIEVE ACTIVITEITEN
WELKE ACTIVITEITEN IN DE RECREATIEVE SFEER
ONDERNEMEN GEMEENTEN?
Ouderensociëteiten
In 19 gemeenten (14%) is er een ouderensociëteit of vinden
verwante activiteiten (maaltijd, ontspanningsmiddag)
plaats. De gemeente organiseert echter niet altijd deze
13 Provincie Groningen, Ontwerp Beleidsplan welzijn 2005-2008, z.p. z.j., p. 21.
14
Rob Lammerts/Gülsen Dogan, Warkelijk waor. Onderzoek naar economische en sociale participatie en het voorzieningengebruik door bewoners van kleine dorpen in Midden-Drenthe,
Utrecht 2004.
15 Project Doorbreken van eenzaamheid, ongedateerde notitie van de Stichting Welzijnswerk in Hoogeveen. Verwezen wordt naar het ‘Ouderenonderzoek Hoogeveen 1996’.

18
sociëteit alleen. In veel gevallen noemt men een door
anderen georganiseerde sociëteit:1x wordt verwezen naar
een sociëteit van de PCOB, 9x wordt verwezen naar een
sociëteit van de burgerlijke gemeente of het welzijns- en
ouderenwerk. Daaruit blijkt dat men daar weet van heeft
en misschien mede daarom deze niet zelf organiseert.
Gezamenlijk uitgaan
31 gemeenten organiseren (23%) activiteiten in de sfeer
van uitgaan. Daarvan wordt 2x vermeld dat dit niet alleen
voor ouderen is en 1x dat het om 70+ers gaat. 2x wordt het
uitstapje georganiseerd in samenwerking met de PCOB.
Bij de frequentie is opvallend dat, als daar iets over wordt
vermeld, dat vrijwel altijd jaarlijks is (23x).
Vakantieweken
15 gemeenten (11%) geven aan op dit terrein actief te zijn.
Dit kan bestaan uit het aanbieden van de mogelijkheid,
waarbij ook vervoer en financiële ondersteuning wordt
aangeboden. Maar niet altijd wordt van die mogelijkheid
gebruik gemaakt of slechts weinig of incidenteel (15x). 14x
wordt er daadwerkelijk iets georganiseerd Het is vooral de
diaconie die hierbij betrokken is, financieel en/of door het
regelen van vervoer. De vakantieweken worden aangeboden
in de centra van de Interkerkelijke Stichting Diaconaal
Vakantiewerk, te weten ‘De Werelt’ in Lunteren en het
F.D. Roosevelthuis in Doorn (respectievelijk 5x en 11x
genoemd). 1x wordt genoemd dat mensen via de thuiszorg
of het verpleeghuis kunnen deelnemen aan vakantieweken.
Andere activiteiten
Hierbij worden geen activiteiten genoemd die niet onder
één van bovengenoemde clusters van activiteiten vallen.
CONCLUSIE
In een minderheid van de gemeenten vinden recreatieve
activiteiten plaats. De meeste daarvan zijn gezamenlijke
uitstapjes, daarna volgen de ouderensociëteiten en daarna
de vakantieweken. Waarschijnlijk speelt hier mee dat een
aantal van deze activiteiten door andere instanties georganiseerd
worden of dat er geen of slechts incidenteel
behoefte aan bestaat. Een andere factor kan zijn dat kerkelijke
activiteiten vaak elementen van bezinning en vieren
hebben en minder sport, spel en ontspanning als hoofddoelstelling.
MOBILITEITSZAKEN
Een grote meerderheid van de respondenten, 95 (71%),
geeft aan dat zij aandacht heeft voor mobiliteitszaken.
In 37 gemeenten (28%) vindt vanuit de kerkelijke gemeente
hulp bij het rijden met een rolstoel plaats. Uit gegeven
toelichtingen blijkt dat dit in vergelijking met de algemene
aandacht voor mobiliteitszaken lagere percentage voortvloeit
uit het beperkte aantal mensen dat van een rolstoel
gebruik maakt. Ook blijkt dat de aandacht voor mobiliteitszaken
vooral het vervoer naar de kerkdienst betreft. Van de
27 respondenten die een toelichting gaven, noemen 17
expliciet het bezoek aan de kerkdienst. Van het vervoer
met het oog op andere zaken wordt 2x het ziekenhuis
genoemd en 1x het meenemen om te wandelen. 4x wordt
vermeld dat gemeenteleden/vrijwilligers zorgen voor vervoer,
dat hiervoor voldoende vrijwilligers zijn (1x) en dat dit
onderling geregeld wordt (1x).
CONCLUSIE
Een grote meerderheid van de gemeenten heeft aandacht
voor mobiliteitszaken. Deze betreffen vooral het bezoek
aan de kerkdienst.
TOEGANKELIJKHEID KERKELIJKE
GEBOUWEN EN VOORZIENINGEN
Uit de reacties blijkt dat de overgrote meerderheid van de
gemeenten voorzieningen heeft getroffen om kerkelijke
gebouwen toegankelijk te maken voor mensen met lichamelijke
beperkingen: 113 (85%). Ook blijkt dat een bijna even
grote meerderheid voorzieningen voor gehoorgestoorden
heeft: 110 (83%). Een, zij het aanzienlijk kleinere, meerderheid
houdt ook rekening met slechtzienden: 70 (53%).
MATERIËLE STEUN AAN OUDEREN
In negentien gemeenten (14%) is individuele materiële
steun aan ouderen gegeven. Deze wordt door de diaconie
gegeven. Het ging hier om een bedrag van in totaal 14470
euro bij 61 aanvragen, waarvan er 55 gehonoreerd werden
(2004).
HULP BIJ HET VERKRIJGEN
VAN RECHTEN
Het geven van praktische ondersteuning en van ondersteuning
in contacten met instanties en instellingen kan
onderdeel zijn van het kerkelijk ouderenwerk. 31 gemeenten
(23%) verlenen hulp bij het invullen van formulieren,
32 (24%) ondersteunen mensen in hun contacten met
instanties en een zelfde aantal in hun contacten met
zorginstellingen.
Uit gemaakte opmerkingen bij de rubriek ‘anderszins’ blijkt
dat in een aantal gevallen men er niet structureel mee
bezig is, maar er wel op let en inspringt als dat nodig is
(7x), soms verwijst men (1x) of is er een sociaal diaken die
helpt na opgespoorde behoefte (1x). 1x wordt vermeld dat
predikant en bezoekmedewerkers dit ondersteunende
werk doen, 1x de diaconie en 1x contactdames (hulp bij
geldzaken en boodschappen doen). Enige malen wordt

19
erop gewezen dat andere organisaties deze ondersteuning
verlenen (en het dus niet nodig is dat de kerk dit doet).
Genoemd worden: het Cliënten Platform (dat een enkele
keer in het kerkblad publiceert) (1x), de PCOB (1x), de ANBO
(1x), de Stichting Welzijn (2x), dorpsbeheerders 16 (1x).
KLUSJESDIENST VOOR OUDEREN
In een beperkt aantal gemeenten is er een klussendienst:
12 (9%)
RICHTEN VAN ACTIVITEITEN OP
BURGERLIJKE GEMEENTE
43 gemeenten (32%) proberen hun activiteiten te richten op
dat wat er in de burgerlijke gemeente gebeurt.
NIET-KERKLEDEN
Zijn er activiteiten op het terrein van zorg en ondersteuning
die ook voor niet-kerkleden zijn? 39 gemeenten (29%)
geven aan dat dit het geval is.
Hoe worden deze bereikt? In 20 gemeenten (15%) worden
er folders gebruikt, in 19 (14%) de lokale omroep, in 33
(25%) de krant/huis aan huisblad en – het meest genoemd
– in 41 gemeenten (31%) mondelinge contacten. Daarnaast
worden nog genoemd (alle 1x): de website, de huisartsenpraktijk,
de C-1000, posters. Meermalen worden genoemd:
de burgerlijke gemeente, stichting welzijn ouderen (3x), het
kerkblad (1x wordt vermeld dat dit huis aan huis wordt
verspreid) en de Elisabethbode (7x). 3x wordt vermeld dat
de bloemengroet in het dorp ook naar niet-kerkleden gaat
(1x genoemd: allen boven de 75 jaar). Dat geldt ook voor de
kerstpakketten (1x). Ook wordt gewezen op de informele
contacten in het dorp, zoals die tot uitdrukking komen in
naoberschap en laagdrempelige diensten in de dorpshuizen.
Ook dat niet-kerkleden regelmatig op activiteiten
komen als het koffiedrinken, de najaarsmarkt en tentoonstellingen:
daarbij is iedereen welkom. 1x wordt vermeld
dat de actie Vakantiegeld Samen Delen ook voor nietkerkleden
is (hierbij wordt het vakantiegeld in één pot
gedaan en gelijkelijk verdeeld aan degenen die meedoen).
CONCLUSIE
Een minderheid van de gemeenten staat ook open voor
niet-kerkleden. Soms treedt men gericht naar buiten de
kerk door daartoe de geëigende media te gebruiken, vaak
betreft het informele contacten.
16
Dorpsbeheerders zijn personen die een signalerende functie vervullen met betrekking tot de leefomgeving en kunnen bijvoorbeeld in dienst zijn van een stiching welzijn.

20
IV – AANDACHT VOOR ZORGVERLENERS
Was in de vorige paragraaf de aandacht gericht op steun
en zorg aan degenen die deze behoeven, nu is de vraag
aan de orde of er ook activiteiten zijn die zich richten op
degenen die zorg geven.
MANTELZORGERS
Mantelzorg is de onbetaalde zorg die Nederlanders geven
aan familie en vrienden met een gezondheidsprobleem en/
of een handicap. Het zijn vooral partners en kinderen die
deze zorg verlenen. Naar schatting bedraagt het aantal
mantelzorgers zo’n 3,7 miljoen. Van hen deed 750.000 dit
langer dan drie maanden en meer dan acht uur per week
(cijfers 2001). 17
IS ER IN DE GEMEENTEN AANDACHT VOOR HEN EN
WAARIN KOMT DEZE TOT UITDRUKKING?
23 (17%) van de gemeenten geeft aan dat er activiteiten
zijn voor mantelzorgers.
Deze kunnen betrekking hebben op:
− het geven van aandacht door bezoek te brengen, het
bezorgen van en bloemetje e.d. (11x);
− het geven van praktische hulp, zoals vervoer, meegaan
naar huisarts, kappersbezoek e.d. (4x);
− het tijdelijk vervangen van de mantelzorger (3x) (hier
wordt o.a. genoemd een ‘oppaskring’ rond een demente
vrouw zodat de partner even iets voor zichzelf kan doen);
− het mogelijk maken dat mantelzorgers deelnemen aan
ontmoetingsbijeenkomsten zoals koffieochtenden,
ontspanningsmiddagen, gespreksbijeenkomsten (3x);
− attenderen op steunmogelijkheden in de burgerlijke
gemeente (2x) (o.a. door publicatie hierover in het kerkblad);
− aandacht voor mantelzorg in de toerustingsactiviteiten
voor ouderlingen en contactpersonen (1x).
VRIJWILLIGERS
Kerken kunnen hun vrijwilligers ondersteunen door het
verzorgen van toerusting, door regelingen op het gebied
van onkostenvergoeding en verzekering en door het laten
blijken van waardering.
27 (20%) gemeenten geven aan toerusting voor vrijwilligers
te verzorgen. In de meeste gevallen gebeurt dat door in de
desbetreffende groep(en) van bezoekers de ervaringen
door te spreken (9x). In een aantal gevallen gebeurt dat
met de predikant (3x). 1x vindt begeleiding plaats door de
coördinator van de stichting welzijn ouderen. Soms is er
sprake van toerusting, specifieke cursussen en instructieen
voorlichtingsbijeenkomsten (8x) (waaronder 1x
genoemd cursussen van de stichting welzijn ouderen).
Een heel klein aantal gemeenten (9; 7%) heeft een onkostenregeling
voor vrijwilligers en 23 (17%) een verzekering.
In 48 gevallen is er sprake van dat vrijwilligers blijken van
waardering ontvangen. Deze vallen ruwweg gesproken
uiteen in twee categorieën:
− Gezellige bijeenkomsten, waaronder feestelijke bijeenkomst,
barbecue, uitje en dergelijke (13x). Soms wordt
een frequentie aangegeven: 1x één keer per jaar, 2x
eens in de twee jaar en 1x twee maal per jaar.
− Geven van aandacht, bedanken, het geven van kleine
attenties (bloemen, boeken, boekenbon, cadeaubon),
kaart met verjaardag (26x). Soms gaat het om gestructureerde
aandacht, bijvoorbeeld het krijgen van een attentie
met Kerst, een blijk van waardering bij het beëindigen
van het werk, soms is het meer informeel.
BEROEPSKRACHTEN
Wat betreft de aandacht voor professionele zorgverleners
wordt 11x vermeld dat er aandacht voor hen is. Dit betreft
dan de predikant (5x), de pastoraal werker (3x) en de koster
(1x). Deze aandacht kan tot uitdrukking komen in een
bloemetje, boekenbon, kerstattentie. 1x wordt vermeld dat
er pastoraat plaatsvindt aan mensen die in de gezondheidszorg
werkzaam zijn.
CONCLUSIE
Een minderheid van de gemeenten geeft aandacht aan de
mantelzorgers. Dit steekt af tegen het grote aantal mensen
dat mantelzorg verricht Het is niet duidelijk of dit een
bewuste keuze is, bijvoorbeeld omdat anderen dit al doen
of dat dit als vanzelf meegenomen wordt in de informele
contacten in die gemeenten die zo kleinschalig zijn dat
men elkaar persoonlijk kent.
Wat betreft het vrijwilligerswerk leent zowel het toerustingswerk
als zaken als onkostenregeling, verzekering en
het blijk geven van waardering zich voor nadere doordenking
zonder hiermee te suggereren dat dit alles zwaar
gestructureerd zou moeten worden.
Aandacht voor mensen in hun rol als professionele zorgverlener
is er niet. Dat is niet verwonderlijk. Misschien
verwachten deze dat ook niet en hebben zij daarvoor hun
eigen beroepsorganisatie of is de geestelijk verzorger een
aanspreekpunt. Het stelt ook specifieke deskundigheidseisen.
17
Zie: J.M. Timmermans, Mantelzorg. Over de hulp van en aan mantelzorgers, Sociaal en Cultureel Planbureau, Den Haag, maart 2003.

21
V - SAMENWERKING EN CONTACTEN
Met wie wordt er samengewerkt en met wie zijn er contacten?
Daarin geven de volgende resultaten van de enquête
ons meer inzicht.
WIE IS IN DE KERKELIJKE GEMEENTE
BETROKKEN BIJ ZORG?
Voor het ontwikkelen en onderhouden van contacten is het
handig om te weten wie in de eigen kerkelijke gemeente bij
de zorg betrokken is. Die betrokkenheid kan verschillende
hoedanigheden betreffen: iemand kan betaald werk
verrichten in de zorg, in een bestuur zitten, als vrijwilliger
actief zijn of nog anderszins betrokken zijn. Iets meer dan
de helft geeft aan hiermee op de hoogte zijn, te weten 71
respondenten (53%).
ZORGINSTELLINGEN
Zorginstellingen zijn belangrijke instellingen op het terrein
van zorg. Zoals we al zagen bij de resultaten van eerdere
vragen zijn er veel contacten met verzorgings- en verpleeghuizen.
Bij de helft van de respondenten is er een
verzorgingstehuis in de eigen woonplaats (66= 50%).
Gezien het kleiner aantal verpleeghuizen in geheel Nederland
is het begrijpelijk dat het aantal woonplaatsen waarin
een verpleeghuis is, kleiner is dan dat van de verzorgingshuizen:
29 (22%).
Wat betreft andere zorginstellingen worden veelal woonzorgvoorzieningen
voor ouderen genoemd (woonzorgvoorzieningen,
serviceflat, seniorenflat, aanleunwoningen,
beschut wonen) (13x), woon- en zorgvoorzieningen voor
mensen met dementie (3x), voorzieningen voor blinden en
slechtzienden (2x), voor verstandelijk gehandicapten (4x),
lichamelijk gehandicapten (2x), mantelzorgers (1x), ziekenhuis
(1x), psychiatrisch ziekenhuis (1x).
Wat betreft de bestuurlijke deelname geven 17 respondenten
aan dat hun kerkelijke gemeente vertegenwoordigd is
in het bestuur van een zorginstelling of een organisatie op
het terrein van zorg.
In de meeste gevallen betreft dit een verzorgingshuis (8x).
Genoemd worden verder: instelling voor huisvesting ouderen
(1x), geriatrisch verpleeghuis (1x), Stichting Welzijn
(ouderen) (2x), ziekenhuis (1x), thuiszorg (1x) (3x wordt het
bestuurslidmaatschap vermeld zonder verdere toelichting).
DEELNAME AAN RADEN EN
COMMISSIES
Naast het bestuur zijn er in toenemende mate in instellingen
Raden van Advies, die meedenken in het beleid van de
instelling. Ook zijn er identiteitscommissies en cliëntenraden.
6 respondenten geven aan dat zij vertegenwoordigd
zijn in een Raad van Advies, 4x betreft dit een verzorgingshuis,
1x een geriatrisch verpleeghuis en 1x een stichting
huisvesting ouderen. 1x wordt opgemerkt dat er wel een
verzoek is geweest om deel uit te maken van een Raad van
Advies, maar dat er echter in de stad veel zorginstellingen
zijn waardoor het allemaal te veel en te complex wordt.
Eveneens 6 respondenten geven aan dat zij deelnemen aan
een identiteitscommissie. 19 respondenten melden dat zij
deelnemen aan een cliëntenraad. Dat betreft 6x een verzorgings-
of verpleeghuis (waarbij 2x wel mensen uit de
kerken, maar niet namens de kerken deelnemen). 1x wordt
deelname aan de cliëntenraad van de Sociale Dienst
genoemd (via de Gemeenschap van Kerken) en 1x in het
kader van de Wet Werk en Bijstand/Wet Voorzieningen
Gehandicapten.
Van andere deelnames zijn nog te melden de deelname van
de wijkpredikant in de ethische commissie van drie verzorgingshuizen
en de deelname aan de indicatiecommissie
van het verzorgingshuis.
MENING OVER DE DEELNAME
NAMENS KERKEN
Hoe kijkt men nu aan tegen deelname als kerk in besturen,
organen en commissies in zorginstellingen en organisaties
op het veld van zorg? Een aantal keren wordt volstaan met
te zeggen dat er geen deelname is zonder een oordeel uit
te spreken (2x), dat deze er niet is maar eigenlijk wel nodig
is gezien de verantwoordelijkheid voor de samenleving
(2x). 2x wordt niet-deelname gemotiveerd vanuit de overweging
dat de eigen kerkelijke gemeente te klein is (‘we
zijn blij als we onze eigen functies ingevuld hebben.’/ ‘voor
dat soort dingen is een kleine kerk als de onze veel te
klein.’/ ‘geen mensen beschikbaar’) of dat het gewoon niet
speelt en er geen wensen zijn (3x). Ook wijst men erop dat
er mensen moeten zijn die er de capaciteiten voor hebben
(1x) en dat op dit moment door alle veranderingen alles niet
zo duidelijk is (1x). Weer een ander punt is dat door de sterke
professionalisering en de uit fusies voortgekomen veralgemenisering
de kerken zijn teruggedrongen of zich niet
meer herkennen in de instelling (3x). 5x waardeert men de
deelname positief. Daarbij wijst men op het belang van uitwisseling
van informatie en voor de organisatie van
bezoekwerk en diensten.
HOSPICES
Het aantal hospices in Groningen en Drenthe is beperkt: er
zijn 7 instellingen op dit terrein in de provincie Groningen
(soms als onderdeel van een zorgcentrum of een verpleeghuis)
en 3 in Drenthe (idem). 5x wordt een contact met een
hospice vermeld, waarvan 1x met het oog op een hospice
in wording. De contacten betreffen het bezoek door vrijwilligers
aan een hospice-afdeling in een verpleeghuis (1x),

22
het overleg over mogelijke activiteiten (1x) en de werving
van vrijwilligers (1x) (1x wordt het contact niet nader toegelicht).
CONTACTEN MET DE BURGERLIJKE
GEMEENTE
De burgerlijke gemeente is een belangrijke partner op het
veld van ouderenzorg en wordt dat onder meer door de
invoering van de WMO steeds meer. Hoe liggen nu de
contacten?
36 respondenten (27%) geeft aan dat er contacten zijn. Deze
zijn voor het overgrote deel incidenteel (30x) (en dus 6x
structureel). De contacten zijn er in het kader van pleitbezorging
(17x), meedenken in het beleid (19x) en met het oog
op afstemming van activiteiten (15x). Daarnaast wordt een
aantal contacten met de gemeente vermeld door deelname
in organisaties waarbij de burgerlijke gemeente nauw
betrokken is: zoals de deelname aan het Cliëntenplatform,
het meedoen aan het opzetten van een steunpunt voor
ouderen, de deelname aan de Stuurgroep voor het ouderenbeleid
en de betrokkenheid bij voorlichting over mantelzorg.
10 respondenten geven aan, dat zij contacten hebben met
andere organisaties op het terrein van zorg, wonen en
welzijn, waarvan er vier structureel zijn. Deze contacten
betreffen een bejaardenhuis (1x), de lokale arme kantwerkgroep
(1x), stichting welzijn (4x), seniorenwooncomplex
(1x), mantelzorg (1x), maatschappelijk werk (1x), stichting
ouderenwerk (1x), stichting Meldpunt Vrijwilligershulp
en Mantelzorg (1x), stichting Algemene Hulpdienst (1x),
thuiszorg (1x). Het doel van de contacten was pleitbezorging
(3x), afstemming van activiteiten (4x), profiteren van
elkaars kennis (7x) en het ondernemen van gezamenlijke
activiteiten (3x).
DIRECTIES/LEIDING VAN
ZORGINSTELLINGEN
In 30 gevallen is er sprake van contacten met de directie/
leiding van zorginstellingen; in 7 gevallen betreft het
structurele contacten. Het overgrote deel heeft betrekking
op verzorgings- en verpleeghuizen (26x), 1x betreft dit het
ziekenhuis en 1x de leiding van de aanleunwoningen. 6x
wordt erbij vermeld dat het om kerkdiensten en vieringen
gaat, 1x groothuisbezoek en 1x bezoekwerk. Wat betreft
het doel van het contact: 7x gaat het om pleitbezorging, 18x
afstemming van activiteiten, 8x het profiteren van elkaars
kennis en 11x het ondernemen van gezamenlijke activiteiten.
De toelichtingen maken duidelijk dat het overleg vooral
de kerkdiensten betreft, een enkele keer het bezoekwerk
en een contactmiddag.
OUDERENBONDEN
In 17 gemeenten (13%) zijn er contacten met ouderenbonden.
Het merendeel hiervan betreft incidentele contacten
(15x), in twee gevallen is er dus sprake van een structurele
relatie. Meestal betreft het de PCOB (12x genoemd); de
ANBO wordt 2x genoemd en 1x alle ouderenbonden (2x
vindt er geen nadere aanduiding plaats). Het doel van de
contacten is het ondernemen van gezamenlijke activiteiten
(9x genoemd), afstemming van activiteiten (8x genoemd),
het ondersteunen van de ouderenbonden (7x genoemd) en
het profiteren van elkaars kennis (4x genoemd).
Voorbeelden die genoemd worden zijn: voorlichting over
armoede, samenwerking in het kader van de Dag van de
mantelzorg, een maandelijkse bijeenkomst met een spreker
en afstemming zodat bijeenkomsten niet samenvallen.
ANDERE ORGANISATIES OP HET
TERREIN VAN ZORG, WONEN EN
WELZIJNSWERK
ALGEHELE WAARDERING
Gevraagd naar de tevredenheid over de contacten geven
31 respondenten aan daarover tevreden te zijn en 3
ontevreden. Dat laatste wordt toegelicht met de opmerking
dat de geestelijke en lichamelijke hulp strikt van elkaar
gescheiden zijn en dat er te weinig tijd en mankracht
beschikbaar is.
CONCLUSIE
Een minderheid van de gemeenten heeft contacten met
andere actoren in het veld van de ouderenzorg. Dat zijn
vooral incidentele contacten die gelegd of benut worden al
naar gelang de behoefte in het kader van vragen die men
in het kerkelijk werk bij mensen is tegengekomen (‘pleitbezorging’),
afstemming, uitwisseling van kennis of het
ondernemen van gezamenlijke activiteiten. Wellicht dat
vooral in kleinere plaatsen meer via het informele circuit
loopt. Voorts zal een rol spelen het gebrek aan menskracht,
de complexiteit van besturen en beleidsvorming, mede
door de snelle en vele veranderingen. Daardoor is ook de
deelname aan besturen van zorginstellingen sterk afgenomen.
In een beperkt aantal gevallen neemt men deel aan
een Raad van Advies of een identiteitscommissie.
V

23
Aan veel zorginstellingen is een geestelijk verzorger
verbonden. Hij of zij is meestal in dienst van de instelling
maar kan daarnaast als kerkelijk werker met bijzondere
opdracht verbonden zijn aan een kerkelijke gemeente of de
classicale vergadering binnen het gebied waarin de
instelling gelegen is. De geestelijk verzorger heeft dan een
bijzondere opdracht en wordt daarbij in de bediening
gesteld. De desbetreffende ambtelijke vergadering die
deze ‘kerkelijke zending’ verleent, treft een regeling met de
betrokken instelling waarin wordt vastgelegd dat de ambtelijke
vergadering verantwoordelijk is voor het werk dat
de kerkelijk werker uit hoofde van zijn bediening verricht.
De desbetreffende kerkenraad of classicale vergadering
stelt een commissie in die de betrokken kerkelijk werker
begeleidt in de uitvoering van zijn werkzaamheden (zie
Kerkorde en ordinanties van de Protestantse Kerk in
Nederland ordinantie 3-13).
De contacten waarvan sprake is kunnen ook contacten zijn
met een geestelijk verzorger die geen kerkelijke binding
heeft.
CONTACTEN IN EIGEN
WOONPLAATS
In 38 gevallen (29%) zijn er contacten tussen geestelijk
verzorgers in zorginstellingen in de eigen woonplaats en
de desbetreffende kerkelijke gemeente. 15x geven de
respondenten aan dat de geestelijk verzorger aan de eigen
kerkelijke gemeente verbonden is en 13x aan een andere
kerkelijke gemeente.
In 27 gevallen wordt vermeld dat de geestelijk verzorger
voorgaat in kerkdiensten van de kerkelijke gemeente, terwijl
45x wordt aangegeven dat de geestelijk verzorger
voorgaat in kerkdiensten in de zorginstellingen. 14x wordt
vermeld dat er een gesprek is met de geestelijk verzorger
in de kerkenraad, 6x dat hij wordt ingeschakeld in het toerustingswerk
en 16x dat zijn werk in het kerkblad aan de
orde komt.
Genoemd worden ook de contacten tussen predikanten en
geestelijke verzorgers (8x). Deze kunnen informele contacten
betreffen (‘af en toe bijpraten’ / ‘zo nodig’), contacten
die er zijn omdat de gemeentepredikant ook bezoekwerk
doet in het tehuis waar de geestelijk verzorger werkzaam
is, overleg in het gestructureerde verband van het convent
van pastores of van de werkgemeenschap van predikanten.
18 (8x) Ook zijn er de contacten in het kader van pastoraat/bezoekwerk.
Ook hier de twee kanten: overleg over
bezoekwerk dat vanuit de kerkelijke gemeente in de zorginstelling
wordt gedaan en over het bezoek dat de geestelijk
verzorger aan gemeenteleden aflegt (6x).
Wat betreft de frequentie van de contacten: voor zover
daarover iets vermeld wordt, gaat het om incidentele contacten
die praktische aangelegenheden betreffen, zoals
overleg over een patiënt, bij overlijden en dergelijke (‘als
nodig’) (7x). 2x is er sprake van een regelmatig contact. 1x
wordt vermeld dat er in het verzorgingstehuis een Commissie
Geestelijke verzorging is waarin ook diverse predikanten
zitting hebben.
GEESTELIJK VERZORGERS BUITEN
DE EIGEN WOONPLAATS
15x (11%) melden respondenten dat er contacten zijn met
geestelijk verzorgers in zorginstellingen elders. 1x bestaat
dit uit een gesprek in de kerkenraad, 5x gaat de geestelijk
verzorger voor in kerkdiensten in de kerkelijke gemeente,
7x verzorgt hij kerkdiensten in zorginstellingen, 1x wordt hij
ingeschakeld in toerustingswerk en geen enkele keer is
zijn werk in het kerkblad aan de orde geweest. In de toelichting
op de contacten blijkt dat ook het bezoekwerk
punt van overleg is.
CONCLUSIE
De relatie met geestelijke verzorgers is moeilijk te beoordelen,
omdat men dan het aantal geestelijke verzorgers in
zijn geheel (met en zonder kerkelijke binding) zou moeten
weten. Dat overzicht ontbreekt echter. De contacten die er
zijn betreffen vooral de kerkdiensten in de kerkelijke
gemeente en/of de tehuizen en het bezoekwerk. In een
aantal gevallen komt het werk van de geestelijk verzorger
aan de orde in de kerkenraad. Ook wordt deze ingeschakeld
in het toerustingswerk en wordt over diens werk
bericht in het kerkblad. In een beperkt aantal gevallen
neemt de geestelijk verzorger deel aan het convent van
pastores/de werkgemeenschap van predikanten.
18 In ordinantie 4-18-1 van de Kerkorde van de PKN is bepaald dat de predikanten binnen de classis door de classicale vergadering worden samengebracht in een of meer
werkgemeenschappen. Daartoe behoren niet alleen de predikanten voor gewone werkzaamheden die aan een gemeente verbonden zijn, maar ook predikanten met een
bijzondere opdracht die in de classis werkzaam of woonachtig zijn. Hiertoe behoren dus ook geestelijke verzorgers voor zover zij een kerkelijke binding hebben.

24
VII – FINANCIËLE STEUNVERLENING AAN INSTELLINGEN EN ORGANISATIES
Van de kerkelijke gemeenten geven er 16 (12%) structureel
financiële hulp. In 6 gevallen blijkt het hier om een verzore
gevallen
gingshuis of verpleeghuis te gaan. De overige
betreffen kerkelijke activiteiten op lokaal (zoals het aan-
loophuis, ouderencontact, bezoekwerk, zustercomité, Hervormde
Vrouwenvereniging), nationaal (het Roosevelthuis)
en internationaal niveau (Roemenië, Peru). Het totale
bedrag voor al deze organisaties en activiteiten bedroeg in
2004 8.315 euro (het gaat hier om 8 respondenten). Hieronder
bevindt zich een bijdrage van 6.300 euro. De overige
bijdragen variëren van 100 tot 500 euro. De diaconie verstrekt
deze bijdrage.
In 40 gevallen (30%) gaven kerkelijke gemeenten incidenteel
giften, waarvan er vijf verzorgingshuizen betroffen en
twee verpleeghuizen. Uit de gegeven toelichtingen blijkt
dat het vooral om activiteiten gaat voor de bewoners of om
de aanschaf van materiaal en apparatuur, zoals een
elektronisch orgel. In vrijwel alle gevallen gaf de diaconie
de gift; één keer wordt vermeld dat de kerkvoogdij dit deed
en één keer dat er een collecte in de kerk was gehouden.
13 respondenten gaven aan welke bedragen in 2004
gemoeid waren met de incidentele ondersteuning. Het
totale bedrag bedroeg 15.575 euro, waaronder enige
(relatief gesproken) grotere bedragen: 1.500, 2.500, 4.225 en
5.500 euro. De overigen vermeldden bedragen van 50 tot
500 euro.
CONCLUSIE
Deze vraag beoogde te achterhalen of en in welke mate
kerken nog financieel betrokken zijn bij zorginstellingen
voor ouderen. Hoewel nogal wat respondenten de vragen
breder hebben opgevat (kerkelijke activiteiten en organisaties
in hun algemeenheid) is toch het beeld duidelijk: kerken
zijn slechts in zeer beperkte mate structureel en (iets
meer) incidenteel financieel bij zorginstellingen betrokken.

25
VIII SIGNALEREN
De Protestantse Kerk in Nederland is een kerk die bij wil
dragen aan de vernieuwing van het leven in cultuur, maatschappij
en staat. In artikel 1 lid 6 van de Kerkorde lezen
we daarover in het kader van ‘De roeping van kerk en
gemeente’’ :
“De kerk belijdt telkens opnieuw in haar vieren, spreken en
handelen Jezus Christus als Heer en Verlosser van de
wereld en roept daarmee op tot vernieuwing van het leven
in cultuur, maatschappij en staat.”
In Ordinantie 1 artikel 3 lid 2 vinden we daarvan de volgende
uitwerking:
“Op grond van dit belijden bevordert de kerk de meningsvorming
in de gemeenten over maatschappelijke vragen, in
eigen omgeving en wereldwijd.”
En in lid 3:
“Met het oog op de vernieuwing van het leven in cultuur,
maatschappij en staat kan de kerk zich uitspreken over
maatschappelijke vragen.”
In Ordinantie8 artikel 3 lid 1 over het diaconaat wordt onder
meer genoemd:
“...het signaleren van knelsituaties in de samenleving.”
De onderliggende visie is dat de kerk ook een roeping heeft
in het publieke leven. Die kan zij vorm geven door te werken
aan meningsvorming onder kerkleden en door als kerk
in het publieke domein aanwezig te zijn. Kerken kunnen
deze grote woorden uit de Kerkorde vorm geven door dat
wat zij tegenkomen in hun activiteiten onder de aandacht
te brengen van de eigen kerkleden en in het publieke
domein naar voren te brengen. In nog andere woorden
gezegd: door te signaleren wat er aan de hand is.
Welnu, van de respondenten geven 48 (36%) aan dat zij hun
activiteiten evalueren met het oog op signalering.
Als het gaat om de vraag op welke wijze men de opgedane
ervaringen en inzichten deelt met de kerkelijke gemeente
krijgen we het volgende beeld:
34 respondenten (26%) maken daartoe gebruik van het
kerkblad, 23 (17%) stellen de ervaringen en inzichten in
gesprekskringen aan de orde, 13 (10%) op discussiebijeenkomsten,
32 (25%) op gemeenteavonden en 17 (13%) in
kerkdiensten/themadiensten. Verder worden genoemd het
groothuisbezoek (1x), de kerkenraad (3x), de diaconieën
(3x), de Raad van Kerken (3x) en bezoekteams, ouderlingen,
diakenen en dergelijke (4x).
Op welke wijze brengen kerken hun ervaringen en inzichten
over naar samenleving en politiek?
18 gemeenten (14%) hebben overleg met de burgerlijke
gemeente en de plaatselijke politiek, 19 (14%) schrijven
brieven aan de burgerlijke gemeente, eveneens 19 (14%)
hebben contact met de gemeenteraad en het College van
Burgemeester en Wethouders en 6 (5%) benaderen wel
eens de landelijke politiek. Daarnaast nemen enige kerkelijke
gemeenten deel aan overleg over armoede in het
kader van de kerkelijke anti-armoedebeweging (de Arme
Kant van Nederland), in het minimaplatform en het sociaal
beraad. Ook worden genoemd: informele contacten met
kerkenraadsleden die zitting hebben in de gemeenteraad,
evenals predikanten die overleg met de burgerlijke
gemeente hebben op het gemeentehuis.
Maakt men gebruik van de plaatselijke en regionale pers?
9 gemeenten (7%) doen dit. Van de lokale of regionale
omroep maken 5 gemeenten (4%) gebruik.
Werken gemeenten samen met andere groepen bij het
signaleren? 16 gemeenten (12%) geven aan dit te doen.
Genoemd worden daarbij: arme-kantgroepen (2x), ouderenbonden
(2x), Centraal Meldpunt Vrijwillige Hulpverlening
(1x), gemeentelijke instellingen (1x), Dorpsbelangen
(1x), Raad van Kerken/Gemeenschap van Kerken (3x),
Humanitas (1x), Ouderenwerk (1x), Stichting Welzijn (1x),
voedselbank (1x).
CONCLUSIE
Ruim één derde van de gemeenten evalueert de activiteiten
met en voor ouderen met het oog op signalering. In de
eigen gemeente stelt men via diverse kanalen deze zaken
aan de orde, waarbij het kerkblad het hoogst scoort,
gevolgd door gemeenteavonden, gesprekskringen en discussiebijeenkomsten.
15% van de gemeenten heeft op enigerlei wijze contact
met de plaatselijke politiek met het oog op signalering.
Benadering van de landelijke politiek vindt weinig plaats.
De lokale en regionale media worden weinig benut, terwijl
er op het punt van het signaleren weinig samenwerking is
met anderen.
HANDLEIDING

26
IX WAAR KOMT MEN NIET AAN TOE?
Dertig gemeenten hebben gereageerd op de vraag of er
activiteiten zijn waar men niet aan toekomt. Twee daarvan
geven aan dat zij gebrek aan menskracht hebben (en
daardoor niet meer kunnen doen) en ook twee dat zij een
kleine gemeente zijn (en er daarom niet meer activiteiten
nodig zijn). Een heel specifieke situatie doet zich voor in die
gemeente waar door moeilijkheden met de predikant de
kerkenraad geen enige activiteit opzet.
Als activiteiten waar men niet aan toekomt, noemt men:
− in algemene termen aangeduid dat men meer zou willen
doen (4x);
− activiteiten in de sfeer van ontmoeting (zoals koffieochtend,
ouderenmiddag, gezamenlijke maaltijden of soos)
(4x);
− bezinningsbijeenkomsten (bijbelgespreksgroep, culturele
middagen) (2x);
− bezoekwerk (5x);
− opzetten lotgenotengroep (1x);
− kerstattenties (1x);
− vervoer naar zorginstellingen (1x);
− nazorg bij overlijden partner (1x);
− aandacht voor vereenzaming (2x);
− videobeelden van de kerkdienst te vertonen in het
verzorgingstehuis (1x).
kanten op: sommigen geven aan dat het niet nodig is om
allerlei afzonderlijke activiteiten op te zetten, want men
kent elkaar en springt in als dat nodig is. Ook zijn veel van
de in de vragenlijst genoemde mogelijke activiteiten niet
nodig, omdat daaraan geen behoefte is. Anderen stellen
dat door gebrek aan menskracht en deskundigheid men
minder kan doen dan men zou willen.
Te vermelden is ook nog dat drie gemeenten aangeven
geen specifiek ouderenbeleid te willen voeren, omdat het
geen automatisme is dat ouderen hulpbehoevend zijn.
Gelet moet worden op individuele wensen en behoeften.
CONCLUSIE
Uit de gegeven reacties blijkt dat er wensen leven voor
bestaande en nieuw op te zetten activiteiten in de direct
uitvoerende activiteiten en voorwaarden scheppende sfeer
(menskracht, deskundigheid, organisatie, samenwerking
met anderen). Van de groepen die niet bereikt worden,
worden de rand- en buitenkerkelijken het meest genoemd.
De geringe omvang van de gemeente kan een voordeel zijn
(men kent elkaar) en een nadeel (gebrek aan menskracht
en deskundigheid). Ten slotte zetten enige gemeenten
vraagtekens bij de wenselijkheid van een afzonderlijk
ouderenbeleid.
In de voorwaardenscheppende sfeer worden genoemd:
groepsgesprekken met collega’s (1x) en vorming en toerusting
(1x).
Wat betreft de wensen met betrekking tot bestaande
activiteiten hebben 20 gemeenten op enigerlei wijze
gereageerd. Daarbij springt het punt ‘meer menskracht’
eruit (4x). Deskundigheid, meer samenwerking, meer
structuur in het werk en meer overleg met organisaties als
PCOB en Passage (de protestants christelijke vrouwenorganisatie)
worden ieder 1x genoemd.
Wat betreft de vraag of er groepen ouderen zijn die men
niet bereikt, zijn er 19 respondenten die hierop ingegaan
zijn. 3 gemeenten beantwoorden deze vraag met ‘nee’, terwijl
5 deze met ‘ja’ beantwoorden zonder verder groepen te
noemen. Vijf keer worden de buiten- en randkerkelijken
genoemd, waarbij één keer de aantekening geplaatst
wordt dat deze wel voor diverse activiteiten worden uitgenodigd,
maar daarop niet reageren. Actieve ouderen,
vereenzaamden en mensen die vroeger actief in de kerk
waren maar langzaam uit beeld verdwijnen worden ieder
1x genoemd.
Opmerkingen die men nog kwijt wil bevatten vooral verwijzingen
naar activiteiten naar de burgerlijke gemeente en
organisaties die actief zijn op het terrein van welzijn en
zorg voor ouderen (5x). Daarmee wordt gezegd dat men als
kerken daar weet van heeft, zonodig ernaar verwijst en
niet zelf die activiteiten hoeft uit te voeren. Ook springt de
verwijzing naar de geringe omvang van de burgerlijke en
kerkelijke gemeente eruit (5x). Die verwijzing gaat twee

27
X WENSEN MET BETREKKING TOT HET PROTESTANTS DIENSTENCENTRUM
Twintig gemeenten hebben gereageerd op de vraag of er
wensen zijn en suggesties zijn voor het Protestants Dienstencentrum.
Drie van hen hebben deze niet. De overigen
hebben wensen in de sfeer van toerusting en voorlichting.
De toerusting betreft vooral het bezoekwerk, zowel in zijn
algemeenheid als het bezoek aan specifieke groepen zoals
demente ouderen en ernstig zieken.
Wat betreft de voorlichting worden genoemd het ouderenbeleid
in zijn algemeenheid en concrete zaken als euthanasie/versterving,
donorschap, opzetten van concrete
activiteiten, de werving van vrijwilligers en de uitwisseling
van concrete ervaringen.
CONCLUSIE
De wensen met betrekking tot het Protestants Dienstencentrum
gaan vooral over toerusting en informatie, waarbij
bezoekwerk, het opzetten van concrete activiteiten en wat
daarmee samenhangt en voorlichting over specifieke
thema’s als euthanasie/versterving en donorschap
genoemd worden.

28
OVERZICHT CONCLUSIES KWANTITATIEF ONDERZOEK
OUDERENBELEID:
1) Een minderheid van de gemeenten voert een gericht
ouderenbeleid.
2) Eveneens een, zij het iets grotere, minderheid voert een
beleid ten aanzien van concrete activiteiten. Het merendeel
hiervan betreft het bezoekwerk, waarna als belangrijkste
categorieën ontmoetingsbijeenkomsten en kerkdiensten
volgen.
3) Er is in de meerderheid van de gemeenten geen specifiek
beleid gericht op categorieën ouderen naar leeftijd.
4) Men richt zich voor het merendeel op de eigen kerkleden.
5) Het merendeel van de gemeenten werkt op zichzelf. Als
er sprake is van samenwerking betreft dat voor het overgrote
deel de samenwerking tussen hervormd en gereformeerd.
INZET VAN DE OUDERE ALS VRIJWILLIGERS
6) In de meeste gemeenten is er geen gericht beleid ter
inschakeling van ouderen. Waar dat er wel is, gaat het
vaak om concrete activiteiten. Opvallend is dat het
vragen voor functies nauwelijks vermeld wordt. Het
beeld van gemeenten die niet gericht vragen, wijkt hier
niet veel vanaf: ook zij vermelden vooral concrete activiteiten.
Wellicht heeft dit ermee te maken dat men niet
specifiek zoekt naar ouderen, maar wel vaak bij hen
uitkomt, omdat veel gemeenten een leeftijdsopbouw
kennen waarin ouderen oververtegenwoordigd zijn en
omdat ouderen meer tijd hebben dan jongere generaties.
Dat laatste sluit aan bij het algemene landelijke beeld
van vrijwilligerswerk.
7) Een beperkt aantal gemeenten geeft ondersteuning aan
activiteiten van ouderen zelf.
8) Bezinning blijkt een onlosmakelijk onderdeel te zijn van
het kerkelijk werk, hetzij als specifieke activiteit (soms
opgenomen in het algemene werk van de gemeente),
hetzij als onderdeel van ontmoetingswerk. Nadrukkelijk
moet erop gewezen worden dat het circuit van vrouwenorganisaties
hierin een functie vervult.
ACTIVITEITEN OP HET TERREIN VAN ZORG EN
ONDERSTEUNING
9) Er is en wijdvertakt netwerk van bezoekwerk binnen de
gemeente en in verzorgings- en verpleeghuizen. Hierbij
zijn beroepskrachten betrokken, zoals predikanten en
pastoraal medewerkers, en vele gemeenteleden. Van
de onbetaalde ambtsdragers verrichten de ouderlingen
het meeste bezoekwerk. Het bezoek is vaak individueel
gericht, maar er zijn ook collectieve vormen, zoals het
groothuisbezoek, of gespreksmomenten die ingebed
zijn in bredere activiteiten zoals ontmoetingsbijeenkomsten
of reisjes. Er zijn aanwijzingen dat de ‘zware
gevallen’ uiteindelijk bij de beroepskrachten komen en
dat vrijwilligers in deze een signalerings- en verwijzingsfunctie
hebben.
10) In de contacten is er aandacht voor ziekten en kwalen.
In een minderheid van de gemeenten vindt hiervoor
toerusting plaats. Als er concrete vragen zijn, is men
daarop alert.
11) Het tegengaan van eenzaamheid is bij de helft van de
gemeenten een duidelijk aandachtspunt. Men ziet dat
als een belangrijke functie van het werk. Soms is dat
een expliciet doel, zoals bij vormen van bezoekwerk,
soms een afgeleid doel, maar iets waar men wel alert
op is. De activiteiten betreffen grotendeels activiteiten
binnen de kerk. Niet genoemd is de deelname aan het
bredere maatschappelijke leven.
12) In een minderheid van de gemeenten vinden recreatieve
activiteiten plaats. De meeste daarvan zijn gezamenlijke
uitstapjes, daarna volgen de ouderensociëteiten
en daarna de vakantieweken. Waarschijnlijk speelt
hier mee dat een aantal van deze activiteiten door
andere instanties georganiseerd worden of dat er geen
of slechts incidenteel behoefte aan bestaat. Een andere
factor kan zijn dat kerkelijke activiteiten toch ook
vaak elementen van bezinning en vieren hebben en
minder sport, spel en ontspanning als hoofddoelstelling.
13) Een grote meerderheid van de gemeenten heeft aandacht
voor mobiliteitszaken, vooral het bezoek aan de
kerkdienst.
14) Een overgrote meerderheid van de gemeenten heeft
voorzieningen getroffen om kerkelijke gebouwen toegankelijk
te maken voor mensen met lichamelijke
beperkingen en voor mensen die problemen met hun
gehoor hebben. Een meerderheid van de gemeenten
houdt ook rekening met slechtzienden.
15) In een beperkt aantal gemeenten heeft de diaconie
individuele materiële steun aan ouderen gegeven.
16) Een aantal gemeenten verleent hulp bij het invullen van
formulieren, ondersteunt mensen in hun contacten met
instanties en zorginstellingen.
17) In een beperkt aantal gemeenten is er een klussendienst.
18) Een minderheid van de gemeenten probeert de activiteiten
te richten op dat wat er in de burgerlijke
gemeenten gebeurt.
19) Een minderheid van de gemeenten probeert ook
gericht niet-kerkleden te bereiken door media te
gebruiken en via informele contacten.
AANDACHT VOOR ZORGVERLENERS
20) Een minderheid van de gemeenten geeft aandacht aan
de mantelzorgers. Dit steekt af tegen het grote aantal
mensen dat mantelzorg verricht. Het is niet duidelijk of
dit een bewuste keuze is. Bijvoorbeeld omdat anderen
dit al doen of dat dit als vanzelf meegenomen wordt in
de informele contacten in die gemeenten die zo kleinschalig
zijn dat men elkaar persoonlijk kent.
21) Wat het vrijwilligerswerk betreft leent zowel het toerustingswerk
als zaken als onkostenregeling, verzekering
en het blijk geven van waardering zich voor nadere
doordenking zonder hiermee te suggereren dat dit
alles zwaar gestructureerd zou moeten worden.

29
22) Aandacht voor mensen in hun rol als professionele
zorgverlener is er niet. Dat is niet verwonderlijk. Misschien
verwachten de zorgverleners dat ook niet en
hebben zij daarvoor hun eigen beroepsorganisatie of is
de geestelijk verzorger een aanspreekpunt. Het stelt
ook specifieke deskundigheidseisen.
SAMENWERKING EN CONTACTEN
23) Een minderheid van de gemeenten heeft contacten met
andere spelers in het veld van de ouderenzorg. Dat zijn
vooral incidentele contacten die gelegd of benut
worden al naar gelang de behoefte. Het hangt af van
vragen die men in het kerkelijk werk bij mensen is
tegengekomen (‘pleitbezorging’), afstemming van
werkzaamheden, uitwisseling van kennis of het ondernemen
van gezamenlijke activiteiten. Wellicht dat
vooral in kleinere plaatsen meer via het informele
circuit loopt. Ook zal het gebrek aan menskracht een
rol spelen, de complexiteit van besturen en beleidsvorming,
mede door de snelle en vele veranderingen.
24) De deelname aan besturen van zorginstellingen is sterk
afgenomen. In een beperkt aantal gevallen neemt men
deel aan een Raad van Advies of een identiteitscommissie.
GEESTELIJKE VERZORGER
25) De gegevens uit de vragenlijst over de relatie van
kerkelijke gemeenten met geestelijke verzorgers zijn
moeilijk te beoordelen, omdat men dan het aantal
geestelijke verzorgers in zijn geheel (met en zonder
kerkelijke binding) zou moeten weten. Dat overzicht
ontbreekt echter. De contacten die er zijn betreffen
vooral de kerkdiensten in de kerkelijke gemeente en/of
de tehuizen en het bezoekwerk. In een aantal gevallen
komt het werk van de geestelijk verzorger aan de orde
in de kerkenraad. Ook wordt hij of zij in een aantal
gevallen ingeschakeld in het toerustingswerk en wordt
over diens werk bericht in het kerkblad. In een beperkt
aantal gevallen neemt de geestelijk verzorger deel aan
het convent van pastores/de werkgemeenschap van
predikanten.
Benadering van de landelijke politiek vindt weinig
plaats. De lokale en regionale media worden weinig
benut, terwijl er op het punt van het signaleren weinig
samenwerking is met anderen.
WAAR KOMT MEN NIET AAN TOE?
29) Er leven wensen voor bestaande en nieuw op te zetten
activiteiten in de uitvoerende en voorwaardenscheppende
sfeer: de menskracht, deskundigheid, organisatie
en de samenwerking met anderen.
30) Van de groepen die niet bereikt worden, maar die men
wel zou willen bereiken, worden de rand- en buitenkerkelijken
het meest genoemd.
31) De geringe omvang van de gemeente kan een voordeel
zijn (men kent elkaar) en een nadeel (gebrek aan menskracht
en deskundigheid).
PROTESTANTS DIENSTENCENTRUM
GRONINGEN/DRENTHE
32) De wensen over het Protestants Dienstencentrum gaan
vooral over toerusting en informatie, waarbij bezoekwerk,
het opzetten van concrete activiteiten en wat
daarmee samenhangt en voorlichting over specifieke
thema’s als euthanasie/versterving en donorschap
genoemd worden.
FINANCIËLE STEUNVERLENING AAN INSTELLINGEN
EN ORGANISATIES
26) Kerken zijn nog slechts in zeer beperkte mate structureel
en (iets meer) incidenteel financieel betrokken bij
zorginstellingen.
SIGNALEREN
27) Een ruime minderheid van de gemeenten evalueert de
activiteiten met en voor ouderen. In de eigen gemeente
stelt men via diverse kanalen de zaken die daaruit
voortkomen aan de orde. Daarbij scoort het kerkblad
het hoogst, gevolgd door gemeenteavonden, gesprekskringen
en discussiebijeenkomsten.
28) Een minderheid van de gemeenten heeft contact met
de plaatselijke politiek met het oog op signalering.

HOOFDSTUK 3
KWALITATIEF ONDERZOEK
31
Naast het kwantitatieve onderzoek heeft er een kwalitatief
onderzoek plaatsgevonden in drie burgerlijke gemeenten.
Daartoe zijn open interviews gehouden die tot doel hadden:
− Verdieping en verbreding van de gegevens.
− Het plaatsen van de kerkelijke activiteiten in het verband
van de lokale samenleving en de activiteiten die daar
plaatsvinden.
− Het zicht krijgen op de manier waarop ouderen, organisaties
voor ouderen en beleidsmakers kerkelijke inzet op
het terrein van ouderen zien en waarderen.
Het was gezien de beperkte menskracht die voor het
onderzoek beschikbaar was, niet mogelijk om een groter
aantal plaatsen te bezoeken. Er is gekozen voor drie plaatsen
en wel zodanig dat er een grote burgerlijke gemeente
is opgenomen, een middelgrote en een gemeente waarin
sprake is van dorpsachtige situaties (meervoud, omdat de
huidige burgerlijke gemeenten meer dorpen omvatten). We
pretenderen uiteraard niet dat wij met zo’n selectie recht
kunnen doen aan de verscheidenheid aan lokale situaties.
Wel hopen wij daarmee de gegevens die verkregen zijn uit
de enquête meer vlees en bloed te kunnen geven. Daarmee
kunnen we meer zicht krijgen op lokale praktijken.
Bovendien is niet alleen een binnenperspectief gehanteerd,
waarin mensen uit kerken vertellen over hun werkzaamheden,
maar ook een buitenperspectief.
Bij dit laatste is te denken aan mensen die zich in nietkerkelijke
organisaties richten op ouderenwerk en -beleid:
hoe kijken zij aan tegen het kerkelijk werk? Natuurlijk
kunnen deze personen kerklid zijn en kerkelijk betrokken,
maar zij spraken vanuit een andere ‘rol’.
De organisatie, opzet en inhoud van de gesprekken was als
volgt:
In elke lokale gemeenschap zijn gesprekken gevoerd met:
− mensen uit de kerkelijke gemeente;
− mensen die betrokken zijn bij ouderenwerk of beleid;
− vertegenwoordigers van de PCOB als vertegenwoordigers
van ouderen.
De gesprekken vonden plaats in het najaar van 2005 en het
voorjaar van 2006. Dat is de reden dat over de invoering
van de WMO in termen van voornemens gesproken wordt,
omdat de invoering op 1 januari 2007 plaatsvond.
De interviews werden gehouden aan de hand van hoofdvragen,
die als uitgangspunt dienden voor het gesprek.
Daarbij is bij mensen uit de kerken in hoofdlijnen de opzet
gevolgd van de enquête aangevuld met evaluatieve vragen.
Bij de twee andere categorieën is gevraagd naar:
− activiteiten voor en met ouderen;
− visie op ouderen;
− beleid en daarin optredende knelpunten en positieve
ervaringen;
− samenwerking met de kerken.
Van elk gesprek werd een uitgebreid, zij het geen woordelijk,
verslag gemaakt. De gesprekken werden op cassettebandjes
opgenomen zodat de verslaglegger bij het maken
van het verslag het gesprek nog kon terughoren. De conceptverslagen
werden nog ter correctie en goedkeuring
voorgelegd aan degenen met wie de gesprekken gevoerd
zijn. De definitieve teksten zijn ten slotte gebruikt bij de
weergave en analyse van de gesprekken. Omwille van de
anonimiteit vermelden we de namen van de desbetreffende
gemeente niet voluit, maar geven we deze aan met X
(burgerlijke gemeente bestaande uit dorpen), Y (middengrote
gemeente) en Z (grote stad).
BURGERLIJKE GEMEENTE X
(DORPEN)
Er zijn vier gesprekken gevoerd: met leden van de Gereformeerde
Kerk in een van de dorpen van gemeente X, met de
ouderenadviseur die ook in het dorp actief is, met de directeur
van het zorgcentrum in het dorp en met de wethouder
voor welzijn van de gemeente.
Gereformeerde Kerk:
Gesproken is met vier leden van de kerk, die allen
betrokken zijn bij het kerkelijk werk ter plaatse. Eén
van hen is wijkouderling. Enigen van hen zijn ook
actief in de PCOB. De kerk is aangesloten bij de
Protestantse Kerk in Nederland, maar er is nauwelijks
sprake van samenwerking tussen gereformeerd
en hervormd. De scheidslijnen die er zijn, liggen diep
in de geschiedenis. Hoewel er incidenteel contacten
zijn, vormen de kerken twee onderscheiden circuits.
Op het ogenblik is de predikantsplaats in de Gereformeerde
Kerk vacant.
De activiteiten: in het winterseizoen is er iedere maand een
inloopmiddag voor ouderen. De ene keer kan men gewoon
binnenlopen, de andere keer is er een eet-inn. Een keer per
jaar is er een gezamenlijke warme maaltijd.
Voor het pastoraat zijn er acht wijkouderlingen. Ieder
gezin/lid wordt eenmaal per jaar bezocht. Met jongeren die
nieuw in de gemeente komen wonen, is het soms moeilijk
om contact te krijgen, omdat zij vaak geen tijd hebben.
Voor het huisbezoek is niet leeftijd het criterium, maar kijkt
men naar de individuele situatie en behoeften. Indien daartoe
aanleiding is, worden mensen vaker bezocht.
Als het nodig is, wordt er voor vervoer naar en van de kerk
gezorgd.
Er is geen gespreksgroep specifiek voor ouderen.
Ouderen nemen deel aan vrijwilligerswerk binnen de kerk.
Over het algemeen hebben de mensen het financieel goed.
Er zullen mensen zijn die het financieel minder hebben,
maar dat is niet zo bekend. De diaconie zal indien nodig
deze mensen helpen. De burgerlijke gemeente geeft voorlichting
over financiële regelingen, maar deze is niet
gemakkelijk toegankelijk. De vraag is dan ook of de regelingen
bekend zijn bij ouderen.

32
In het dorp zijn de nodige voorzieningen waaronder een
sociëteit van de Stichting Ouderen en een klusjesdienst. Er
is een verzorgingstehuis met veel activiteiten, zoals koffiedrinken,
spelmiddagen, handwerken, tafeltje-dek-je. Vrijwilligers
uit de kerken nemen hier actief aan deel op persoonlijke
titel. Er zijn afspraken over een dienst per maand
die de predikanten om de beurt verzorgen. Ook is er de
mogelijkheid om in een zaal gezamenlijk de zondagsdienst
mee te luisteren. Men kan op deze manier ook aan de
avondmaalsviering meedoen. De wijkouderling onder wie
het verzorgingstehuis valt, heeft contact met de kerkleden
in het tehuis. Kerkleden in het verzorgingshuis die uit een
naburig dorp komen, worden door mensen van de kerk uit
dat dorp bezocht. Tussen de kerk en de geestelijk verzorger/maatschappelijk
werker van het verzorgingshuis is er
geen contact. Hetzelfde geldt voor de ouderenadviseur die
in het dorp werkt.
Over mantelzorg is er geen contact met de burgerlijke
gemeente. Doordat de naoberplicht nog sterk leeft, is
mantelzorg geen afzonderlijk aandachtspunt voor de kerk.
Over de WMO is de kerk (nog) niet door de burgerlijke
gemeente benaderd.
Er is in het dorp een nauwe band tussen de PCOB en de
Gereformeerde Kerk (hervormden zijn vooral lid van de
ANBO). De PCOB heeft een breed programma-aanbod met
lezingen. Met de afdeling uit een naburig dorp viert men
gezamenlijk het kerstfeest. De PCOB is ook ondersteunend
bezig zoals bij de keuring voor het rijbewijs en het invullen
van belastingformulieren.
Wat betreft knelpunten: het openbaar vervoer naar grotere
plaatsen is een probleem. ‘s Avonds is er helemaal geen
vervoer. Men rijdt met elkaar mee en ook hebben veel
mensen een taxipas, maar het blijft lastig. Een ander punt
is de slechte bestrating, wat vooral voor mensen met een
rolstoel of een rollator lastig is.
De ouderenadviseur
De adviseur ouderen is in dienst van de Stichting
Ouderen die in de burgerlijke gemeente X werkzaam
is. Hij is sinds 2002 voor vijftien uur per week in
dienst. De functie is er gekomen nadat onderzoek
van de Universiteit Groningen had uitgewezen dat
23% van de 65+ers in de gemeente eenzaam is van
wie 4% erg eenzaam.
De Stichting Ouderen is in 1984 gestart en richt zich
op het bevorderen van het welzijn van ouderen. Ze is
ontstaan uit de stichtingen die er waren in toen nog
zelfstandige gemeenten die nu zijn opgegaan in de
gemeente X. Ze is een vrijwilligersorganisatie waarin
ook de ouderenbonden vertegenwoordigd zijn. De
stichting heeft en fijnmazig netwerk van activiteiten
en werkgroepen. Zo is er een goed sociaal kader van
betrokkenen ontstaan. Met de invoering van de
WMO zal men als stichting meer dan voorheen met
de vragen van zorg en wonen geconfronteerd worden.
Het eerste contact legt de adviseur meestal per telefoon.
Dat contact kan op verzoek van iemand tot stand komen of
op verzoek van familie of goede kennissen (de desbetreffende
oudere moet hiervoor wel toestemming geven). Lukt
het niet om de vraag per telefoon af te handelen of blijkt
dat er nog meer vragen zijn, dan wordt er een afspraak
voor een huisbezoek gemaakt. De vragen kunnen over van
alles gaan: de voorzieningen die er zijn, het onderhoud van
de tuin (‘aangepast tuinieren’), de tijdsbesteding, contacten
met anderen, behoefte aan zingeving, hulp aan huis,
gevoelens van onveiligheid, ingrijpende kwesties die ook
emotioneel diep doorwerken, zoals of men al dan niet zal
verhuizen.
In de adviezen gaat het om maatwerk, waarbij een inschatting
gemaakt wordt van wat mensen zelf nog kunnen.
Geprobeerd wordt om mensen zo lang mogelijk zelfstandig
te laten functioneren en de zorg daarop af te stemmen. Het
advies wordt puntsgewijs met de betrokkenen doorgesproken
waarna zij voor akkoord kunnen tekenen. Het is niet
altijd eenvoudig om te kiezen, bijvoorbeeld voor thuiszorg
of voor hulp vanuit het zorgcentrum. Ook het ziektekostenpakket
moet men nu zelf gaan kiezen. Zelfs voor een 75+er
die ervaren is, valt dat al niet gemakkelijk om te overzien.
Ook kunnen er financiële problemen zijn, maar men zal niet
snel de hand ophouden bij de gemeente. Dat ervaart men
als ‘bedeling’, hoewel men er recht op heeft. De adviseur
legt bijvoorbeeld uit wat de bijzondere bijstand inhoudt,
waarna deze uiteindelijk geaccepteerd wordt. De gemeente
heeft een noodfonds, maar dat heeft geen bekendheid.
Er wordt weinig een beroep op gedaan. In de gemeente
zijn er twintig huishoudens die een voedselpakket ontvangen.
De voorzieningen zijn lokaal gericht, dichtbij en overzichtelijk.
De burgerlijke gemeente heeft bovendien een overzichtelijk
centraal meldpunt, dat men rechtstreeks kan
bellen. Het is door vrijwilligers bemenst aan wie men alle
vragen kan stellen. Zij weten naar welke organisatie
iemand verwezen kan worden en kunnen zo nodig bemiddelen.
In de gesprekken met ouderen komt de kerk niet vaak aan
de orde. Het kan zijn dat men dit niet wil. De adviseur heeft
geen informatie of folder van de kerken of een aanspreekpunt
bij de kerken. Het is hem niet bekend wat de kerken
doen. Op zijn verzoek om informatie en contact heeft hij
echter destijds geen reactie gehad. Zijn indruk is dat de
kerk een wereld op zichzelf vormt met een eigen netwerk
waarin kerkmensen de weg weten. Wel heeft hij een keer
voorlichting gegeven aan de hervormde vrouwenorganisatie
in het dorp en een nabij gelegen dorp.

33
De directeur Stichting Zorgcentra
In de gemeente X heeft de Stichting drie zorgcentra,
waarvan één in het dorp. Een vierde zorgcentrum
gaat er komen in een naburig dorp. De Stichting is
ontstaan na de fusie van drie zorgcentra en richt
zich op het aanbieden van voorzieningen op het terrein
van wonen, zorg en welzijn voor ouderen. Zij wil
het ouderen mogelijk maken om zo lang mogelijk in
de eigen woonomgeving te kunnen blijven.
De Stichting Zorgcentra biedt mogelijkheden voor kortdurende
opname, voor dagopvang en dagverzorging, extramurale
zorg (aanleunwoningen) en intramurale zorg in de
verzorgingshuizen. Alle drie de locaties hebben een eigen
bus voor personenvervoer. Indien gewenst, worden de
bewoners door een vrijwilliger naar de plaats van bestemming
gebracht. De Stichting is er alert op dat degenen die
weinig geld hebben, ondersteuning krijgen via de bijzondere
bijstand. De Stichting regelt dat, omdat mensen zelf
vaak geen bijstand willen aanvragen.
De Stichting heeft in totaal zo’n 140 formatieplaatsen, die
door gemiddeld zo’n 250 personeelsleden vervuld worden.
In de drie locaties zijn 400 vrijwilligers betrokken bij werkzaamheden
als het schenken van koffie, ondersteuning bij
activiteitenbegeleiding, het rijden met de bus en het bezetten
van de balie. Er is een coördinator in dienst die het
vrijwilligerswerk begeleidt. De vrijwilliger sluit een contract
voor het vrijwilligerswerk dat hij gaat doen. Dat is een contract
voor onbepaalde tijd en men kan zelf kiezen wanneer
men wil stoppen. De vrijwilliger heeft de verplichting de
spelregels en afspraken die in het contract vermeld staan,
na te leven. Men werft de vrijwilligers via een advertentie of
mensen melden zich aan, zoals familieleden van een bewoner
die graag actief bij het huis betrokken willen zijn.
Vroegen zaten vertegenwoordigers van kerken in de besturen.
Na de fusie is dat veranderd. De zaken worden financieel,
organisatorisch en beleidsmatig steeds complexer en
daarom is het nodig om mensen met deskundigheid te
hebben. De kerken lieten het in het verleden nogal eens
afweten. Als men niet veel werk in de kerk te doen had, kon
men altijd nog in het bestuur van het bejaardentehuis gaan.
Nu heeft het bestuur meer een toezichthoudende functie.
De Stichting zegt veel last te hebben van de regelgeving
van de landelijke overheid. Hier is het anders, veel kleinschaliger.
De wachtlijsten zijn korter en er is veel vrijwilligerswerk.
De Stichting, die een algemeen karakter heeft, heeft een
geestelijk verzorger in dienst, een humanist, maar zij is
voor iedereen beschikbaar. Zij biedt begeleiding bij het
ordenen van de levensgeschiedenis en bij het opmaken
van de levensbalans. De geestelijk verzorger begeleidt
cliënten bij het zoeken naar eigen antwoorden op de
vragen die het leven met beperkingen in de laatste levensfase
met zich brengt. Ervaring wijst uit dat men deze
vragen 0liever met een geestelijk verzorger bespreekt dan
met de kinderen. Naast deze persoonlijke gesprekken
houdt de geestelijk verzorger groepsgesprekken voor de
bewoners en is er een maandelijkse gespreksgroep. Indien
nodig verwijst zij de mensen naar de dominee en verzorgt
zij deze contacten. Eens per half jaar worden overleden
bewoners herdacht. De geestelijk verzorger is een vertrouwenspersoon
en heeft geheimhoudingsplicht. Zij rapporteert
en bespreekt de eventuele behoeften met de directie.
Op zondagmorgen zijn er geen diensten in de verzorgingscentra.
Wel is er in het verzorgingshuis in het dorp een
kerklijn, waardoor de mensen de zondagse kerkdienst kunnen
volgen. Er wordt voor gezorgd dat degenen die daarvoor
belangstelling hebben, daaraan kunnen deelnemen.
Een keer per maand verzorgt een hervormde of gereformeerde
predikant de maandsluiting. De activiteitenbegeleider
regelt dit. Als er meer kerkelijke activiteiten zijn, wordt
dat gepubliceerd. Het hangt af van wat de kerk zelf aanbiedt.
De relatie met de kerken is vrij. Er wordt de mensen
niets opgedrongen. Behalve het genoemde, is er verder
geen contact. De geschiedenis speelt hierin een rol: de
verhoudingen in de kerk waren vroeger niet altijd prettig.
Er waren rangen en standen.
Wat betreft de toekomst: door de veranderingen in de
sociale zekerheid en de zorg zal er armoede ontstaan.
De huren zijn hoog, terwijl men minder huursubsidie zal
ontvangen. Weinig boeren hebben een pensioen. Veel
voorzieningen zitten niet meer in de aangeboden zorg.
Indien men geld heeft, kan men hulp betalen en zelfstandig
blijven wonen of men kan naar een particulier tehuis gaan.
Gepensioneerde ouderen die geld hebben, trekken weg. Zij
vestigen zich op die plekken waar zij voldoende voorzieningen
krijgen aangeboden en die voor hen betaalbaar zijn.
Verzorgingshuizen worden armenhuizen voor mensen met
weinig geld. Men krijgt waar men recht op heeft en niet
meer. De mensen die geld hebben, kunnen extra’s betalen.
Als het zo doorgaat, krijgen we weer rangen en standen.
Met de WMO verdwijnt de welzijnszorg die er was. Er zal
functiegerichte zorg aangeboden worden. De maaltijd zal
dan niet bij de prijs inbegrepen zijn. Er is vanuit de burgerlijke
gemeente nog geen contact geweest met de Stichting
Zorgcentra over de invoering van de WMO.
De wethouder
Het gesprek vindt plaats met de wethouder die onder
meer welzijn, volksgezondheid en volkshuisvesting in
zijn portefeuille heeft. De gemeente kent 26 kernen.
Het ouderenbeleid in de gemeente is erop gericht om
voorzieningen in de zorg te realiseren die ouderen nodig
hebben. Zo is er voor ouderen die dit nodig hebben een
dagopvang in de zorgcentra. Hier organiseert men zorg
voor deze groep mensen. De gemeente kent een redelijk
ruim subsidiebeleid waardoor men deze activiteiten kan
financieren. Er is een ouderenadviseur die mensen
bezoekt. Eigenlijk zou deze meer tijd moeten hebben om zo
meer bezoeken af te kunnen leggen en om meer taken op

34
zich te nemen. Dat gaat in de toekomst ook gebeuren. De
Stichting Ouderen en de Stichting Welzijn gaan samen een
plan van aanpak maken voor het ouderenwerk en het adviseurschap.
Een belangrijk uitgangspunt bij beleid is integraliteit. We
streven naar projecten waarin wonen en zorg op elkaar
betrokken worden. Per dorp wordt er een analyse gemaakt.
De zorg moet binnen de woonkernen beschikbaar zijn en
niet aan de rand.
De mantelzorg is redelijk tot goed geregeld. Er is een goed
netwerk, dat echter per dorp verschilt.
‘Allochtonen’ en ‘autochtonen’ zijn twee verschillende groepen
in de gemeenten. Er zijn veel mensen van buiten in de
gemeente komen wonen. Dat valt wel eens tegen: ‘s winters
is het stil, naoberschap kent men niet. Daarom keert een
grote groep ‘allochtonen’ weer terug naar de grotere plaatsen
in de buurt omdat men denkt dat men daar de voorzieningen
dichter bij huis te hebben. De gemeente kent een
vertrekoverschot en is één van de sterkst vergrijzende
gemeenten in Nederland. Dat heeft gevolgen voor het
gemeentelijke budget en de uitgavenmogelijkheden en
voor het sociale karakter van de gemeente. Op dit moment
is zo’n 33% van de bevolking ouder dan 55 jaar.
De gemeente voert een actief beleid wat betreft voorzieningen
voor mensen met lage inkomens, zoals in de bijzondere
bijstand. Er is een gids voor de minima waarin alle
voorzieningen vermeld worden. Naar ouderen toe is het
helaas een lastig verhaal. Zij beseffen vaak niet dat dit
aanbod van de bijstand er is om gebruik van te maken. Er
zijn twintig gezinnen, vaak éénoudergezinnen met kinderen,
die één keer per veertien dagen of per maand een
pakket van de voedselbank ontvangen. Dit wordt door de
voedselbank in Meppel geregeld. De gemeente wil eventueel
wel helpen door bijvoorbeeld de reiskosten te betalen.
Het is de wethouder niet bekend of er ouderen zijn die van
de diaconie ondersteuning ontvangen.
De gemeente is bezig om zich over de WMO te informeren
en om informatie te geven. Veel van wat daarin aan de
orde komt, is er al in de gemeente. Er is een goed draaiend
verenigingsleven en veel vrijwilligerswerk. De discussie
moet breed gevoerd worden en in de uitvoering gecombineerd
worden met maatwerk in de onderscheiden dorpen
en kernen.
De gemeente is niet ontevreden met wat de kerken op sociaal
terrein doen. Er is echter weinig contact. In de periode
van zijn wethouderschap heeft hij nauwelijks iets met de
kerk te maken gehad. Er is wel eens contact geweest over
een jeugdsoos. Noodzakelijke contacten zoals over het
onderhoud van de kerktorens lopen goed, evenals activiteiten
die in kerken plaatsvinden zoals concerten of met Open
Monumentendag. Per woonkern wordt daar een eigen
invulling aan gegeven. De kerk en de gemeenten vormen
echter twee verschillende werelden. Overleg is moeilijk. Per
dorp verschilt ook de rol van de kerk. Vanwege het belang
van bestaande netwerken, dat steeds groter zal worden,
zou het goed zijn als kerken ook aan de WMO gaan deelnemen.
GEMEENTE Y (MIDDELGROTE STAD)
Er zijn vijf gesprekken gevoerd: met een aantal mensen uit
kerken die actief zijn in het ouderenwerk, een opbouwwerker
voor ouderen, een directeur van een verzorgingstehuis,
een afvaardiging van de plaatselijke afdeling van de PCOB
en met een wethouder.
Vertegenwoordigers uit kerken
Vanuit de kerken namen zes personen aan het
gesprek deel:
− een predikant (gereformeerd), werkzaam in twee
wijkgemeenten en in de verzorgingstehuizen in
deze wijken;
− twee dames die ontmoetingsochtenden organiseren
in een wijkgemeente van de Protestantse
Gemeente;
− twee dames die lid zijn van de commissie voor
ouderencontact in een wijkgemeente van de
Protestantse Gemeente;
− de scriba van twee wijkgemeenten van de Protestantse
Gemeente.
In het kader van het Ouderencontact vinden er één keer
per maand een bijeenkomst plaats. Er is altijd een onderwerp
dat besproken wordt of er zijn meer op ontspanning
gerichte activiteiten. De opkomst is goed; er komen ongeveer
40 personen. Er zijn enkele bezoekers van tussen de
60 en 70 jaar. De meesten zijn echter boven de 70. De oudste
is 95 jaar. Jongere ouderen komen helaas niet binnen.
Zij voelen zich te jong. Jaarlijks is er een uitstapje, waarvan
de deelnemers de kosten betalen. Dat geeft geen problemen.
Er is steeds een goede opkomst. Met kerstfeest en
Pasen is er een viering met in aansluiting daarop een maaltijd.
Men betaalt daarvoor vier euro. De rest wordt door de
diaconie betaald. Op deze middagen is er een predikant
aanwezig. Samen eten is belangrijk voor mensen.
De bezoekers worden geworven door mensen uit te nodigen
via de kerken, door een stukje in het kerkblad of door
een briefje in de bus te doen. Als men weet dat iemand ziek
is en als de betrokkene daar prijs op stelt, wordt deze
vanuit het Ouderencontact bezocht. Het Ouderencontact
bedruipt zich grotendeels zelf. Er wordt een collecte
gehouden om de sprekers te bekostigen. Alleen de koffie
wordt door de diaconie betaald. Het Ouderencontact heeft
geen relatie met de PCOB. Deze werkt voor heel de burgerlijke
gemeente, terwijl het Ouderencontact zich vooral op
één wijk richt.
De ontmoetingsochtenden vinden al acht jaar plaats en zijn
opgezet vanuit de (destijds nog) hervormde diaconie. Twee
diakenen organiseren nu de bijeenkomsten De drempel is
laag: het is een soort open huis voor ouderen, maar er
komen ook wel jongeren. Men komt twee keer per maand
bij elkaar van 9.30 tot 11.30 uur. In het begin waren er
weinig bezoekers en moest het werk nog groeien. Mensen

35
willen graag samen koffie drinken en verder niets. Wel is er
elke maand een kleine expositie, bijvoorbeeld van oude
gereedschappen, eigen werk (teken- en schilderwerk,
handwerk), doopjurken of kleine muziekinstrumenten. De
voorwerpen van de expositie zijn vaak onderwerp van
gesprek.
Er komen gemiddeld 30 bezoekers per ochtend. Er zijn
meer vrouwen dan mannen. Er komen vooral alleenstaande
vrouwen. De mannen gaan meestal bij elkaar zitten. Wel
zit men vaak als dat mogelijk is in één grote groep om de
tafel. Wil men in een aparte ruimte praten of geholpen worden
bij het invullen van formulieren dan is dat mogelijk. De
meeste bezoekers zijn lid van de wijkgemeente, maar ook
buitenkerkelijken zijn welkom. Als een vaste bezoeker ziek
is, wordt deze bezocht. Bij verjaardagen krijgen de vaste
bezoekers een kaart en met de feestdagen krijgt men een
kleinigheidje mee. Ook hier bedruipt men zich grotendeels
zelf. Alleen de koffie wordt door de diaconie betaald.
Het is niet gelukt om in andere wijken dergelijke activiteiten
op te zetten. Men is druk met andere dingen. Wel is er
in een andere wijk geprobeerd om een inloophuis van de
grond te krijgen, maar dat is na één jaar wegens gebrek
aan belangstelling gestopt.
Met Kerstfeest krijgen de ouderen bloemen. Er is kerktelefoon.
Ongeveer 30 personen zijn hierbij aangesloten. Het
avondmaal kan men thuis met de kerk vieren.
Vanuit de kerk is er een enquête gehouden om vrijwilligers
te werven. Zestien personen hebben zich vervolgens aangemeld
om iets voor ouderen te doen, zoals het verzorgen
van vervoer naar de kerk, voorlezen, klusjes doen. Ouderen
moeten dan echter wel weten dat dit aanbod er is.
Eén van de verzorgingshuizen heeft een eigen kerkenraad.
Er is een geestelijk verzorger. Tijdens de koffieochtenden is
er vanuit de diaconie altijd iemand aanwezig.
In één van de wijken van de predikant staan drie verzorgingshuizen
met een gereformeerde, hervormde en algemene
(humanistische) signatuur. Zijn gemeente is sterk
vergrijzend: ze telt ongeveer 300 personen van boven de 80
jaar. Er is een boventallige groep die als een soort kerkenraad
functioneert voor de ouderen in deze tehuizen. Deze
komt twee keer per jaar bijeen. Uitgangspunt bij het werk
is dat een lid van de kerk twee keer per jaar door de predikant
bezocht wordt, twee keer door een contactpersoon en
twee keer door een ouderling. In de praktijk blijkt dit niet
meer haalbaar. Men stelt bezoek zeer op prijs. Men wil liever
vaker dan een langer bezoek. Men is bang voor lijden
en afhankelijkheid. Het is lastig om daar in het bezoekwerk
mee om te gaan en dat maakt het soms moeilijk voor
vrijwilligers om dit werk te doen. Ouderen stellen gebed op
prijs, bij voorkeur door een dominee.
De gereformeerde predikant verzorgt de kerkdiensten in
het gereformeerde verzorgingshuis. In het hervormde verzorgingshuis
leidt de hervormde predikant de bijbeluren.
Als iemand in het verzorgingshuis komt wonen, komt er
contact met de dominee onder wie het verzorgingshuis
valt. Er is geen pastorale werker in de tehuizen. De besturen
van het gereformeerde en het hervormde tehuis
bestaan uit mensen van de kerk. Zij worden echter niet
vanuit de kerk gevraagd.
De ouderen die thuis wonen en 80 jaar worden, krijgen
bezoek. Bij gereformeerden liggen de verwachtingen wat
betreft het krijgen van bezoek hoger dan bij hervormden. In
één van de wijken is er een enquête over huisbezoek
geweest. Sommige mensen gaven aan dat zij geen huisbezoek
wilden. Bij Kerkbalans is er echter wel weer contact.
Hoe zit het met andere activiteiten? De kerk is betrokken bij
de voedselbank en er is een goed contact met de Stichting
ONE (Omzien naar elkaar). Er is aandacht voor de positie
van mantelzorgers. Dat loopt via de diaconie. Met de PCOB
is er geen rechtstreeks contact. Wel komt men elkaar
tegen in het informele circuit en de dominee wordt bij
gelegenheid ingeschakeld. In het kerkblad is wel een
oproep gedaan om te helpen bij het ouderenwerk.
Men is niet op de hoogte van de voorbereiding van de
invoering van de WMO. Dat zal in algemeen kerkelijk
verband opgepakt moeten worden.
Er ontbreekt een kerkelijk beleid voor ouderen. Elke wijk
heeft een eigen kijk en aanpak. Wel komen de signalen die
men oppakt in de contacten met ouderen en in de verzorgingshuizen
op de agenda van de desbetreffende kerkelijke
organen. Feitelijk staat de kerk met de rug tegen de
muur: er zijn te weinig mensen om al het werk te doen,
terwijl de verwachtingen bij mensen hoog, te hoog zijn.
Vooral bij ouderen en hun familie is dat het geval. Helaas
hebben ex-ambtsdragers het zo druk gehad dat zij niet
meer willen meewerken. De kerk zou meer attent moeten
zijn op de gaven van mensen.
Ouderenopbouwwerker
De ouderenopbouwwerker is in dienst van de Stichting
WelzijnsWerk (SWW). Deze is in 1990 ontstaan
uit negen organisaties: een federatie van vier instellingen
voor maatschappelijk werk (waaronder een
hervormde, gereformeerde en humanistische instelling),
een federatie van vier instellingen voor sociaalcultureel
werk (o.a. samenlevingsopbouw, gereformeerd
buurtwerk, hervormd jeugd- en jongerenwerk,
stichting welzijnswerk voor het buitengebied) en het
gecoördineerd ouderenwerk.
De SWW onderscheidt drie kernproducten:
− maatschappelijk werk;
− opbouwwerk;
− informatie en advies.
Daarbinnen zijn er allerlei projecten en diensten, zoals
voorschoolse opvoedingsactiviteiten, een vrijwilligerscentrale,
maaltijdvoorzieningen, een klussendienst en dergelijke.
Het streven is om de stuurkracht van mensen te versterken
en te herstellen. De SWW wil dicht bij mensen werken.
Voor het ouderenwerk is er een opbouwwerker (20 uur per

36
week), een ouderenadviseur (19 uur) en sociaal-cultureel
werker (20 uur). Vanuit de afdeling Informatie en Advies zit
er een medewerker in de front-Office van het zorgloket.
De activiteiten voor het ouderenwerk zijn gericht op ondersteuning
van de zelfstandigheid van ouderen. Men is nu
bezig vooral meer wijkgerichte ondersteuning te realiseren
in samenwerking met de wijkopbouwwerkers.
De SWW doet zelf nauwelijks uitvoerend werk. Dat doen
als het gaat om ouderenwerk de vrijwilligersorganisaties
van ouderen zelf. De SWW is daarbij ondersteunend. Deze
organisaties hebben samen met ondersteuning van het
opbouwwerk het Senioren Platform opgericht. Hieraan
nemen deel de PCOB, de KBO, de ANBO (die samen het
OSO – Overleg Samenwerkende Ouderenbonden – vormen),
een afgevaardigde van een organisatie die activiteiten
voor ouderen organiseert en een belanghebbende uit
het buitengebied. Het platform is vrij actief, is een
gesprekspartner voor de gemeente en heeft een signalerende
functie.
Prioriteit in het werk van de opbouwwerker hebben de
kwetsbare ouderen (75+ers), bij wie eenzaamheid en isolement
een belangrijk punt vormen. Het is van groot belang
dat er altijd gezocht wordt naar mogelijkheden om de
kracht en talenten van ouderen in te zetten en te gebruiken.
In het ouderenbeleid kan men spreken over een driepoot:
wonen, zorg en welzijn. Daarvoor gaan woningaanbieders,
zorgaanbieders en welzijnswerk meer samenwerken. Zo is
het project Woonpark in ontwikkeling dat voor iedereen,
jong en oud, toegankelijk moet zijn. Vanuit het welzijnswerk
zijn er nu in dat verband veel contacten met zorgaanbieders
en woningbouwcorporaties. Er zijn echter duidelijk
cultuurverschillen. Door overleg hoopt men hier meer zicht
op te krijgen en de verschillen in denken te gaan begrijpen.
Op uitvoerend niveau heeft Woonpark belangrijke leereffecten.
Dat zou meer dan tot nu toe in het wijkopbouwwerk
benut moeten worden.
Bij de knelpunten staat eenzaamheid bovenaan. Armoede
is minder in beeld. De financiële situatie staat wel onder
druk bij ouderen. Zij weten vaak niet welke mogelijkheden
er zijn. De gemeente is daarom bezig met het verbeteren
van de voorlichting aan minima om het gebruik van de
regelingen te bevorderen.
Daarnaast heeft de SWW samen met een christelijke
woningbouwcorporatie het project seniorenvoorlichting
opgezet. Voorlichters (vrijwilligers) bezoeken 75+ers thuis
om hen voor te lichten over regelingen en voorzieningen.
Signalen worden doorgegeven aan de ouderenadviseur die
vervolgens, indien nodig, actie kan ondernemen.
Er is een groot verschil tussen arm en rijk. Veel ouderen
hebben geld genoeg, bijvoorbeeld doordat zij niet meer in
staat zijn om veel geld uit te geven. Zij worden alleen maar
rijker. Anderen daarentegen, die nog vitaal zijn, maar weinig
geld te besteden hebben, hebben het moeilijker. Eenzaamheid
komt echter in beide groepen voor. Als mensen
zelfstandig wonen, is er vaak eerder eenzaamheid doordat
velen om hen heen wegvallen. In tehuizen heeft men echter
nog wel contacten. Eenzaamheid wordt het probleem
van de toekomst.
De SWW vindt ontmoetingsmogelijkheden belangrijk. In de
wijken en dorpen staan buurt- en dorpshuizen met een
activiteitenaanbod door vrijwilligersorganisaties, zoals een
buurtvereniging. Indien gewenst geeft de SWW ondersteuning.
Het is belangrijk dat deze ontmoetingsmogelijkheden
in de wijken worden uitgebreid en opengesteld voor meer
groepen. Het Senioren Platform ondersteunt dit. Het had dit
punt opgenomen in het manifest dat voor de gemeenteraadsverkiezingen
naar de politieke partijen is gestuurd.
Het pleitte voor ontmoetingscentra en activiteitenbegeleiding
door beroepskrachten en vrijwilligers. Het gaat erom
dat jong en oud onder één dak samenkomen en elkaar zo
kunnen ontmoeten.
In samenwerking met Thuiszorg Icare is er een steunpunt
mantelzorg opgezet. Daarnaast is er een actief contactpunt
Mantelzorg, een organisatie van (ex) mantelzorgers die
zich vooral op belangenbehartiging richt. Het Steunpunt en
het contactpunt werken intensief samen, ondermeer voor
de ontwikkeling van een module over mantelzorg die in
kerkelijk toerustingswerk kan worden gebruikt.
Er wordt over nagedacht of in de gemeente het project
Present opgezet moet worden, in navolging van een initiatief
onder die naam van de ChristenUnie in Zwolle. Dit gaat
uit van vrijwillige thuishulp en richt zich op het aansluiten
van de vraag naar hulp en het aanbod van vrijwilligers. Een
vrijwilliger kan zich voor een hoeveelheid tijd beschikbaar
stellen.
De gemeente is actief met de WMO. De gemeente is één
van de gemeenten met een pilotproject. Dit wordt opgezet
in een wijk met maatschappelijke problemen. De pilot
beoogt het versterken van de civil society door te stimuleren
dat er meer naar elkaar wordt omgezien. Speciale aandacht
is daarbij nodig voor mensen met een beperking. Bij
de ontwikkeling van deze pilot heeft de gemeente slecht
gecommuniceerd met de mogelijke betrokken organisaties.
Onlangs is er echter een projectleider aangesteld die vooral
gericht is op samenwerking. In de WMO streeft men
naar meer omzien naar elkaar, waarbij meer verantwoordelijkheid
bij mensen wordt neergelegd voor zichzelf en
voor anderen in hun omgeving.
Tevens is er een WMO-raad opgericht, waarin het Senioren
Platform participeert.
Vanuit de kerken komt er geen aanbod, ook niet van de
diaconieën. In het verleden is er wel overleg geweest,
maar nu is er geen structureel contact. Men merkt weinig
van de kerken. Wat de kerken doen, komt niet naar buiten,
terwijl het ook moeilijk is om bij de kerken binnen te komen.
Zo is het niet gelukt om de kerken te betrekken bij het
samenwerkingsverband vrijwillige thuishulp, waaraan wel
het Rode Kruis, Humanitas, de SWW, Terminale Thuiszorg,
Icare, Vereniging De Zonnebloem en anderen deelnemen.
De SWW wil graag met de predikanten overleggen en
nadenken over eenzaamheid en rouwverwerking. Men zou
samen deskundigheidsbevordering van vrijwilligers kunnen
organiseren.

37
Directeur van Stichting Ouderenzorg
De directeur is 16 jaar in functie, maar is nu aan het
afbouwen, omdat hij zal stoppen met betaald werken.
Daarnaast is hij gemeenteraadslid voor het
CDA.
De Stichting heeft een verzorgingshuis dat dankzij de
gezonde financiële situatie niet heeft hoeven te fuseren
zoals de andere huizen. Wel is er samenwerking
met andere zorginstellingen om méérzorg op psychogeriatrisch
en somatisch gebied te kunnen bieden.
Ook is er samenwerking met een woonzorgunit,
waar 24 verstandelijk gehandicapten wonen. Deze
unit krijgt ondersteuning vanuit het verzorgingshuis.
Het tehuis telt 88 bewoners. Daarnaast zijn er 55
aanleunwoningen.
Door het overheidsbeleid komt er steeds meer marktwerking
in de zorgsector. Men kan bij het zorgkantoor zorg
inkopen. De bewoners betalen een eigen bijdrage. Wat dat
allemaal behelst weten de meeste mensen niet. De gemiddelde
leeftijd van de bewoners is 88 jaar. Voor de bewoners
van het huis wordt nagegaan wat voor zorgpakket
men nodig heeft. Hoewel het er ‘niet beter’ op wordt,
krijgen de bewoners nog steeds integraal wat zij nodig
hebben. Dankzij de goede financiële positie kunnen er nog
wat extra dingen gedaan worden. Zo zal de grote zaal
verbouwd worden.
We zullen als samenleving de ontwikkeling naar meer
marktwerking kritisch moeten volgen. Positief is dat men
geprikkeld wordt om doelmatig te werken. Er zullen echter
grenzen gesteld moeten worden. Een bescherming biedende
overheid is nodig om in de basisbehoeften van mensen
te voorzien. Veel bewoners in het huis hebben weinig geld:
AOW en een klein pensioen.
Een andere ontwikkeling is dat de verschillen tussen
verzorgingshuis en verpleeghuis kleiner worden. Twintig
procent van de verzorginghuisbewoners heeft nu al extra
zorg nodig en dat zal oplopen tot 40 à 50 procent. De zorg
wordt ‘zwaarder’ en er zal steeds meer maatwerk geleverd
moeten worden. Het verpleeghuis zou het laatste resort
moeten zijn. Er zal een verandering plaats moeten vinden
naar ondersteunend werk vanuit het zorgcentrum naar de
wijk, meer mogelijkheden voor dagverzorging en kort
durende opname en als men niet langer thuis kan wonen
voor verhuizing naar een aanleunwoning. In de gemeente
is men bezig met een proef met woon-zorgzones. Dat
begint goed te lopen.
Hoe het met de WMO zal gaan, zal mede afhangen van de
gemeenteraad. Het is van belang om er alert op te zijn dat
mensen de zorg kunnen krijgen die zij nodig hebben.
De verhouding met de kerken: overeenkomstig de statuten
participeren zes diaconieën in het algemeen bestuur van
de stichting. De risico’s in de zorg worden echter te groot.
Het bestuur is nu aansprakelijk. Om met drie keer per jaar
vergaderen de verantwoordelijkheid te nemen, is niet
verantwoord. Bovendien wordt de materie steeds ingewikkelder.
Daarom komt er nu een constructie met een
Raad van Toezicht. Deze zal de protestants-christelijke
grondslag moeten ondersteunen. Met het oog daarop zal
in de statuten worden opgenomen dat de leden lid moeten
zijn van een protestantse kerk. Ook het personeel zal
deze grondslag moeten respecteren. Ook zullen de diaconieën
twee keer per jaar geïnformeerd worden. Zo blijft
de binding met de kerk behouden. Er is overigens geen
financiële band meer tussen kerken en het verzorgingshuis.
In het huis werkt een pastoraal werker die door het huis
wordt betaald. Alle hervormde predikanten doen mee aan
de bijbellezingen. De opbrengst van collecte die tijdens
de lezingen gehouden wordt, is voor de kerk. Vier keer
per jaar wordt er avondmaal gevierd. Soms blijft bij bewoners
het contact met de kerk waar men voorheen deel
van uitmaakte bestaan. Er zijn 18 koren in de gemeente
die om de beurt op zondagavond komen zingen. Zij zingen
bekende liederen en de bewoners zingen mee. Daarvoor
bestaat grote belangstelling. Deze avonden voorzien in
een behoefte. De bewoners worden er door vrijwilligers
van het huis naartoe gebracht. Er is geen speciale coördinator
voor het vrijwilligerswerk. De afdelingen regelen dit
zelf. Er zijn veel vrijwilligers met een kerkelijke achtergrond.
Het is van belang dat de kerken kritisch kijken naar de
overheid: of het recht op zorg in stand blijft. Het zou verkeerd
zijn als mensen weer afhankelijk worden van kerken.
De kerk zou een plek van bezinning en ontmoeting
moeten zijn.
Vertegenwoordigers van de PCOB
Het gesprek vindt plaats met twee bestuursleden
van de plaatselijke PCOB-afdeling. Eén van hen is
voorzitter van de afdeling en van het gewest Drenthe.
Tevens is hij voorzitter van het Senioren Platform.
Aan deze taken besteedt hij vier dagen per
week. Toen hij nog betaald werkte, was hij verkoper
van kunstmest en veevoer. Het andere
bestuurslid, voormalig kerkelijk werker, verzorgt de
public relations en de educatie. Dit laatste doet hij
ook voor het gewest.
De PCOB is met 1500 leden de grootste ouderenbond
in de gemeente. De leden komen uit verschillende
protestantse kerken. De ANBO heeft 700
leden en de KBO 120.
De PCOB doet veel aan voorlichting en nodigt voor zijn
bijeenkomsten en cursussen vaak een spreker uit. Naast
het geven van voorlichting, de organisatie van bezinningsbijeenkomsten
en het opkomen voor de belangen
van ouderen verricht de PCOB bezoekwerk. Er zijn er 24
bezoekdames die zieke mensen bezoeken. De PCOB krijgt
veel vragen over huisvesting, minima en, vanuit de buitengebieden,
over mobiliteit.

38
Er is een goede samenwerking met de andere ouderenbonden,
waardoor de oprichting kon plaatsvinden van het OSO
(Overleg Samenwerkende Ouderenbonden). Het organiseert
gezamenlijke activiteiten zoals de organisatie van
computercursussen. Vanuit het OSO neemt men deel aan
het Senioren Platform. Alle belangenorganisaties nemen
hieraan deel. Het OSO komt zes keer per jaar bijeen om de
belangen van ouderen te behartigen. Er zijn goede contacten
met de commissie Wet Voorziening Gehandicapten, de
cliëntenraad Wet Werk en Bijstand, het steunpunt mantelzorgers
en met de SWW. Vanuit het Senioren Platform
neemt men deel aan het overleg over de WMO. Er is een
afzonderlijk cluster ouderen. Het Platform heeft met het
oog op de gemeenteraadsverkiezingen een verkiezingsmanifest
gemaakt, dat naar alle politieke partijen is gestuurd.
Vier partijen hebben punten daaruit in hun programma
opgenomen. Het platform is ook bij de partijen op bezoek
geweest.
Er zijn in de gemeente veel organisaties die zich bezighouden
met ouderen en armoede. Dat heeft geleid tot de Stichting
Omzien naar elkaar. Hierin zitten ook mensen van de
cliëntenraad van de Sociale Dienst in en van de diaconie.
De gemeente heeft een goede regeling voor kwijtschelding
van gemeentelijke belastingen en heffingen. Daar wordt
veel gebruik van gemaakt. Met de bijzondere bijstand is de
gemeente royaal.
De PCOB heeft ingangen bij de kerk. Zo is er met kerkenraden
gesproken over eenzaamheid bij ouderen en over terminale
zorg. Er is echter wel afstand. Men weet in de kerk
niet wat men met deze vragen moet. De ene kerk zegt dat
zij geen senioren in de kerkenraad heeft. Bij een andere
kerk is er een gesprek met de dominee en een ouderling
geweest. Het was een prettig gesprek, maar er kwam niets
uit. In een wijk van de burgerlijke gemeente is er een breed
overleg geweest met kerken. Verder dan dit overleg kwam
men niet. Het gevolg is dat men langs elkaar heen werkt.
Op de jubileumbijeenkomst van de PCOB – de afdeling
bestaat dan 40 jaar – kwamen maar vier afgevaardigden
van kerken.
Ouderen zitten wel in de kerkenraad, maar dat werkt niet
door naar organisaties als de PCOB. De kerk heeft leden
met een verscheidenheid aan gaven en functies, maar
heeft daar weinig weet van, omdat men niet over een sociale
kaart van de eigen gemeente beschikt. Het werk dat
vroeger in de kerk gebeurde op allerlei gebied – jongeren,
ouderen enzovoort – heeft zich verzelfstandigd en de kerk
heeft er geen zicht op wat daar gebeurt. In de kerk zit wat
dat betreft te weinig structuur. Het zou belangrijk zijn voor
de PCOB als er een aanspreekpunt in de kerken zou zijn.
De Gemeenschap van Kerken die hierin een functie zou
kunnen vervullen, komt niet van de grond.
Wel worden bezinningsbijeenkomsten van de PCOB in het
kerkblad aangekondigd. Het gaat soms om ingrijpende
onderwerpen, zoals op het terrein van ethiek en zorg. Dat
maakt iets los bij mensen. Maar bij wie in de kerk kan men
zijn verhaal kwijt? Een punt dat aandacht zou verdienen in
de kerk, is het hebben van een nieuwe relatie nadat men
alleen is komen te staan. Hoe erken je die relatie in de
nieuwe situatie? Kan je daarover een zegen krijgen?
De wens van de PCOB is dat kerken zich meer inlaten met
maatschappelijke onderwerpen en dat zij daarop aanspreekbaar
zijn.
De wethouder
De wethouder van het CDA heeft onder meer volksgezondheid
en zorg in haar portefeuille.
In de gemeente wordt een algemeen beleid op het terrein
van zorg en welzijn gevoerd. Er is wel veel aandacht voor
ouderen, maar dat zit in het algemene beleid. Er is opbouwwerk
in de wijken. In het ziekenhuis is er een zorgloket
waar men terecht kan voor vragen over zorg en welzijn. De
gemeente financiert dit.
De gemeente wil niet alles naar zich toe trekken en pakt
daarom samen met organisaties en groepen zaken aan.
Vrijwilligers zijn te vinden als men mensen gericht vraagt.
Dat bleek bij de vervulling van functies en het verrichten
van taken in het openbaar onderwijs nadat dit verzelfstandigd
was.
Een onderwerp dat zich leent voor een gezamenlijke
aanpak is eenzaamheid onder ouderen. De gemeente heeft
hier onderzoek naar laten doen waaruit bleek dat dit
toeneemt.
Ook bij de WMO volgt de gemeente deze aanpak. Er is een
WMO-raad waarin maatschappelijke organisaties, ook van
ouderen, zitten evenals de cliëntenraden. Het gaat om een
interactief proces. Voor dit alles is een projectleider aangesteld.
Er zal nog nader bezien worden wie wat doet en
welke taak de gemeente daarin heeft. Een en ander zal in
een kadernota uitgewerkt worden.
Tevens is in één van de wijken een pilotproject in het kader
van de WMO gestart. Het is een naoorlogse wijk met veel
vergrijzing en weinig voorzieningen. Men probeert mensen
te activeren om zich in te zetten voor zichzelf, voor andere
wijkbewoners en voor de buurt in het algemeen. Mensen
moeten elkaar beter leren kennen en meer voor elkaar
gaan doen. Geprobeerd kan worden om ouderen met een
beperking de hulp zo aan te bieden dat zij langer zelfstandig
kunnen blijven wonen.
Er is geen organisatorisch verband waarin kerken en
lokale overheid elkaar ontmoeten. Het college van Burgemeester
en Wethouders wordt, zo is de traditie, wel
uitgenodigd bij de intrede van een nieuwe predikant. De
gemeente zou het op prijs stellen als er lijnen kwamen naar
de kerken. Te denken valt aan de voedselbank en de WMO.
De kerken treden naar buiten niet samen op en hebben
geen gezamenlijke spreekbuis. Dat is jammer, want daardoor
verzandt er veel. Bij de voorlichting van het project
Present, voor de inzet van vrijwilligers, waren de kerken
wel uitgenodigd, maar behalve uit de kerken die het initiatief
namen, de Christelijke Gereformeerde Kerk en de

39
Gereformeerde Kerk vrijgemaakt, waren er geen vertegenwoordigers
van kerken.
De kerken hebben zich niet aangemeld om mee te doen
met de WMO, hoewel zij hiervoor wel zijn uitgenodigd. Via
huis-aan-huisbladen was iedereen uitgenodigd voor een
informatiebijeenkomst. Daarbij waren de kerken niet aanwezig.
Ook via de Gemeenschap van Kerken is geprobeerd
om contact te krijgen, maar dat liep op niets uit. Als wethouder
van het CDA betreurt zij deze gang van zaken. Ook
voor het pilotproject zijn de kerken uitgenodigd. De projectleider
weet ook niet waar het aan ligt dat de kerken niet
reageren. Zij zal nog met de kerken gaan praten. De kerken
kunnen een bijdrage leveren aan de uitvoering van de
WMO. Hoe meer mensen meedenken, hoe beter!
GEMEENTE Z (GROTE STAD)
In deze gemeente is gesproken met gemeenteleden die
actief zijn in het ouderenpastoraat en -diaconaat, met een
predikant die werkzaam is in enige tehuizen en zorgcentra,
met de voorzitter van de lokale PCOB-afdeling en met de
wethouder, die zorg en ouderenbeleid in haar portefeuille
had.
Ouderenpastoraat en -diaconaat
Het gesprek vindt plaats met drie gemeenteleden die
betrokken zijn bij het ouderenpastoraat en -diaconaat
in één van de wijkgemeenten van de Protestantse
Kerk in Nederland ter plaatse.
De wijkkerkenraad kent werkgroepen voor onder meer
pastoraat en diaconaat. Deze vallen onder de kerkenraad
maar hebben een grote zelfstandigheid binnen het beleidsplan.
De wijkgemeente is onderverdeeld in ‘kluften’ (geografische
eenheid). Aan iedere kluft is één van de predikanten
toegewezen evenals een ouderling en een diaken
of lid van de werkgroep diaconaat. Er zijn momenteel veel
vacatures, vooral voor het ambt van ouderling. De werkgroep
diaconaat bestaat uit 18 personen. De kluften vergaderen
twee à drie keer per jaar. Meer hoeft niet, omdat
veel telefonisch geregeld kan worden.
De werkzaamheden zijn geografisch en functioneel ingedeeld.
Het pastorale bezoekwerk wordt door ouderlingen
en leden van de kluftteams gedaan. De ouderling noteert
voor de betreffende kluft wie er zijn bezocht. Zowel de
mensen in de wijk als in de ziekenhuizen. Zo is er een goed
functionerend netwerk opgebouwd waarin het prettig is
om te werken. De predikanten komen minder aan bezoekwerk
toe door bezuinigingen: het aantal formatieplaatsen is
teruggebracht van 2,5 naar 1,4 fte.
Ouderen krijgen, als zij daar prijzen op stellen, regelmatig
bezoek; in ieder geval bij verjaardagen als het om een
kroonjaar gaat en vanaf 75 jaar. Als mensen hulpvragen
hebben, kunnen zij zich tot de kerk wenden en wordt
geprobeerd om erin te voorzien. Meestal lukt dat wel,
bijvoorbeeld bij het brengen van mensen naar het ziekenhuis.
Voor de diverse werkzaamheden kan een beroep
gedaan worden op een vrij grote groep mensen. Vanuit de
kerk wordt jaarlijks een middaguitstapje voor ouderen
georganiseerd en een kerstmaaltijd.
Ouderen die de deur niet meer uitkunnen, voelen zich vaak
alleen. Velen van hen vragen om een bezoek van een predikant.
Dat kan niet altijd gehonoreerd worden, vooral nu
er bezuinigd moet worden. In ieder geval gaat er een
ouderling of contactpersoon heen. Als men om noodzakelijke
redenen wil dat er een predikant komt, dan zal deze
komen. Er zijn te weinig dominees voor het vele werk. Het
werk komt neer op minder schouders. Bovendien neemt
het aantal begrafenissen toe en die kosten veel tijd en
energie van de predikant.
In de wijkgemeente zijn 7 tehuizen voor ouderen. Hiervoor
is een predikant beschikbaar voor bezoekwerk en begrafenissen.
Deze gaat echter binnenkort met emeritaat en het
is niet zeker of hij opgevolgd wordt. In het tehuis waarvoor
geen predikant beschikbaar is, een huis van Humanitas,
vinden drie keer per jaar ontmoetingsmiddagen plaats,
waarbij ook één van de wijkpredikanten aanwezig is. In de
tehuizen wordt groothuisbezoek gehouden. Er is een grote
variatie in onderwerpen, omdat gekeken wordt naar wat de
mensen graag willen bespreken. In het tehuis waaraan
geen predikant verbonden is, wordt één keer in de veertien
dagen op vrijdagochtend een kerkdienst gehouden.
In de wijkgemeente zijn 4 vrouwenverenigingen en is er
één soos, die vooral door oudere gemeenteleden bezocht
wordt.
Er is geen contact met ouderen buiten de kerk. Er was in
het verleden contact met een stedelijke commissie, met
het oog op overleg en de uitwisseling van adressen. Toen
wijkgemeenten moesten gaan fuseren om op te gaan in
een groter geheel, is dit verwaterd vanwege de aandacht
die dat proces vergde.
Mensen kunnen doordat zij thuis meer hulp kunnen krijgen
langer zelfstandig blijven wonen. Er is altijd een zorg voor
elkaar geweest in de wijk en in de tehuizen. We stimuleren
dat mensen aandacht aan elkaar besteden. Dat kunnen
kleine, maar toch belangrijke dingen zijn, zoals erop letten
of de gordijnen ‘s ochtends wel opengaan. Als er vragen
zijn, is het belangrijk om dat aan de kerkenraad te melden
zodat er zonodig actie kan worden ondernomen. In voorkomende
gevallen nemen we contact op met de maatschappelijke
dienstverlening.
De kerk kan haar kennis en relaties inbrengen in de
beleidsvorming in het kader van de WMO. Daarover is nog
niet gesproken, maar dat zal wel moeten gebeuren. We
hebben als wijkgemeente een beleidsplan. Dat zou je
bekend moeten maken, ook buiten de kerk, ook zouden we
duidelijk moeten maken wat we te bieden hebben en dan
niet alleen aan mensen van de kerk. We hebben wel eens
geprobeerd iets op te zetten voor hulp bij het invullen van
formulieren. Daar maakten ouderen geen gebruik van,
omdat zij een eigen netwerk hebben.

40
Over aandacht voor mantelzorgers is wel gesproken in de
diaconie, maar daar is tot nu toe weinig mee gedaan,
omdat we niet veel problemen op dit terrein tegenkomen.
Dat zelfde geldt voor de armoedeproblematiek. Deze is er
wel, maar niet in die mate als elders in ons land. Er is geen
contact met de voedselbank. Dat is wel iets waar wat aan
moet worden gedaan.
In het algemeen geldt dat de werkeenheden te groot zijn
en te weinig mensen het werk moeten doen. Men kan niet
altijd alles doen. We zullen daarom goed moeten kijken wat
er al gebeurt door anderen en waar we zonodig kunnen
inspringen.
De predikant
De predikant is in 1989 als wijkpredikant in de
gemeente gekomen. Als gevolg van teruglopend
ledental en vermindering van het aantal wijkgemeenten
is de predikant nu voor een derde van zijn
tijd werkzaam in het ouderenpastoraat in tehuizen en
zorgcentra in de gemeente. De overige tijd is hij
elders werkzaam als gemeentepredikant.
Zijn functie als pastoraal werker is destijds centraal geregeld
in de kerkelijke gemeente. Er is geen officiële introductie
geweest. Voor een deel heeft hij het bezoekwerk dat hij
als wijkpredikant deed voortgezet. Hij probeert iedere bewoner
die lid is van de kerk één keer per jaar te bezoeken. De
zieken en alleenstaanden bezoekt hij vaker. Met de kinderen
van de bewoners heeft hij in het algemeen geen contact. Hij
ziet ze bij een begrafenis. Als hij ze een keer treft bij huisbezoek,
geeft hij zijn kaartje af, zodat men desgewenst contact
kan leggen. Meestal zijn zij blij dat hun vader en/of moeder
contact heeft met iemand van de kerk. De ouderen zelf zeggen:
“Je ziet de kerk, de dominee is geweest.”
Vanuit de wijkgemeente is het zo geregeld dat ieder tehuis
een ouderling heeft. Naast de ouderling zijn er contactpersonen
die mensen bezoeken. Signalen van problemen
geven zij door aan de ouderling en de wijkpredikant. In
enkele tehuizen heeft de predikant voor het ouderenpastoraat
met de ouderling contact, in andere met de contactpersoon.
In de tehuizen komt geen wijkpredikant tenzij men
daar om vraagt of bij ziekte of begrafenis. Aan het gewone
huisbezoek in de tehuizen komen zij niet toe. Bij een verhuizing
stuurde men meestal een bericht aan de wijkpredikant,
maar nu wordt er vaak een bericht aan de predikant
voor het ouderenpastoraat gestuurd.
Bij één van de stichtingen die een tehuis beheert, is een
geestelijk verzorger in dienst voor twee dagen in de week.
Zij heeft geen kerkelijke binding. Van huis uit is zij roomskatholiek.
Er is een werkverdeling: de predikant draagt zorg
voor alle protestantse bewoners en de geestelijk verzorger
voor alle andere bewoners en het personeel. Zij woont ook
de vergaderingen bij en heeft contact met de organisatie.
In het tehuis van Humanitas is er drie keer per jaar een
kerkelijke activiteit: groothuisbezoek, avondmaal en een
kerstviering.
In weer twee andere tehuizen is er elke vrijdag een kerkdienst.
De tehuizen regelen zelf voor deze diensten een
predikant. Als er namens de Protestantse Gemeente
avondmaal wordt gevierd, is er een ouderling van de wijkgemeente
aanwezig. De predikant voor het ouderenpastoraat
leidt deze diensten. Bij gewone kerkdiensten komen
mensen van verschillende kerkelijke achtergronden. Bij het
avondmaal ligt dat anders. Dan kan het voorkomen dat er
in hetzelfde huis omstreeks dezelfde tijd twee avondmaalsdiensten
zijn.
Het is belangrijk voor mensen dat hun levensvragen een
plek kunnen krijgen. Het is een probleem dat, doordat er
minder tijd voor huisbezoek beschikbaar is, die levensvragen
minder besproken kunnen worden. In zijn bezoekwerk
merkt hij dat hervormden de dominee vragen op bezoek te
komen om te overleggen over de tekst op de rouwkaart en
de rouwdienst. Zij stellen meestal geen vragen over het
verschijnen voor Gods troon. Die vraag hebben zij al verwerkt.
Buitenkerkelijken ontmoeten de predikant weinig. Zij vallen
buiten zijn opdracht. Hij kent ze niet en uit zichzelf melden
zij zich niet.
Diaconale problemen komt hij weinig tegen. In voorkomende
gevallen verwijst hij naar een diaken, die er echter vaak
al van weet. Eenzaamheid komt veel voor. Men zoekt elkaar
niet op.
De populatie in de tehuizen verandert, omdat mensen zo
lang mogelijk thuis willen blijven wonen. Dementie komt
vaker voor. Bewoners hebben er angst voor. Zij willen niet
afhankelijk worden.
De voorzitter van de plaatselijke PCOB
De PCOB in de provincie is opgebouwd uit 26 lokale
afdelingen. Per gemeente is er één afdeling. Zo is er
ook in deze burgerlijke gemeente een afdeling. Het
bestuur van de provincie, een gewest, heeft 8 à 10
leden. Het gewest organiseert overkoepelende activiteiten.
Het gewest is op zijn beurt weer met twee
personen vertegenwoordigd in de landelijke algemene
vergadering. Beleidsintenties vanuit het landelijk
bestuur gaan naar de afdelingen. Deze maken
hun mening kenbaar aan het gewest. Vandaaruit
worden de reacties aan het landelijk bestuur doorgegeven.
Het landelijk bestuur neemt beslissingen
over beleidszaken.
De activiteiten in de afdelingen kan men in twee verschillende
soorten onderscheiden.
Er zijn sociaal-culturele activiteiten, zoals lezingen, en
gezelligheidsmiddagen. Dit zijn interne activiteiten. Daarnaast
zijn er activiteiten gericht op individuele en collectieve
belangenbehartiging.
Bij het eerste kan men denken aan het invullen van formulieren
alsook aan de keuring voor het rijbewijs. Bij de
collectieve belangenbehartiging valt te denken aan regelingen
van de overheid of andere instellingen op het terrein

41
van wonen, zorg, welzijn enzovoort. Een collectieve ziektekostenverzekering
valt hier ook toe te rekenen.
Hier ter plaatse doen de drie ouderenbonden - de KBO, de
ANBO en de PCOB - de belangenbehartiging gezamenlijk in
het Stedelijk Overleg Ouderenbonden. Het bestuur bestaat
uit 6 leden: elke ouderenbond vaardigt twee personen af.
De bonden leveren om de beurt voor twee jaar een voorzitter.
De belangenbehartiging richt zich op wonen, zorg,
welzijn, mobiliteitszaken en op sociaal-economische hulpverlening.
Het overleg onderhoudt contacten met de
gemeente en diverse instellingen. Er is een afzonderlijke
werkgroep voor de WMO. Ook is er een werkgroep politiek
die contacten onderhoudt met de politieke partijen.
De plaatselijke afdeling telt ongeveer 800 leden die uit alle
protestantse kerken afkomstig zijn. Dit is een betrekkelijk
laag aantal voor een gemeente met deze omvang. Er leeft
nog de gedachte, wellicht gevoed vanuit het verleden, dat
een ouderenbond een gezelligheidsclub is. Veel kerken die
zelf spelletjesmiddagen en gezelligheidsactiviteiten organiseerden
voor ouderen waren bang voor concurrentie. De
activiteiten van de PCOB zijn nu veel breder. Dat geldt ook
voor de sociaal-culturele activiteiten waarin lezingen zijn
opgenomen over diverse onderwerpen.
In het overleg van de ouderenbonden komen de onderwerpen
wonen, zorg en welzijn regelmatig aan de orde en men
discussieert daarover. Bijvoorbeeld: in de stad bieden de
woningbouwcorporaties woningen via internet te huur aan.
Ouderen hebben echter vaak geen computer. De ouderenbonden
hebben de corporaties hierop attent gemaakt. In
bouwplannen zijn wensen naar voren gebracht over specifieke
punten voor ouderen (zoals de breedte van de deuren).
Hiermee is rekening gehouden. Datzelfde geldt voor
de pleidooien om meer seniorenwoningen te bouwen. Een
ander voorbeeld: het vervoer moet zo geregeld zijn dat het
voor de ouderen mogelijkheden biedt. Dit moet bij de verlening
van concessies aan de vervoermaatschappijen aan
de orde komen.
Vaak is het Stedelijk Overleg Ouderenbonden reactief en
reageert het op wat gebeurt. Het draagt echter ook zaken
aan en wil daarmee pro-actief zijn, zoals bij de WMO.
Regelmatig zijn er contacten met de gemeente, de woningbouwverenigingen,
de thuiszorg, zorgverzekeraars en
tehuizen. Ter ondersteuning van al dit werk is er een
beroepskracht in dienst voor 22 uur in de week. Hiervoor
ontvangen de ouderenbonden subsidie. Het is te hopen dat
deze subsidie wordt gecontinueerd, omdat deze persoon
waardevol werk doet.
Ondanks de goede samenwerking willen de drie bonden
niet fuseren vanwege het verschil in levensbeschouwelijke
identiteit. Daardoor kijkt men soms toch anders tegen
dingen aan en denkt men politiek verschillend. Niet over
zaken als wonen, maar wel bijvoorbeeld over euthanasie.
Er is geen relatie met de kerken. De leden zijn lid van
verschillende kerken. Ieder protestants lid is welkom. Het
is echter niet eenvoudig om met alle protestantse kerken
contact te zoeken. Er zijn er zoveel en ieder met een eigen
invalshoek. De PCOB heeft geen taak op pastoraal en
diaconaal terrein en moet zich ook niet op die terreinen
begeven. Er is in ieder geval in de afdeling niet over
gesproken. Wellicht dat een project eenzaamheidsbestrijding
gezamenlijk opgezet kan worden. PCOB en kerken
komen elkaar echter tot nu toe niet tegen.
De wethouder
De CDA-wethouder is theologe en heeft onder meer
zorg en ouderenbeleid in haar portefeuille.
Het beleid: er is een beleidsnota waarin voor de komende
tien jaar plannen ontwikkeld worden. De nota bevat drie
onderdelen:
I) Een inventarisatie van voorzieningen: welke willen we
hebben en in welke hoeveelheid?
II) Visie: wat willen we bereiken?
III) De uitwerking en realisatie van de visie.
De stad kent de komende tien jaar weinig vergrijzing. Dat
komt onder andere door de studenten die in de stad
wonen, terwijl in het verleden veel jonge gezinnen zijn
weggetrokken, die niet zijn teruggekomen.
De overgrote meerderheid van de ouderen – 85% – wil
langer zelfstandig blijven wonen. Daardoor blijft men
actief, terwijl men in een tehuis verhospitaliseert. Daar
wordt alles voor de mensen gedaan, terwijl men vaak nog
dingen zelf kan doen.
Door de relatief geringe vergrijzing zijn er geen wachtlijsten
voor de verzorgingshuizen. Wel komen er oudere
mensen uit de regio om hier zorg te krijgen. De vraag naar
intramurale zorg neemt hiermee af, terwijl die naar extramurale
zorg toeneemt. Er zullen veranderingen komen. Zo
zijn er servicezones in ontwikkeling, zodat het mogelijk is
dat mensen in hun eigen wijk oud worden en met behulp
van netwerken zolang mogelijk zelfstandig kunnen blijven
wonen. Te denken is daarbij aan een winkelcentrum dat
gemakkelijk bereikbaar is, geschikte woningen, een huisarts
in de nabijheid, een bankje om buiten op te kunnen zitten
en kleine maar belangrijke details zoals een verkeerslicht
dat wat langer op groen staat. Een kerk in de nabijheid
is ook voor veel ouderen belangrijk. Kortom, men zal aan
grote en kleine voorzieningen moeten denken. Met de
zones zal men het eerst beginnen in de oudere wijken.
Een belangrijk aandachtspunt is dat ouderen niet in een
isolement raken als zij zelfstandig thuis blijven wonen.
Daarom zullen vanuit de gemeente alle alleenstaande
ouderen van 75 jaar en ouder bezocht worden. Op zo’n
manier kunnen zij geïnformeerd worden over de voorzieningen
die er zijn. Ook kan de gemeente een beeld krijgen
van de zorg die zij nodig hebben en of zij eenzaam zijn.
Daarna kan bekeken worden hoe eventuele problemen zijn
op te lossen.
De taak van mantelzorgers zal intensiever worden. De
gemeente wil daarop inspelen door ervoor te zorgen dat in
de wijken steunpunten voor mantelzorgers komen. De
wethouder vindt vanuit haar politieke visie mantelzorg in

42
principe een normale zaak. Het hoort erbij, want mensen
horen voor elkaar te zorgen. Soms vergt het te veel van
mensen en is er kans op een burn out. Deze mensen moeten
daarom ondersteund worden. Vroege ondersteuning
kan door de overheid geboden worden. De ondersteuning
van mantelzorgers is nu nog beperkt. Met de invoering van
de WMO zal deze verbeterd worden en er een betere
afstemming op het ouderenwerk plaatsvinden.
De gemeente zal in de WMO een coördinerende rol vervullen.
Er zal samenwerking gezocht worden met instanties en
tehuizen en men zal met elkaar gaan overleggen. Wat kan
iedereen? Hoe kunnen we tot een goede taakverdeling
komen? Is er in hoofdlijnen overeenstemming in de visie op
de toekomst? Hebben we een visie op wat goede zorg is?
Een voorbeeld van een goede aanpak is de sluiting van een
tehuis waarna dit tot studentenwoningen is omgebouwd.
Deze flat beschikt over een grote ruimte waarin voor jong
en oud activiteiten plaatsvinden. Bij dat alles moet men wel
bedenken dat de zorginstellingen investeringen gedaan
hebben die men niet ineens kan veranderen.
Er is nog te weinig beleid voor vrijwilligers. Wel is men in
de gemeenteraad bezig om zo’n beleid te ontwikkelen. Het
beleid moet erop gericht zijn om mensen te ‘verleiden’ om
vrijwilligerswerk te doen. Hiervoor moeten er steunpunten
zijn en wervingsactiviteiten plaatsvinden. Zo kun je jongeren
laten kennismaken met vrijwilligerswerk, zodat ze ontdekken
dat dit werk voldoening kan geven. Om het vrijwilligerswerk
leuk te maken, kan men vrijwilligers zelf
activiteiten laten organiseren.
Een groep om aandacht aan te besteden zijn de ouderen
vanaf 55 jaar. Men kan vanaf die leeftijd nadenken over de
toekomst van het ouder zijn en zelf eventueel voorbereidingen
treffen. Behoort men tot die leeftijdsgroep en men is
niet meer in het arbeidsproces actief dan beschikt men
vaak over veel vrije tijd. Men kan zich dan onder meer
inzetten voor het vrijwilligerswerk.
Een andere ontwikkeling is te zien in het bedrijfsleven.
Nogal wat werkgevers vinden het prettig als hun werknemers
vrijwilligerswerk doen. Het vrijwilligerswerk vanuit
het bedrijfsleven neemt toe.
Hoe ligt de relatie tussen de kerken en de gemeente? Deze
is er maar zeer beperkt. De kerkgemeenschap is klein en
onzichtbaar. De gemeente op haar beurt is een ‘rooie’
gemeente met weinig affiniteit met de kerk. In de gemeentelijke
organisaties worden de kerken over het hoofd
gezien. Ieder gaat zo zijn eigen weg. Dat is jammer.
De kerk bevindt zich in de marge. Men heeft er geen
behoefte meer aan en zij speelt geen rol meer in de samenleving.
De kerk heeft moeite om te blijven bestaan en worstelt
met de vraag hoe zij vrijwilligers kan krijgen. De kerk
zou een visie moeten ontwikkelen op wat voor kerk zij zou
willen zijn en op wat de taak van de kerk in de samenleving
is.
Gescheiden functioneren is niet erg. Het is belangrijk dat
men elkaar kent en interesse heeft voor elkaar. De taak van
de kerk is van oudsher het pastoraat, zoals het bezoekwerk
aan ouderen. De thuiszorg heeft daar nu geen tijd meer
voor. De kerken kunnen iets bieden waar beroepsmensen
geen tijd voor hebben: een praatje, een luisterend oor. Dat
is kostbaar. Hoewel het belangrijk is, wordt het helaas
steeds zeldzamer. Mensen bezoeken scoort laag in de
maatschappij.
Een goed voorbeeld van wat kerken kunnen, is het open
huis voor daklozen en verslaafden. Hierin zijn veel kerkelijke
vrijwilligers actief. Een ander voorbeeld is het spreekuur
van de kerken: ‘Luisterend oor’. Dit vindt plaats in een
buurtpand dat de gemeente beschikbaar heeft gesteld.
Veel van het werk van de kerk gebeurt onzichtbaar. Onder
ambtenaren bestaat nogal eens het beeld dat de kerken
bezig zijn om zieltjes te winnen. Bij sommigen in de kerk
leeft dit beeld trouwens ook wel. De kerken moeten daarom
laten zien wat zij willen betekenen voor de samenleving.
Misschien kan de Raad van Kerken een gesprekspartner
zijn voor de overheid. Het moet toch mogelijk zijn om ingangen
te vinden? De vaardigheid om het gesprek met de
gemeente te voeren en de openheid van een ambtenaar
zijn daarbij belangrijk. Als kerken de gemeente benaderen,
moeten zij wel weten waarover zij het willen hebben, wat
ze willen bereiken en wat ze te bieden hebben. Kerken
moeten zich daarbij overigens niet laten inpakken.
Het eigen contact met de kerken: vanuit het CDA is er een
maal per jaar overleg met pastores. Ieder brengt dan de
eigen punten in ter bespreking. Meer contact is er niet. Het
CDA zou graag een duidelijkere rol van de kerken zien en
wil de kerken daartoe prikkelen, bijvoorbeeld in het debat
over moraal en opvoeding. Ook zijn er gesprekken met
moskeebesturen. Zij zoeken nog naar een gezicht in de
samenleving en hebben een kwetsbare doelgroep.
ENIGE WAARNEMINGEN
Zonder het bovenstaande samen te vatten, willen we toch
enige rode draden die door de gesprekken heen lopen,
benoemen.
DE KERKEN
In de gesprekken met de mensen uit de kerken (inclusief
de vrouwenorganisaties) vinden we het beeld dat we ook
in de resultaten van de enquête tegenkomen. Zij vormen
een hecht netwerk dat ‘onderhouden’ wordt door een
intensief bezoekwerk en een breed scala van kleinschalige
activiteiten, vooral in de vorm van ontmoetingen die gericht
zijn op bezinning, ontspanning en vieren. Kerken zetten
zich in om mensen daaraan deel te laten nemen door bij
voorbeeld te zorgen voor vervoer en voor kerktelefoon.
Daarnaast zijn er afspraken met verzorgingshuizen en
woonzorgcentra om mensen ook daar met de kerk verbonden
te doen zijn.
De individuele en collectieve contacten worden benut om
vragen te signaleren over praktische hulp zoals vervoer,
boodschappen doen, kleine klusjes en dergelijke.

43
Met dit netwerk leveren de kerken een bijdrage aan het
present zijn in de samenleving met en voor ouderen en
daarmee aan hun welbevinden, bestrijding van eenzaamheid,
en geven zij ondersteuning bij het omgaan met
levensvragen. Daarmee dragen zij ook bij aan de naoberhulp
en, om een hedendaags veel gebruikt beleidsuitdrukking
te gebruiken, aan de sociale samenhang.
Als bedreiging worden twee factoren genoemd, te weten:
− De bezuinigingen waardoor het aantal predikantsplaatsen
afneemt en daarmee de tijd die overblijvende predikanten
aan bezoekwerk kunnen besteden.
− De afname van mensen die als vrijwilliger werken.
Systematische aandacht voor zorgverleners zoals mantelzorgers
is nog weinig expliciet in beeld. Misschien dat
men het wel in het werk tegenkomt en in voorkomende
gevallen praktische hulp biedt of aandacht heeft voor de
mantelzorger, maar het is niet echt een aandachtspunt.
Dat zelfde geldt voor de financiële positie van ouderen.
Dat kan ermee te maken hebben, dat men dit vooral ziet
als iets voor de diaconie, maar het is wel van belang dat
men financiële problemen signaleert.
Dit netwerk is vooral een intern netwerk, gericht op bij de
kerk betrokken mensen. Er zijn weinig contacten als kerk
met andere organisaties in het veld, ook niet met geestverwante
organisaties als de PCOB en met de burgerlijke
gemeente. Nu lopen deze contacten, zeker in kleinschalige
situaties, informeel via personen. Kerken doen ook dingen
niet, omdat zij weten dat anderen erin voorzien. Wel kan
uiteraard de vraag gesteld worden of zij hun netwerk niet
mede ten goede kunnen laten komen aan het bredere
geheel van de samenleving en of zij op hun beurt niet hun
voordeel kunnen doen met de kennis, inzichten en deskundigheid
van andere organisaties.
HET OUDERENWERK EN DE BELEIDSMAKERS
Wat betreft de personen die werken in het ouderenwerk of
die beleidsmatig daarmee bezig zijn, is er grote eensgezindheid
in visie op het ouderenbeleid: ouderen moeten zo
lang mogelijk zelfstandig wonen, de activiteiten moeten
erop gericht zijn dit te ondersteunen en ouderen moeten
gestimuleerd worden om zelf te doen wat zij (nog) kunnen.
Ook moeten voorzieningen en activiteiten aansluiten bij de
vragen en behoeften van ouderen (vraaggericht in plaats
van aanbodgericht). Vanuit dit beleidskader wordt een
beleid voorgestaan en uitgevoerd waarin wonen, zorg en
welzijn geïntegreerd worden. Bovendien vormt de sociaaleconomische
positie van ouderen, zoals in het minimabeleid
en de mobiliteitsmogelijkheden (bereikbaarheid per
openbaar vervoer, taxidiensten), een punt van aandacht.
Daarbij wil men samenwerkingsverbanden opbouwen en
schotten doorbreken. De WMO legt hiervoor de verantwoordelijkheid
bij de burgerlijke gemeente.
Mantelzorgers zijn nadrukkelijk in beeld. De verwachting is
dat het beroep op hen zal toenemen en dat hun taak
zwaarder word. Het streven is daarom ondersteuning zoals
in de vorm van steunpunten uit te bouwen.
Bij het vrijwilligerswerk wijst men op de noodzaak om mensen
voor concrete taken te vragen en aan te sluiten bij hun
motivatie. Wordt enerzijds in de dorpssituatie geen specifiek
vrijwilligersbeleid nodig geacht vanwege de vele vrijwilligers
die actief zijn, anderzijds wordt in de andere
gemeenten juist op de wenselijkheid gewezen om beleid in
deze te ontwikkelen, om mensen te stimuleren vrijwilligerswerk
te doen. Specifiek voor wat betreft de ouderen wordt
de groep ‘jonge ouderen’ genoemd, die als zij niet meer in
het arbeidsproces zitten, over relatief veel vrije tijd
beschikken en daarom de mogelijkheden hebben om actief
te worden in het vrijwilligerswerk.
Als knelpunten voor ouderen nu en in de nabije toekomst,
worden onder meer genoemd:
− Het risico van verschraling van de zorg door de toenemende
marktwerking en bezuinigingen. Deze treft vooral
de lage inkomensgroepen en degenen in tehuizen. De
bewoners zullen immers steeds meer uit zorgbehoevenden
bestaan waardoor meer en intensievere zorg nodig
is.
− Armoede onder ouderen: naast de vele ouderen die over
een goede financiële positie beschikken, zijn er ook die
alleen over AOW beschikken, hoogstens aangevuld met
een klein pensioen. Expliciet wordt er één keer op
gewezen dat boeren geen pensioen hebben. Opvallend
is dat in de gesprekken de schroom vermeld wordt van
ouderen om gebruik te maken van de bijzondere bijstand.
− In het algemeen geldt dat niet iedereen zal (kunnen)
voldoen aan de norm van zelfredzaamheid. Dat geldt in
financiële zin en in het hebben en ontwikkelen van
netwerken waar men een beroep op kan doen.
− De positie van ‘allochtonen’, die minder in het dorpsleven
geïntegreerd zijn en het naoberschap niet kennen.
− Eenzaamheid wordt nadrukkelijk als een probleem
genoemd, ook in de dorpssituatie.
Er zijn weinig contacten met kerken in het circuit van het
ouderenwerk, zowel vanuit de ouderenbonden, de
gemeentelijke overheid als het welzijnsbeleid. Dit ligt
anders als het gaat om tehuizen en woonzorgcentra wat
betreft praktische zaken als afspraken over bezoekwerk,
vieringen en dergelijke. Soms nemen kerken deel aan het
bestuur van zorgcentra, maar dit is gezien de steeds
grotere wordende financiële verantwoordelijkheden en de
complexer wordende organisatie een niet vol te houden
constructie. Waar kerken nog wel in het bestuur zitten,
wordt gewerkt aan de instelling van een Raad van Toezicht
waarin mensen uit kerken zitting nemen. Daarnaast is er
het voornemen om geregeld de diaconieën te informeren.
Als een praktisch punt wordt genoemd de grote hoeveelheid
kerken en het ontbreken van een gemeenschappelijk
aanspreekpunt. Opvallend is dat alle gesprekspartners
meer samenwerking met en inbreng van de kerken
toejuichen. Er is een zekere teleurstelling dat kerken niet
reageren op verzoeken tot meedoen. Dat is nu vooral
actueel gezien de invoering van de WMO.

HOOFDSTUK 4
CONCLUSIES, WAARNEMINGEN
EN SUGGESTIES
45
In dit hoofdstuk geven wij (nogmaals) de conclusies weer
van het kwantitatieve onderzoek, de waarnemingen die
gebaseerd zijn op de interviews om daarna te eindigen met
aan aantal suggesties voor kerkelijke gemeenten.
OVERZICHT CONCLUSIES VAN
KWANTITATIEF ONDERZOEK
OUDERENBELEID
− Een minderheid van de gemeenten voert een gericht
ouderenbeleid.
− Eveneens een, zij het iets grotere, minderheid voert een
beleid voor concrete activiteiten. Het merendeel hiervan
betreft het bezoekwerk, waarna als belangrijkste categorieën
ontmoetingsbijeenkomsten en kerkdiensten
volgen.
− Er is in de meerderheid van de gemeenten geen specifiek
beleid gericht op categorieën ouderen naar leeftijd.
− Men richt zich voor het merendeel op de eigen kerkleden.
− Het merendeel van de gemeenten werkt op zichzelf. Als
er sprake is van samenwerking betreft dat voor het overgrote
deel de samenwerking tussen hervormd en gereformeerd.
INZET VAN DE OUDERE ALS VRIJWILLIGER
− In de meeste gemeenten is er geen gericht beleid voor
inschakeling van ouderen. Waar dat er wel is, gaat het
vooral om concrete activiteiten. Opvallend is dat het
vragen voor functies nauwelijks vermeld wordt. Het
beeld van gemeenten die niet gericht vragen, wijkt hier
niet veel van af: ook zij vermelden vooral concrete activiteiten.
Wellicht heeft dit ermee te maken dat men niet
specifiek zoekt naar ouderen, maar wel vaak bij hen
uitkomt, doordat vele gemeenten een leeftijdsopbouw
kennen waarin ouderen oververtegenwoordigd zijn en
doordat ouderen meer tijd hebben dan jongere generaties.
Dat laatste sluit aan bij het algemene landelijke
beeld bij vrijwilligerswerk.
− Een beperkt aantal gemeenten geeft ondersteuning aan
activiteiten van ouderen zelf.
− Bezinning blijkt een onlosmakelijk onderdeel te zijn van
het kerkelijke werk, hetzij als specifieke activiteit (soms
opgenomen in het algemene werk van de gemeente),
hetzij als onderdeel van ontmoetingswerk. Uitdrukkelijk
moet erop gewezen worden dat het circuit van vrouwenorganisaties
hierin een functie vervult.
ACTIVITEITEN OP HET TERREIN VAN ZORG
EN ONDERSTEUNING
− Er is en wijdvertakt netwerk van bezoekwerk binnen de
gemeente en in verzorgings- en verpleeghuizen. Hierbij
zijn beroepskrachten betrokken, zoals predikanten en
pastoraal medewerkers, en vele gemeenteleden. Van de
onbetaalde ambtsdragers verrichten de ouderlingen
het meeste bezoekwerk. Het bezoek is veelal individueel
gericht, maar er zijn ook collectieve vormen, zoals het
groothuisbezoek of gespreksmomenten die ingebed zijn
in bredere activiteiten zoals ontmoetingsbijeenkomsten
of reisjes. Er zijn aanwijzingen dat de ‘zware gevallen’
uiteindelijk bij de beroepskrachten komen en dat vrijwilligers
in deze een signalerings- en verwijzingsfunctie
hebben.
− In de contacten is er aandacht voor ziekten en kwalen.
In een minderheid van de gemeenten vindt er toerusting
op dit punt plaats. Als er concrete vragen zijn, is men
daar alert op.
− Het tegengaan van eenzaamheid is bij de helft van de
gemeenten een duidelijk aandachtspunt. Men ziet dat
als een belangrijke functie van het werk. Soms is dat een
expliciet doel, zoals bij vormen van bezoekwerk, soms
een afgeleid doel, maar iets waarop men wel alert is. De
activiteiten zijn grotendeels activiteiten binnen de kerk.
Niet genoemd is de deelname aan bredere maatschappelijke
verbanden.
− In een minderheid van de gemeenten vinden recreatieve
activiteiten plaats. De meeste ervan zijn gezamenlijke
uitstapjes, daarna volgen de ouderensociëteiten en
daarna de vakantieweken. Waarschijnlijk speelt hier
mee dat een aantal van deze activiteiten door andere
instanties georganiseerd worden of dat er geen of
slechts incidenteel behoefte aan bestaat. Een andere
factor kan zijn dat kerkelijke activiteiten toch ook vaak
elementen van bezinning en vieren hebben en minder
sport, spel en ontspanning als hoofddoelstelling.
− Een grote meerderheid van de gemeenten heeft aandacht
voor mobiliteitszaken. Vooral het bezoek aan de
kerkdienst.
− Een overgrote meerderheid van de gemeenten heeft
voorzieningen getroffen om kerkelijke gebouwen toegankelijk
te maken voor mensen met lichamelijke beperkingen
en voor mensen met gehoorproblemen. Een
meerderheid van de gemeenten houdt ook rekening met
slechtzienden.
− In een beperkt aantal gemeenten heeft de diaconie
individuele materiële steun aan ouderen gegeven.
− Een aantal gemeenten verleent hulp bij het invullen van
formulieren, ondersteunt mensen in hun contacten met
instanties en zorginstellingen.
− In een beperkt aantal gemeenten is er een klussendienst.
− Een minderheid van de gemeenten probeert de activiteiten
te richten op dat wat er in de burgerlijke gemeenten
gebeurt.
− Een minderheid van de gemeenten probeert ook gericht
niet-kerkleden te bereiken door media te gebruiken en
via informele contacten.

46
AANDACHT VOOR ZORGVERLENERS
− Een minderheid van de gemeenten geeft aandacht aan
mantelzorgers. Dit steekt af tegen het grote aantal mensen
dat mantelzorg verricht. Het is niet duidelijk of dit
een bewuste keuze is, bijvoorbeeld omdat anderen dit al
doen, of dat dit als vanzelf meegenomen wordt in de
informele contacten in die gemeenten die zo kleinschalig
zijn dat men elkaar persoonlijk kent.
− Bij het vrijwilligerswerk leent zowel het toerustingswerk
als zaken als onkostenregeling, verzekering en het blijk
geven van waardering zich voor nadere doordenking,
zonder hiermee te suggereren dat dit alles zwaar
gestructureerd zou moeten worden.
− Aandacht voor professionele zorgverleners ontbreekt.
Dat is niet verwonderlijk. Misschien verwachten zij dat
ook niet en hebben zij daarvoor hun eigen beroepsorganisatie
of is de geestelijk verzorger een aanspreekpunt.
Het stelt ook specifieke deskundigheidseisen.
SAMENWERKING EN CONTACTEN
− Een minderheid van de gemeenten heeft contacten met
andere actoren in het veld van de ouderenzorg. Dat zijn
vooral incidentele contacten die gelegd of benut worden
al naar gelang de behoefte bij vragen die men in het kerkelijk
werk onder mensen is tegengekomen (‘pleitbezorging’),
afstemming van werkzaamheden, uitwisseling van
kennis of het ondernemen van gezamenlijke activiteiten.
Wellicht dat vooral in kleinere plaatsen meer via het
informele circuit loopt. Ook zal het gebrek aan menskracht
een rol spelen, de complexiteit van besturen en
beleidsvorming, mede door de snelle en vele veranderingen.
− De deelname aan besturen van zorginstellingen is sterk
afgenomen. In een beperkt aantal gevallen neemt men
deel aan een Raad van Advies of een identiteitscommissie.
GEESTELIJKE VERZORGER
− De gegevens uit de vragenlijst over de relatie van kerkelijke
gemeenten met geestelijke verzorgers zijn moeilijk
te beoordelen, omdat men dan het aantal geestelijke
verzorgers in z’n geheel (met en zonder kerkelijke binding)
zou moeten weten. Dat overzicht ontbreekt echter.
De contacten die er zijn, betreffen vooral de kerkdiensten
in de kerkelijke gemeente en/of de tehuizen en het
bezoekwerk. In een aantal gevallen komt het werk van
de geestelijk verzorger aan de orde in de kerkenraad.
Ook wordt deze in een aantal gevallen ingeschakeld in
het toerustingswerk en wordt over diens werk bericht in
het kerkblad. In een beperkt aantal gevallen neemt de
geestelijk verzorger deel aan het convent van pastores/
de werkgemeenschap van predikanten.
FINANCIËLE STEUNVERLENING AAN INSTELLINGEN
EN ORGANISATIES
− Kerken zijn nog slechts in zeer beperkte mate structureel
en (iets meer) incidenteel financieel betrokken bij zorginstellingen.
SIGNALEREN
− Een ruime minderheid van de gemeenten evalueert de
activiteiten met en voor ouderen met het oog op signalering.
In de eigen gemeente stelt men via diverse kanalen
de zaken die daaruit voortkomen aan de orde. Daarbij
scoort het kerkblad het hoogst, gevolgd door gemeenteavonden,
gesprekskringen en discussiebijeenkomsten.
− Een minderheid van de gemeenten heeft op enigerlei
wijze contact met de plaatselijke politiek met het oog op
signalering. Benadering van de landelijke politiek vindt
weinig plaats. De lokale en regionale media worden
weinig benut, terwijl er bij het signaleren weinig samenwerking
is met anderen.
WAAR KOMT MEN NIET AAN TOE?
− Er leven wensen voor bestaande en nieuw op te zetten
activiteiten in de uitvoerende en voorwaardenscheppende
sfeer. Deze betreffen de menskracht, deskundigheid,
organisatie en de samenwerking met anderen).
− Van de groepen die niet bereikt worden, maar die men
wel zou willen bereiken, worden de rand- en buitenkerkelijken
het meest genoemd.
− De geringe omvang van de gemeente kan een voordeel
zijn (men kent elkaar) en een nadeel (gebrek aan menskracht
en deskundigheid).
PROTESTANTS DIENSTENCENTRUM
GRONINGEN/DRENTHE
− De wensen voor het Provinciaal Dienstencentrum gaan
vooral over toerusting en informatie, waarbij bezoekwerk,
het opzetten van concrete activiteiten en wat
daarmee samenhangt en voorlichting over thema’s als
euthanasie/versterving en donorschap genoemd
worden.
ENIGE WAARNEMINGEN
GEBASEERD OP DE INTERVIEWS
DE KERKEN
In de gesprekken met de mensen uit de kerken (inclusief
de vrouwenorganisaties) vinden we hetzelfde beeld als in
de resultaten van de enquête. Zij vormen een hecht netwerk
dat ‘onderhouden’ wordt door een intensief bezoekwerk
en een breed scala van kleinschalige activiteiten,
vooral in de vorm van ontmoetingen die gericht zijn op
bezinning, ontspanning en vieren. Kerken zetten zich in om
mensen daaraan deel te laten nemen door bijvoorbeeld te
zorgen voor vervoer en voor kerktelefoon. Ook zijn er
afspraken met verzorgingshuizen en woonzorgcentra om

47
mensen ook daar met de kerk verbonden te doen zijn.
De individuele en collectieve contacten worden benut om
vragen te signaleren over praktische hulp zoals vervoer,
boodschappen doen, kleine klusjes en dergelijke.
Met dit netwerk leveren de kerken een bijdrage aan presentie
in de samenleving met en voor ouderen en daarmee
aan hun welbevinden en de bestrijding van eenzaamheid
en geven zij ondersteuning bij de omgang met levens -
vragen. Daarmee dragen zij ook bij aan de naoberhulp en,
om een hedendaags veel gebruikt beleidsuitdrukking te
gebruiken, aan de sociale samenhang.
Als bedreiging worden twee factoren genoemd:
− de bezuinigingen waardoor het aantal predikantsplaatsen
afneemt en daarmee de tijd die overblijvende predikanten
aan bezoekwerk kunnen besteden.
− De afname van vrijwilligers.
Systematische aandacht voor zorgverleners zoals mantelzorgers
is nog weinig expliciet in beeld. Misschien dat men
dit wel in het werk tegenkomt en in voorkomende gevallen
praktische hulp biedt of aandacht heeft voor de mantelzorger,
maar het is niet echt een aandachtspunt. Dat zelfde
geldt voor de financiële positie van ouderen. Het kan zijn
dat men dit vooral ziet als iets voor de diaconie, maar het is
wel van belang dat men financiële problemen signaleert.
Dit netwerk is vooral een intern netwerk, gericht op bij de
kerk betrokken mensen. Er zijn weinig contacten als kerk
met andere organisaties in het veld, ook niet met geestverwante
organisaties als de PCOB en met de burgerlijke
gemeente. Deze contacten lopen, zeker in kleinschalige
situaties, informeel. Kerken doen ook dingen niet, omdat zij
weten dat anderen erin voorzien. Wel kan uiteraard de
vraag gesteld worden of zij hun netwerk niet mede ten
goede kunnen laten komen aan het bredere geheel van de
samenleving en of zij op hun beurt niet hun voordeel kunnen
doen met de kennis, inzichten en deskundigheid van
andere organisaties.
HET OUDERENWERK EN DE BELEIDSMAKERS
Werkers en beleidsmakers in het ouderenwerk zijn eensgezindheid
in hun visie op ouderenbeleid: ouderen moeten
zo lang mogelijk zelfstandig wonen, de activiteiten moeten
erop gericht zijn dit te ondersteunen en ouderen moeten
gestimuleerd worden om zelf te doen wat zij (nog) kunnen.
Daarnaast moeten voorzieningen en activiteiten aansluiten
bij de vragen en behoeften van ouderen (vraaggericht in
plaats van aanbodgericht). Vanuit dit beleidskader wordt
een beleid voorgestaan en uitgevoerd waarin wonen, zorg
en welzijn geïntegreerd worden. Ook vormt de sociaal-economische
positie van ouderen, zoals in het minimabeleid
en de mobiliteitsmogelijkheden (bereikbaarheid per openbaar
vervoer, taxidiensten), een punt van aandacht.
Daarbij wil men samenwerkingsverbanden opbouwen en
schotten doorbreken. De WMO legt hiervoor de verantwoordelijkheid
bij de burgerlijke gemeente.
Mantelzorgers zijn nadrukkelijk in beeld. De verwachting is
dat het beroep op hen zal toenemen en dat hun taak
zwaarder word. Het streven is om ondersteuning zoals in
de vorm van steunpunten uit te bouwen.
Bij het vrijwilligerswerk wijst men op de noodzaak om mensen
voor concrete taken te vragen en aan te sluiten bij hun
motivatie. Wordt enerzijds in de dorpssituatie geen specifiek
vrijwilligersbeleid nodig geacht vanwege de vele vrijwilligers
die actief zijn, anderzijds wordt in de andere
gemeenten juist op de wenselijkheid gewezen om beleid te
ontwikkelen dat mensen stimuleert vrijwilligerswerk te
doen. Specifiek voor ouderen wordt de groep ‘jonge ouderen’
genoemd, die als zij niet meer in het arbeidsproces zitten,
over relatief veel vrije tijd beschikken en daarom
mogelijkheden hebben om actief te worden in het vrijwilligerswerk.
Als knelpunten voor ouderen nu en in de nabije toekomst,
worden onder meer genoemd:
1) Het risico van verschraling van de zorg door de toenemende
marktwerking en bezuinigingen. Dit treft vooral
de lage inkomensgroepen en degenen die in tehuizen
wonen. De bewoners zullen immers steeds meer uit
zorgbehoevenden bestaan waardoor meer en intensievere
zorg nodig is.
2) Armoede onder ouderen: naast de vele ouderen die
over een goede financiële positie beschikken, zijn er
ook mensen die alleen over AOW beschikken, hoogstens
aangevuld met een klein pensioen. Expliciet
wordt er één keer op gewezen dat boeren geen
pensioen hebben. Opvallend is dat in de gesprekken
de schroom vermeld wordt van ouderen om gebruik te
maken van de bijzondere bijstand.
3) In het algemeen geldt dat niet iedereen zal (kunnen)
voldoen aan de norm van zelfredzaamheid. Dat geldt
in financiële zin en in het hebben en ontwikkelen van
netwerken waarop men een beroep kan doen.
4) De positie van ‘allochtonen’, die minder in het dorpsleven
geïntegreerd zijn en het naoberschap niet kennen.
5) Eenzaamheid wordt nadrukkelijk als een probleem
genoemd, ook in de dorpssituatie.
Er zijn in het circuit van het ouderenwerk weinig contacten
met kerken, zowel vanuit de ouderenbonden, de gemeentelijke
overheid als het welzijnsbeleid. Dit ligt bij tehuizen en
woonzorgcentra anders als het gaat om praktische zaken
als afspraken over bezoekwerk, vieringen en dergelijke.
Soms nemen kerken deel aan het bestuur van zorgcentra,
maar dit is gezien de steeds grotere wordende financiële
verantwoordelijkheden en de complexer wordende organisatie
een niet vol te houden constructie. Daar waar kerken
nog wel in het bestuur zitten, wordt nu gewerkt aan de
instelling van een Raad van Toezicht waarin mensen uit
kerken zitting nemen. Ook is er het voornemen om geregeld
de diaconieën te informeren.
Als praktisch (min)punt wordt genoemd de grote hoeveelheid
kerken en het ontbreken van een gemeenschappelijk
aanspreekpunt. Opvallend is dat alle gesprekspartners
meer samenwerking met en inbreng van de kerken toejuichen.
Er is een zekere teleurstelling dat kerken niet reage-

48
ren op verzoeken tot meedoen. Dat is nu vooral actueel
gezien de invoering van de WMO.
SUGGESTIES
DE VRAGENLIJST
Wat zouden al de gegevens, meningen en visies die we bij
het lezen zijn tegengekomen voor plaatselijke kerken kunnen
betekenen? Kunnen we er iets mee? Misschien zou
het een aardige oefening zijn als we, alvorens verder te
lezen, eerst voor onszelf zouden opschrijven wat wij
geleerd hebben of niet.
Daarbij moeten we bedenken dat de vragenlijst de bedoeling
heeft om een beeld te krijgen van wat er gebeurt en
niet gebeurt in gemeenten. Daarmee kan de vragenlijst als
normerend overkomen in de zin van: ‘dit doen we niet’ en
daarom schieten we tekort. Er kunnen echter goede redenen
zijn om dingen niet te doen, omdat zij misschien niet of
slechts op kleine schaal voorkomen in de gemeente, omdat
ze min of meer natuurlijkerwijs in het informele circuit en
het bestaande werk een plaats hebben of dat anderen,
bijvoorbeeld het ouderenwerk in de burgerlijke gemeente,
al activiteiten of voorzieningen geregeld hebben.
Ook is het tekort aan menskracht door het wegbezuinigen
van predikanten en het tekort aan vrijwilligers en soms aan
deskundigheden een reëel gegeven. Waar wij voor pleiten,
is dat gemeenten (kerkenraden, diaconieën, bezoekgroepen)
zich bewust en beleidsmatig bezinnen op wat zij willen
en kunnen en op grond daarvan kiezen wat zij willen
doen. De vragenlijst kan daarbij een ondersteunende functie
hebben door deze eens door te lopen en zich af te vragen
‘wat doen we en wat doen we niet en waarom niet?’
Het kan verhelderend zijn om zich daarbij af te vragen: waar
liggen onze sterke punten en waar onze zwakke punten?
IN AANVULLING HIEROP REIKEN WIJ
EEN AANTAL OVERWEGINGEN AAN
HET INTERNE WERK
De grote kracht van kerken ligt in hun interne netwerk. Dit
komt overeen met de bevindingen uit het eerder verrichte
landelijke onderzoek. 19 Er is veel aandacht voor ouderen in
de vorm van bezoekwerk, ontmoetingsbijeenkomsten
(bezinning en gesprek, ontspanning), het bieden van mogelijkheden
om de kerkdienst en andere vieringen te bezoeken
of te beluisteren, uitstapjes, praktische hulpverlening.
Een extra kwaliteit van dit netwerk is dat er vanuit het
christelijke geloof aandacht is voor levensvragen. Beide
zaken – het aantal contacten en de inhoud daarvan (‘betekenisvol’)
- zijn van belang voor het tegengaan van
eenzaamheid.
De schrijver Jan Siebelink merkte in een interview
op: “Ik merk dat de kerken een grote rol spelen in het
leven van eenzame mensen. Wij hebben een bejaarde
buurvrouw en iemand van de kerk komt elke
week langs om een bloemetje te brengen of een
praatje te maken.” (NRC/Handelsblad 24 december
2006)
Het is belangrijk om dit netwerk in stand te houden.
Op grond van het onderzoek is een aantal vragen te stellen:
− Dient de toerusting verbetering, mede met het oog op de
toename van het aantal kwetsbare ouderen en daarmee
van dementie en andere ouderdoms kwalen en ziekten?
− Kunnen we aansluiten bij nieuwe initiatieven, zoals die
van het maken van een levensboek?
In 2003 startte het Protestants Dienstencentrum
Groningen/Drenthe samen met de PCOB in de
provincie Drenthe het project ‘Van levensverhaal tot
levensboek’. Het uitgangspunt daarbij is het schrijven
van levensboeken door mensen boven de 50 jaar. Dit
project is een variatie op het landelijke project van de
Protestantse Kerk ‘Ieder mens is een verhaal. Altijd
de moeite waard’
(zie hoofdstuk 2 noot 11, pag. 16.
Overwegingen hierbij zijn:
1 Terugblikken kan eraan meewerken dat ouderen
komen tot een verwerkt en een geaccepteerd
leven.
2 De zelfbewuste groep ouderen die in aantocht is,
zal zelf haar eigen verhaal willen schrijven als
document voor kinderen en kleinkinderen.
3 Als ouderen een levensboek maken, kan dit van
belang zijn bij eventuele dementie of afasie.
Iemands eigen verhaal kan meehelpen om een
respectvolle ontmoeting, ook in deze situatie, met
deze unieke mens mogelijk te maken.
Er is een kadercursus gegeven voor zestien personen
die aan groepen vijftigplussers een cursus van zes
bijeenkomsten geven. In 2005 hebben ook de andere
ouderenbonden interesse getoond. Het samenwerkingsverband
van de ouderen in Drenthe, de SBO, het
Protestants Dienstencentrum Groningen/Drenthe en
het Katholiek Steunpunt organiseerde een kadertraining
waaraan ongeveer veertien mensen deelnamen.
Inmiddels hebben bijna 60 mensen een cursus van
zes bijeenkomsten gevolgd.
19 Gert de Jong, Diaconaat en zorg. Onderzoek naar de feitelijke inzet van christelijke geloofsgemeenschappen op het terrein van zorg, KASKI, Nijmegen oktober
2003.

49
− Onderkennen wij voldoende de grote verscheidenheid
onder ouderen zelf wat betreft leeftijd, vitaliteit (fysiek en
psychisch), financiële mogelijkheden, sociale achtergrond,
in geloofsovertuiging en -beleving en in behoeften
en verlangens? Uit gegeven antwoorden blijkt dat er
in een aantal gemeenten naast het denken in categorieën
(bijvoorbeeld 75+ers die jaarlijks speciale aandacht
bijvoorbeeld in de vorm van een bloemengroet
krijgen) er gelet wordt op de individuele mogelijkheden
en onmogelijkheden van de oudere. Daarbij blijft echter
staan dat toenemende kwetsbaarheid het gemeenschappelijke
kenmerk is bij het ouder worden Dat roept
als zodanig existentiële geloofsvragen op over zin en
zinloosheid, het omgaan met die kwetsbaarheid en het
geloofsperspectief daarbij. 20
− Benutten we voldoende de capaciteiten van ouderen
zelf?
− Vangen we voldoende de vragen (levensvragen, vragen
om praktische hulp, financiële nood) op?
− Kunnen de bezoeken en de andere activiteiten nog meer
bijdragen aan het tegengaan van eenzaamheid? Zoals
vermeld in hoofdstuk 2 komt eenzaamheid in Groningen
en Drenthe wellicht meer voor dan we denken. Dit is
mede gebaseerd op onderzoek onder ouderen. Ook landelijk
is er veel aandacht voor de vragen van vereenzaming.
Sluiten kerken in hun contacten aan bij de vragen
en interesses van de desbetreffende persoon? 21
− Zijn er witte vlekken, dat wil zeggen: zijn er mensen en
groepen voor wie we niet of onvoldoende aandacht voor
hebben? Zo’n groep zouden bijvoorbeeld de mantelzorgers
kunnen zijn.
Vanuit het Protestants Dienstencentrum Groningen/
Drenthe is samen met het Katholiek Steunpunt, het
Steunpunt Mantelzorg en het contactpunt Mantelzorg
in verschillende gemeenten in zuidwest-Drenthe
gewerkt aan het opzetten van interkerkelijke netwerken
mantelzorg. Het doel van deze netwerken is
ervoor te zorgen dat het onderwerp mantelzorg op
de agenda van de kerk komt en blijft staan. Daarnaast
worden activiteiten georganiseerd om mantelzorgers
en de vrijwilligers die met mantelzorg te
maken hebben te ondersteunen. Ook zullen vrijwilligers
toegerust worden om met mantelzorgers en
degenen die door hen verzorgd worden levensboeken
te schrijven.
− Is er aandacht in de voorbeden voor wat we in het ouderenwerk
tegenkomen?
− Berichten we over ons werk in het kerkblad?
− Hoe liggen de relaties met de geestelijk verzorger(s) en
kunnen kerken en geestelijk verzorgers elkaar in hun
werk versterken?
NAAR EN VAN BUITEN
Voor die gemeenten die beleidsmatig willen nadenken over
hun inzet met en voor ouderen is ook de vraag van belang
of dit interne netwerk dienstbaar gemaakt kan worden aan
de samenleving als geheel of dat we naast het interne netwerk
ook extern gerichte activiteiten kunnen ontwikkelen.
Het naar buiten treden kan ook tot functie hebben om inzichten
en informatie van anderen op te doen en om samen met
die anderen activiteiten te ontwikkelen. Dat vergt bezinning
op de vraag: wat voor een kerk willen we zijn? Vinden wij het
mede tot onze roeping als kerk behoren om dienstbaar te zijn
aan de samenleving? Zo ja, wat kunnen wij dan praktisch
doen om iets daarvan te verwezenlijken?
Uitkomst van de bezinning kan zijn dat men besluit om zich
op het interne netwerk te blijven richten. Vandaaruit kan
men dan de zojuist gestelde vragen naar kwaliteitsverbetering
en leemten stellen.
Men kan ook besluiten om vanuit de verantwoordelijkheid
van de kerk richting samenleving activiteiten te ontwikkelen
die dienstbaar zijn aan mensen buiten de kerk of de
kring van meelevenden. Praktische vragen die dan aan de
orde komen zijn:
− Wat komen we tegen in ons netwerk dat ook van belang
is voor de samenleving (signaleren)?
− Het is goed om te beseffen dat ‘buiten’ ook ‘binnen’ zit:
gemeenteleden vervullen allerlei functies, betaald en
onbetaald, in de samenleving ook op het terrein van
ouderenwerk. Een gemeentelid kan actief zijn in een
ouderenbond, in de politiek, werker in de ouderenzorg
zijn enzovoort. Daarbij kan aangesloten worden om
zaken aan de orde te stellen, gezamenlijk activiteiten te
ontwikkelen en om de expertise en kennis van deze
gemeenteleden te benutten.
− Hoe ziet het netwerk van organisaties van ouderen en
van instellingen die werken met en voor ouderen eruit?
Wat is de plek van de kerk daarin of elke plek zou de
kerk daarin kunnen innemen?
− Wat doen andere organisaties en groepen in de burgerlijke
gemeente en/of het dorp al? Dit met het oog op het
voorkomen van verdubbelingen, het aansluiten bij
bestaande activiteiten om deze te versterken of het
opvullen van leemten.
RELATIEF EENVOUDIG AAN TE BRENGEN
VERBETERINGEN
Nog een aandachtspunt bij de doordenking is of verbeteringen
of nieuwe activiteiten veel inspanning of tijd
vereisen of dat met een relatief geringe inspanning iets
gerealiseerd kan worden.
Voorbeelden:
− de jaarlijkse ontmoeting van de bezoekers wordt zo ingericht
dat de vraag ‘wat komen wij tegen?’ scherper op
20
Zie over het ouder worden vanuit de invalshoek van de individuele biografie o.a.: Liebje Hoekendijk, Levenskunst van ouderen. Praktische filosofie met een persoonlijk
accent, Amsterdam 2005; evenals (vanuit en humanistisch perspectief): Jan Baars, Het nieuwe ouder worden. Paradoxen en perspectieven in de tijd, Amsterdam 2006.
21
Zie over eenzaamheid: Roelof Hortulanus e.a., Sociaal isolement. Een studie over sociale contacten en sociaal isolement in Nederland, ‘s Gravenhage 2003; materiaal
van de ouderenbonden in het kader van het project ‘Voorkomen van sociaal isolement bij ouderen’. T. Fokkema/T. VanTilburg, Aanpak van eenzaamheid: helpt het? Een
vergelijkend effect- en procesevaluatieonderzoek naar interventies ter voorkoming en vermindering van eenzaamheid onder ouderen, Den Haag 2006; Anja
Machielse, Onkundig en onaangepast. Een theoretisch perspectief op sociaal isolement, Utrecht 2006.

50
tafel komt. De kennis van de werkers in de praktijk kan
zo doorgegeven worden aan mensen die meer beleidsgericht
zijn.
− gemeenteleden zijn actief in de ouderenbonden. In
onderling overleg wordt besloten dat de kerkelijke vrijwilligers
voor de bezinningsbijeenkomsten van de bonden
worden uitgenodigd.
− meer stukjes in het kerkblad, ook over het ouderenwerk
van andere organisaties.
− bekendmaking in lokale/regionale media van kerkelijke
activiteiten.
− folder met overzicht van activiteiten ook geven aan
instellingen op het terrein van ouderenwerk.
− het opzetten van een website.
− aandacht in de voorbeden voor wat men in het ouderenwerk
tegenkomt.
− waardering voor vrijwilligers tot uitdrukking brengen.
− waardering voor mantelzorgers tot uitdrukking brengen.
PRAKTISCHE VRAGEN BIJ HET BELEID VAN DE
BURGERLIJKE GEMEENTEN EN ANDERE ORGANISATIES
− Veel kerkelijk werk is praktisch uitvoerend van aard. Dat
vergt andere kwaliteiten dan het meedoen in het
beleidscircuit. Men beweegt zich ook in een ander taalveld
dan het beleidsmatige. Dat laatste kent een eigen
jargon en heeft vaak ook een zekere abstractie. Bovendien
vergt dat ook en zekere deskundigheid over regelgeving.
De vraag is hoe de kennis en inzichten die kerkmensen
opdoen ‘vertaald’ kunnen worden naar het
beleid. Daarmee kunnen kerken hun signaleringsfunctie
versterken. Een manier kan zijn dat ‘doeners’ hun kennis
en inzichten doorgeven aan mensen in de gemeente die
beleidsmatig onderlegd zijn.
− Voor een burgerlijke gemeente en andere organisaties is
een praktisch punt wie in de kerken aan te spreken zijn.
Binnen één kerk kan dat al verschillend liggen (bijvoorbeeld
kerkenraad, diaconie, predikant) en zeker als het
om meer kerken gaat. Het is van belang om daar duidelijk
in te zijn door hiervoor bijvoorbeeld een vaste contactpersoon
te benoemen. Nog verder kijkend zouden
kerken kunnen overwegen om gerichte vormen van
samenwerking te ontwikkelen, zodat de veelheid van
kerken voor de burgerlijke gemeente en andere gemeenten
praktischer hanteerbaar wordt. De vragenlijst en de
interviews wijzen uit dat er maar beperkt sprake is van
samenwerking. Als er sprake is van samenwerking
varieert deze al naar gelang de plaatselijke verhoudingen.
Het is daarom niet doenlijk om één vorm aan te
bevelen. Per plaats kan naar mogelijkheden gekeken
worden.
− Nog een ander praktisch punt is dat burgerlijke
gemeenten meer protestantse gemeenten, hervormde
gemeenten, gereformeerde kerken of lutherse gemeenten
kunnen omvatten. Ook dan laat zich de vraag stellen
naar samenwerkingsmogelijkheden. Dit is van belang
voor de contacten met de burgerlijke gemeenten en
andere organisaties, maar ook om bijvoorbeeld de vereiste
deskundigheid te kunnen mobiliseren: vanwege het
bredere draagvlak zijn er meer mensen met specifieke
deskundigheden te vinden.
DE WET MAATSCHAPPELIJKE ONDERSTEUNING (WMO)
Dit onderzoek is uitgevoerd vóór de invoering van de WMO
per 1 januari 2007. Al wierp deze al haar schaduwen vooruit.
Deze wet legt de beleidsbepaling en de regiefunctie op
het terrein van zorg en welzijn in belangrijke mate bij de
burgerlijke gemeente (zie hoofdstuk 1). De WMO biedt in
principe de mogelijkheid om meer samenhang tussen het
werk van organisaties aan te brengen en tussen professionele
en onbetaalde zorg, maar ook om behoeften en knelpunten
beter te signaleren. Voor kerken liggen hier
mogelijkheden om hun verantwoordelijkheid voor de
samenleving dicht bij vorm te geven. Wat dat betreft liggen
er ook verwachtingen: bij de behandeling van het wetsontwerp
in de Tweede Kamer werd een motie van de Christen-
Unie aanvaard “om kerken en andere geestelijke genootschappen
óók te rekenen tot de raadgevers van de
gemeenten bij de invoering van de wet.”
Kerken kunnen in het beleidsproces rondom de WMO een
rol spelen, daarbij hun kennis, ervaringen, inzichten en
werk inbrengen en op hun beurt met wat zij van anderen
horen hun voordeel doen voor hun werk. Gezamenlijk kunnen
ook initiatieven ontplooid worden en naar afstemming
van werkzaamheden gestreefd worden. Bij deze inzet van
kerken hoort ook het kritisch signaleren van waar ouderen
tussen wal en schip vallen door het nieuwe beleid. Dit is
des te meer van belang omdat de WMO een groot beroep
doet op de zelfredzaamheid van mensen en op sociale netwerken.
Mensen die niet of slechts in beperkte mate over
netwerken beschikken, hebben daarbij kans op tekortschietende
mogelijkheden tot het krijgen van de zorg die zij
nodig hebben. 22
Gezien de betekenis van dit alles verdient het aanbeveling
dat kerken op lokaal niveau zich de vraag stellen hoe zij
aan de uitvoering van de WMO kunnen meedoen.
BESCHIKBAARHEID PROTESTANTS DIENSTENCENTRUM
GRONINGEN/DRENTHE
Het Protestants Dienstencentrum is beschikbaar voor advisering
en ondersteuning van activiteiten op het terrein van
ouderen. Het biedt ook zelf cursussen aan en initieert nieuwe
activiteiten, zoals het werken met levensboeken. Dit
alles verdient voortgezet te worden. Daarnaast zou het
goed zijn om vanuit het Protestants Dienstencentrum een
project op te zetten dat vernieuwend is en waarin vragen
aan de orde komen die van belang zullen worden. Veel
ouderenwerk, ook vanuit de kerken, richt zich op oudere
ouderen. Vele ouderen tot ongeveer 70 jaar zijn actief; zij
dragen een groot deel van het werk in de kerken. Maar
komen hun vragen en betrokkenheden aan de orde?
22
Voor informatie over de WMO en de rol die kerken daarin kunnen vervullen, zie: Wet op de maatschappelijke Ondersteuning. Informatiemap van Kerk in Actie
(zie: www.kerkinactie.nl)

51
Vragen over al dan niet blijven doorwerken, vroegpensionering,
mantelzorg, zorg voor kinderen, kleinkinderen en
ouders, vragen rond geloven en kerkverlating, de veranderingen
in de relaties tussen mannen en vrouwen. Kortom,
welke vragen leven er onder deze ouderen en wat betekenen
ze voor de inzet van kerken en samenleving?
Deze vragen zijn niet alleen voor kerken van belang. Daarom
zou met andere organisaties samengewerkt moeten
worden. Om een en ander te exploreren zouden op lokaal
niveau twee pilots kunnen worden opgezet, waarin kerken
met organisaties van en voor ouderen samenwerken. Te
denken valt aan een plattelandsgemeente en een stad. Op
grond van de ervaringen die men daarin opdoet en de
resultaten, zou men dan tot de aanstelling van een regionale
aandachtsfunctionaris (mede namens de kerken)
kunnen komen.

LITERATUUR
53
Baars, Jan, Het nieuwe ouder worden. Paradoxen en perspectieven in de tijd, Amsterdam 2006.
Breedveld, K./M.de Klerk/J. de Hart, ‘Ouderen en maatschappelijke inzet’, in: Mogen ouderen ook meedoen, RMO Advies
33, Den Haag december 2004, pp. 103-192.
Boer, Alice H. de (red.),Rapportage ouderen 2006. Veranderingen in de leefsituatie en levensloop, Den Haag juni 2006.
Dohmen, Joop/Frits de Lange (red.), Moderne levens lopen niet vanzelf, Amsterdam 2006.
Fokkema, T./T. van Tilburg, Aanpak van eenzaamheid: helpt het? Een vergelijkend effect- en procesevaluatieonderzoek
naar interventies ter voorkoming en vermindering van eenzaamheid onder ouderen, Den Haag 2006.
Haan, Ido de/Jan Willem Duyvendak (red.), In het hart van de verzorgingsstaat. Het Ministerie van Maatschappelijk Werk
en zijn opvolgers (CRM, WVC, VWS), 1952-2002, Zutphen 2002.
Hoekendijk, Liebje, Levenskunst van ouderen. Praktische filosofie met een persoonlijk accent, Amsterdam 2005.
Hortulanus, Roelof, e.a., Sociaal isolement. Een studie over sociale contacten en sociaal al isolement in Nederland,
d
‘s Gravenhage 2003.
Jong, Gert de, Diaconaat en zorg. Onderzoek naar de feitelijke inzet van christelijke geloofsgemeenschappen op het veld
van zorg, KASKI, Nijmegen oktober 2003.
Jong, Gert de, Diaconaat & Zorg in Den Haag. Onderzoek naar feitelijke inzet van christelijke geloofsgemeenschappen op
het veld van zorg, deelrapportage Den Haag, KASKI, Nijmegen maart 2004.
Kerk in Actie, Wet op de Maatschappelijke Ondersteuning. Informatiemap, Utrecht 2005 (en volgende edities).
Klerk, M.M.Y. de (red.), Zorg en wonen voor kwetsbare ouderen. Rapportage ouderen 2004, Den Haag mei 2006.
Lammerts, Rob/Gülsen Dogan, Warkelijk waor. Onderzoek naar economische en sociale participatie en het voorzieningengebruik
door bewoners van kleine dorpen in Midden-Drenthe, Utrecht 2004.
Lange, Frits de, ‘Weg met de mythe van de tweede jeugd’, in: Trouw 6 januari 2007.
Machielse, Anja, Onkundig en onaangepast. Een theoretisch perspectief op sociaal isolement, Utrecht 2006.
Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport, Ouderenbeleid in het perspectief van de vergrijzing. Nota Ouderenbeleid
19-4-2005.
Noordegraaf, Herman (red.), Het zal ons een, zorg zijn. Over toegankelijkheid en kwaliteit van zorg als opdracht voor
diaconaat, Kampen 2000.
PCOB (J. Duisterwinkel), Op weg met dementie 2. Een handreiking voor kerkgemeenschappen in de ondersteuning van
dementerenden en hun naasten, Baarn 1999.
Provincie Groningen, Ontwerp Beleidsplan 2005-2008, z.p. z.j.
Stichting Welzijnswerk Hoogeveen, Project Doorbreken van eenzaamheid, Hoogeveen z.j.
Timmermans, J.M., Mantelzorg. Over de hulp van en aan mantelzorgers, Den Haag maart 2003.
Uytenbogaardt, Ineke-Regina, Een levensverhaal als houvast. Verhalen die klinken in de (geloofs) gemeenschap bij
versluierende geestkracht / dementie, die uitnodigen tot het maken van een levensboek, Gorinchem 2004.

VRAGENLIJST KERK & OUDEREN
55
1) KERKELIJKE GEMEENTE
Uw kerkelijke gemeente is:
- een Protestantse Gemeente;
- een Hervormde Gemeente;
- een Gereformeerde Kerk;
- een Evangelisch-Lutherse Gemeente;
- anders, te weten ...........................................................................................................................................................................................................................
(het goede antwoord omcirkelen).
2) BURGERLIJKE GEMEENTE
2.1 Hoeveel inwoners telt uw burgerlijke gemeente? ..............................................................................................................................................
2.2 Hoeveel inwoners telt uw woonplaats? .....................................................................................................................................................................
3) OUDERENBELEID
3.1 Is er binnen uw kerkelijke gemeente een gericht ouderenbeleid?
- voor de hele gemeente ja/nee
- op specifieke terreinen, te weten:
3.2 Op welke groepen naar leeftijd van ouderen richt het beleid in uw kerkelijke gemeente zich?
- 50-65 jaar ja/nee
- 65-75 jaar ja/nee
- 75 jaar en ouder ja/nee
- alle ouderen zonder onderscheid naar leeftijd ja/nee
3.3 Richt uw beleid zich ook op ouderen buiten uw kerkelijke gemeente? ja/nee
3.4 Werkt u met andere kerken samen als het gaat om ouderen? ja/nee
Zo ja, met welke kerken (en/of eventueel in verband van Raad van Kerken)
Zo ja, op welke terreinen?
4) INZET VAN OUDERE VRIJWILLIGERS
Vele ouderen zetten zich actief in voor kerk en samenleving. Daarop hebben de volgende vragen betrekking:
4.1 Vraagt u gericht ouderen voor het verrichten van kerkelijke activiteiten en het vervullen van functies? ja/nee
Zo ja, om welke activiteiten en functies gaat het dan?
4.2 Ondersteunt uw kerkelijke gemeente activiteiten van ouderen zelf? ja/nee
(bijvoorbeeld ouderenbonden, vrijwilligerswerk in de samenleving)
Zo ja, welke activiteiten betreft het dan?
4.3 Welke bezinningsactiviteiten vinden er plaats voor en door ouderen zelf?
4.4 Welke vragen, opmerkingen of suggesties heeft u nog wat betreft de inbreng van ouderen in activiteiten van uw
gemeente?

5) ACTIVITEITEN OP HET TERREIN VAN ZORG EN ONDERSTEUNING
56
Binnen en vanuit kerkelijke gemeenten vinden we een verscheidenheid aan activiteiten ten behoeve van ouderen. Deze
kunnen liggen in de sfeer van levensoriëntatie, het opbouwen en onderhouden van relaties, praktische steun en zorg. De
nu volgende vragen hebben hierop betrekking.
5.1 Wie verrichten het pastoraat en waar bestaat dit uit? (bijvoorbeeld huisbezoek):
- predikant: ja/nee
- activiteiten:
- ouderlingen: ja/nee
- activiteiten:
- pastoraal werker: ja/nee
- activiteiten:
- bezoekgroepen: ja/nee
- activiteiten:
- anderen, te weten:
- activiteiten:
5.2 Is er bij de activiteiten aandacht voor ouderdomskwalen en ziekten als
- dementie ja/nee
- gevolgen herseninfarct ja/nee
- depressiviteit ja/nee
- anderszins, te weten:
5.3 Vindt op deze terreinen nog specifieke toerusting plaats? ja/nee
Zo ja, waar bestaat deze toerusting dan uit?
5.4 Zijn er activiteiten met en voor ouderen wat betreft het tegengaan van vereenzaming? ja/nee
Zo ja, waaruit bestaan deze?
5.5. Welke recreatieve activiteiten vinden er plaats
- ouderensociëteit;
- gezamenlijk uitgaan;
- vakantieweken;
- anderszins, te weten:
5.6 Is er aandacht voor mobiliteitszaken?
- vervoer ja/nee
- rijden met rolstoel ja/nee
- anderszins, te weten:
5.7 Is de kerkelijke accommodatie toegankelijk voor mensen met lichamelijke beperkingen? ja/nee
5.8 Zijn er voorzieningen voor gehoorgestoorden? ja/nee
5.9 Houdt u rekening met slechtzienden? (bijv. door grote letter-liturgie en -bundel)? ja/nee
5.10 Vindt er individuele materiële steun plaats aan ouderen? ja/nee
Welk bedrag was daarmee gemoeid in 2004: € ....................................................................................................
Hoeveel gehonoreerde aanvragen betrof het?
Door wie werd deze hulp verleend:
- diaconie ja/nee
- andere instantie(s), te weten:
5.11 Worden mensen geholpen bij het verkrijgen van hun rechten:
- hulp bij het invullen van formulieren ja/nee
- ondersteunen van mensen in hun contacten met instanties ja/nee
- ondersteunen van mensen in hun contacten met zorginstellingen ja/nee
- anderszins, te weten:
5.12 Is er in uw kerkelijke gemeente een klusjesdienst voor (o.a.) ouderen? ja/nee
5.13 Probeert u uw activiteiten te richten op datgene wat er in het geheel van de burgerlijke gemeente
leeft en gebeurt?
ja/nee
5.14 Vinden er ook activiteiten plaats voor mensen die geen kerklid zijn? ja/nee
Zo ja, hoe bereikt U deze?
- folders ja/nee
- lokale/regionale omroep ja/nee
- krant/huis aan huisblad ja/nee
- mondelinge contacten ja/nee
- anderszins, te weten:

6) AANDACHT VOOR ZORGVERLENERS
57
Behalve aandacht gericht op ouderen die ondersteuning en zorg behoeven, besteden sommige kerkelijke gemeenten ook
aandacht aan degenen die zorg en ondersteuning geven. We kunnen dan denken aan mantelzorgers (partners of andere
familieleden van de zorgontvanger, buren of vrienden), vrijwilligers en beroepskrachten. Onderstaande vragen hebben
daarop betrekking:
6.1 Mantelzorgers:
Zijn er activiteiten met het oog op mantelzorgers (bijvoorbeeld blijk geven van waardering, praktische
ondersteuning)
ja/nee
Zo ja, waaruit bestond(en) deze?
6.2 Vrijwilligers actief op het terrein van zorg voor ouderen:
- Vindt er toerusting plaats van vrijwilligers? ja/nee
Zo ja, waar bestaat deze uit?
- Is er een onkostenregeling voor vrijwilligers? ja/nee
- Is er een verzekering voor de vrijwilligers? ja/nee
- Zijn er blijken van waardering voor vrijwilligers? ja/nee
Zo ja, waaruit bestaan deze?
6.3 Beroepskrachten:
- Is er aandacht voor professionele zorgverleners? ja/nee
Zo ja, om welke beroepskrachten gaat het?
Zo ja, in welke activiteiten krijgt deze aandacht vorm?
7) SAMENWERKING EN CONTACTEN
7.1 Weet u wie in uw kerkelijke gemeente betrokken is bij de zorg
(beroepsmatig, bestuurlijk, als vrijwilliger of anderszins)?
ja/nee
7.2 Zijn er in uw woonplaats zorginstellingen?
- verzorgingstehuis? ja/nee
- verpleegtehuis? ja/nee
- andere, te weten:
7.3. Is uw kerkelijke gemeente vertegenwoordigd in het bestuur van een zorginstelling of
een organisatie op het terrein van zorg?
ja/nee
Zo ja, welke organisatie(s) betreft het dan?
7.4 Is uw kerkelijke gemeente vertegenwoordigd in de Raad van Advies van een zorginstelling? ja/nee
Zo ja, welke zorginstelling(en)?
7.5 Is uw kerkelijke gemeente vertegenwoordigd in een identiteitscommissie van een zorginstelling? ja/nee
7.6 Neemt uw kerkelijke gemeente deel aan een cliëntenraad? ja/nee
Zo ja, van welke zorginstelling(en)?
7.7 Wat is uw mening over deze deelname(s) namens de kerk en hebt u wensen hiervoor?
7.8 Hebt u contacten en overleg met hospices? ja/nee
Zo ja, waaruit bestaan deze dan?
7.9 Heeft u contacten en overleg met de burgerlijke gemeente met betrekking tot ouderen? ja/nee
Zo ja, Structureel*/incidenteel
*= doorhalen wat niet van toepassing is.
Doel van de contacten:
- pleitbezorging
- meedenken in beleid ja/nee
- afstemming van activiteiten ja/nee
- anders, te weten:
7.10 Hebt u contacten en overleg met ouderenbonden? ja/nee
Zo ja, met welke?
Zo ja, Structureel*/incidenteel
Doel van de contacten:
- afstemming van activiteiten ja/nee
- profiteren van elkaars kennis ja/nee
- ondersteuning van ouderenbonden ja/nee
- ondernemen van gezamenlijke activiteiten ja/nee
- anders, te weten:

7.10 Hebt u contacten met andere organisaties op het terrein van zorg, wonen en welzijn voor ouderen? ja/nee
Zo ja, met welke?
Structureel*/incidenteel
Doel van de contacten:
- pleitbezorging ja/nee
- afstemming van activiteiten ja/nee
- profiteren van elkaars kennis ja/nee
- ondernemen van gezamenlijke activiteiten ja/nee
- anders, te weten:
7.11 Hebt u contacten met directies/leiding van zorginstellingen ja/nee
(het gaat hier dus om niet-bestuurlijke contacten en vormen van overleg)?
Zo ja, met welke?
Structureel*/incidenteel
Doel van de contacten:
- pleitbezorging ja/nee
- afstemming van activiteiten ja/nee
- profiteren van elkaars kennis ja/nee
- ondernemen van gezamenlijke activiteiten ja/nee
- anders, te weten:
7.13 Bent u tevreden over deze contacten? ja/nee
Zo nee, waarom niet?
58
8) GEESTELIJKE VERZORGING
8.1 Zijn er contacten tussen tussen geestelijk verzorgers in zorginstellingen in uw woonplaats en
de kerkelijke gemeente
ja/nee
Zo ja, waaruit bestaan deze?
- gesprek in de kerkenraad ja/nee
- voorgaan in kerkdiensten ja/nee
- verzorging van kerkdiensten in de zorginstelling(en) ja/nee
- inschakeling in toerustingswerk ja/nee
- artikelen in kerkblad ja/nee
- anders, te weten:
8.2 Zijn er contacten tussen geestelijke verzorgers in zorginstellingen elders en de kerkelijke gemeente ja/nee
Zo ja, waaruit bestaan deze?
- gesprek in de kerkenraad ja/nee
- voorgaan in kerkdiensten ja/nee
- verzorging van kerkdiensten in zorginstellingen ja/nee
- inschakeling in toerustingswerk ja/nee
- artikelen in kerkblad ja/nee
- anders, te weten:
8.3 Is de geestelijk verzorger
- aan uw kerkelijke gemeente verbonden? ja/nee
- aan een andere kerkelijke gemeente verbonden? ja/nee
- in dienst van de zorginstelling ja/nee
- Zo ja, met kerkelijke bevestiging ja/nee
8.4 Als gevolg van extramuralisering komen mensen weer buiten de zorginstelling te wonen.
Vindt hierover overleg plaats tussen de kerkelijke gemeente en de geestelijke verzorging
van de zorginstelling(en) met het oog op de afstemming van activiteiten?
ja/nee
9) FINANCIËLE STEUNVERLENING AAN INSTELLINGEN EN ORGANISATIES
De kerkelijke gemeente kan bijvoorbeeld via de diaconie financieel betrokken zijn bij ouderenwerk. Dat kan door financiele
steun te geven aan zorginstellingen, aan organisaties op het terrein van zorg en welzijn. Dit kan incidenteel of structureel
zijn. Daarop hebben de volgende vragen betrekking.
9.1 Onze kerkelijke gemeente geeft structureel financiële steun aan zorginstellingen of organisaties ja/nee
Zo ja, aan welke instellingen en organisaties?
Om welke bedragen gaat het in 2004?
Wie geeft de financiële ondersteuning?
- diaconie ja/nee
- ander orgaan, te weten:
Waartoe was de gift bestemd?

9.2 Onze kerkelijke gemeente geeft incidenteel giften? ja/nee
Zo ja, aan welke instellingen en organisaties?
Om welke bedragen gaat het in 2004?
Wie deed de gift?
- diaconie ja/nee
- ander orgaan, te weten:
- waartoe was de gift bestemd?
59
10) SIGNALERING
De kerkelijke gemeente kan dat wat zij tegenkomt in huisbezoek en andere activiteiten aan problemen en positieve ontwikkelingen
signaleren naar de eigen kerkelijke gemeente en naar politiek en samenleving. Dit met het oog op bewustwording
van noden en mogelijkheden. Daarover gaan de volgende vragen.
10.1 Evalueert u uw activiteiten wel eens met het oog op signalering? ja/nee
10.2 Op welke wijze deelt u de opgedane ervaringen en inzichten met uw kerkelijke gemeente?
- via het kerkblad? ja/nee
- in gesprekskringen ja/nee
- discussiebijeenkomsten ja/nee
- gemeenteavonden ja/nee
- in kerkdiensten/themadiensten? ja/nee
- anderszins, te weten:
10.3 Op welke wijze brengt u uw ervaringen en inzichten over naar samenleving en politiek?
- in overleg met de burgerlijke gemeente en plaatselijke politiek ja/nee
- door het schrijven van brieven aan
- burgerlijke gemeente ja/nee
- gemeenteraad/college van burgemeester en wethouders ja/nee
- landelijke politiek ja/nee
- anderen, te weten:
- door berichten in plaatselijke/regionale pers ja/nee
- via de lokale/regionale omroep ja/nee
- anderszins, te weten:
- Werkt u bij het signaleren samen met andere organisaties/groepen? ja/nee
- Zo ja, welke?
11) TOT SLOT
11.1 Zijn er activiteiten die u wel belangrijk vindt, maar waar u niet aan toekomt?
11.2 Welke wensen ten aanzien van bestaande activiteiten hebt u?
11.3 Zijn er (groepen) ouderen die u niet bereikt met uw activiteiten, maar die u wel zou willen bereiken?
11.4 Als u nog materiaal hebt over uw activiteiten, ontvangen wij dat graag.
11.5 Als u nog ervaringen en opmerkingen kwijt wilt betreffende uw activiteiten op het terrein van ouderen, kunt u die
hieronder vermelden.
11.6 Welke wensen/suggesties hebt u met betrekking tot de verbetering/uitbreiding van de ondersteuning die het Protestants
Dienstencentrum u op het terrein van ouderenbeleid zou kunnen bieden?

COLOFON
60
UITGAVE
Kerk in Actie
Postbus 456
3500 AL Utrecht
Tel. (030) 880 14 56
E-mail info@kerkinactie.nl
Internet www.kerkinactie.nl
Giro 456
AUTEUR
Herman Noordegraaf
EINDREDACTIE
Henk van IJken
PRIJS
€ 5,-
OPMAAK EN DRUK
Libertas, Bunnik
FOTO’S
Jaap de Jager (omslag, pag. 30 en 44)
Irene Stok (pag. 6)
Gert Jan Koster (pag. 10)
ISBN/EAN: 978-90-8894-001-9
Deze brochure is gemaakt in samenwerking met het Protestants Dienstencentrum Groningen/Drenthe en de
Provinciale Gereformeerde stichting voor Samenlevingsopbouw en Jeugdwerk Drenthe (PGSJ).
© Mei 2007

Postbus 456
3500 AL Utrecht
Tel. (030) 880 14 56
Fax.(030) 880 14 57
E-mail info@kerkinactie.nl
website www.kerkinactie.nl