Masterscriptie-Henk-Hoogeveen-VU

Achter de rododendrons
Dadersporen als getuigen in een schuldig landschap
De omgang met dadererfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
op landgoederen en buitenplaatsen
Henk Hoogeveen
Studentnummer 1790390
Vrije Universiteit
Masterscriptie Architectuurgeschiedenis
Begeleider: dr. F.H. Schmidt
Tweede lezer: prof. dr. J.E. Bosma
Augustus 2013
1

Achter de rododendrons
Dadersporen als getuigen in een schuldig landschap
De omgang met dadererfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
op landgoederen en buitenplaatsen
Henk Hoogeveen
Vrije Universiteit
De Grote Pekken 60
Faculteit der Letteren
3901 JD Veenendaal Master Architectuurgeschiedenis
Studentnummer 1790390
T 06 – 27 43 11 70
E henkhoogeveen@live.nl
Begeleider: dr. F.H. Schmidt
Tweede lezer: prof. dr. J.E. Bosma
Augustus 2013
2

Ik verklaar hierbij dat deze scriptie een oorspronkelijk werkstuk is, dat uitsluitend door
mij vervaardigd is. Als ik informatie en ideeën aan andere bronnen heb ontleend, heb
ik hiervan expliciet melding gemaakt in de tekst en de noten.
Veenendaal, 9 augustus 2013
H. Hoogeveen
3

INHOUDSOPGAVE
Titelpagina
Inhoudsopgave 4-5
Inleiding 6
Hoofdstuk 1
Landgoederen & buitenplaatsen en de Tweede Wereldoorlog 14
1.1 Onderzoek naar de periode van de oorlog op landgoederen & buitenplaatsen 14
1.2 Landgoederen, buitenplaatsen en de Tweede Wereldoorlog 15
1.3 Functies en gebruik. Landgoederen & buitenplaatsen in de oorlog 19
1.4 De naoorlogse omgang met de sporen van de oorlog 22
1.5 De nog aanwezige (dader)sporen 24
Hoofdstuk 2
De complexiteit van dadererfgoed - Theorieën over de omgang 26
met schuldig erfgoed
2.1 Oog voor dadererfgoed? 26
2.2 Benaderingen van dadererfgoed 29
2.3 Dilemma’s bij dadererfgoed 35
Hoofdstuk 3
Toorenvliedt: van buitenplaats tot bunkerpark 39
3.1 Inleiding 39
3.2 Een biografie van de buitenplaats Toorenvliedt 40
3.3 De Tweede Wereldoorlog op Toorenvliedt 42
3.4 “Nieuw Walcheren” met een ‘nieuw’ Toorenvliedt 48
3.4.1 De context voor de herinrichting van het nieuwe Walcheren 48
3.4.2 De herbeplanter van Walcheren 49
4

3.4.3 Van buitenplaats tot stadspark. Een uniek nieuw park voor Toorenvliedt 50
3.4.4 Nieuwe vormen van gebruik van het naoorlogse Toorenvliedt 53
3.5 De huidige omgang met Park Toorenvliedt 54
3.5.1 Plannen en proces rondom het ‘opwaarderen’ van Park Toorenvliedt 54
3.5.2 Aanpak Park Toorenvliedt in het kader van Europees WWII Heritage project 56
3.5.3 Kanttekeningen bij de gevolgde benaderingswijze van Toorenvliedt 58
Hoofdstuk 4
Avegoor: verraderlijke schoonheid? 61
4.1. Inleiding 61
4.2 Een biografie van het Landgoed Avegoor 63
4.3 De Tweede Wereldoorlog op Landgoed Avegoor 68
4.3.1 Avegoor als SS-Schule 68
4.3.2 De herinrichting van het park als sportterrein en de bouw van de sporthal 69
4.3.3 Een spoor richting architect A.H. van der Waal 73
4.3.4 De laatste oorlogsjaren op Avegoor 74
4.4. Het Avegoor van na de oorlog 75
4.4.1 De nasleep van de oorlog. Avegoor als interneringskamp 75
4.4.2 Avegoor opnieuw een vakantieoord 77
4.4.3 Herinneringen aan de sporthal op Avegoor als “Vakantiekamp Middachten” 78
4.5 De huidige omgang met Landgoed Avegoor 82
4.5.1 Een nieuwe toekomst voor een gebouw met een geheugen 82
4.5.2 Analyse en advies over de omgang met Avegoor en het ‘dadererfgoed’ 84
Conclusie 89
Bibliografie 93
Nawoord 101
Bijlagen
1. Krantenberichten over de vakantiekampen op Avegoor
2. Opgeschreven jeugdherinneringen aan de vakantiekampen op Avegoor
5

INLEIDING
“Het is een schuldig landschap, een landschap dat heeft zien gebeuren, want in landschappen, in de
schone natuur vinden vaak de afgrijselijkste opvoeringen plaats. Veldslagen. Sluipmoorden. Man tegen
man. Aanleg en onderhoud van kampementen. Barakken. Plekken ter kwelling van weerloze
schepsels. Voornoemd landschap heeft zich daar nooit iets van aangetrokken, is zelfs zo schaamteloos
geweest om gewoon door te groeien, het is een schande, ik raak er nooit over uitgesproken. De
confrontatie natuur-cultuur is een onbarmhartig gebeuren, dat gaat met pijn gepaard, geloof dat maar.
Ja ja, ik weet wel, het is zinloos om de natuur schuldig te noemen, maar kunst is ook zinloos, daarom
is kunst zo onontbeerlijk. En gewetenloos. Sinngebung des Sinnlosen. Schuldig landschap dus. Jammer
dat het je ontgaan is”. 1 – Armando
HET SCHULDIGE LANDSCHAP
‘Schuldig landschap’, twee woorden die doen denken aan schuld, schuldgevoel, de Tweede
Wereldoorlog, sporen, goed en kwaad, daders, slachtoffers, medeplichtigen en de getuigenis van het
landschap. De term ‘schuldig landschap’ werd bedacht door kunstenaar Armando, die deze twee
woorden zorgvuldig heeft gekozen en gecombineerd. De betekenis die hiermee is ontstaan schuilt
juist in de combinatie van de twee woorden, aan de hand waarvan Armando schrijft, schildert en
tekent. Dat ook veel Nederlandse landgoederen in buitenplaatsen in feite schuldige landschappen zijn
is veelal onderbelicht gebleven. Bij het arcadische of romantische beeld van een landgoed of
buitenplaats denk je niet snel aan de Tweede Wereldoorlog en de verschrikkingen die zich daar
hebben afgespeeld. Kunstenaars als Armando en Anselm Kiefer gaven via hun werk het landschap een
extra betekenis, omdat het landschap volgens hen getuige is geweest van de feiten die er hebben
plaatsgevonden. Kiefer zocht als kunstenaar naar een manier om zijn kritiek op het naoorlogse
Duitsland en de taboeïsering van het onderwerp van de Tweede Wereldoorlog in en via zijn werk
bespreekbaar te maken. Hij wilde Duitsland met haar verleden confronteren, zijn werk was een uiting
van commentaar op de Duitse geschiedenis. Zo greep hij bijvoorbeeld terug op oude beelden die
geworteld waren in het Duitse geheugen, zoals het bos, de heldenslagen, veldslagen van de Tweede
Wereldoorlog en de mythe van het ontstaan van Duitsland. De landschappen van Kiefer lijken te
verkeren in een staat van verval en verwoesting en ook komen er geen mensen in voor, slechts
sporen doen iets vermoeden. Naast verf gebruikte hij in zijn schilderijen materialen als dode
doornstruiken, verkoolde stukken hout en as. In zijn werk gaf hij de oorlog een plek. Armando begon
1
Armando2003
6

in de eerste helft van de zeventiger jaren reeksen schilderijen en tekeningen te maken die hij ‘schuldig
landschap’ noemde. Deze thematiek en de Tweede Wereldoorlog spelen in zijn werk een dominante
rol. Als kind groeide hij op met uitzicht op het Kamp Amersfoort, een doorgangskamp naar
Duitsland. Toen na de oorlog, in de jaren vijftig, veel mensen liever vooruit keken, bleef Armando
kijken naar het verleden, omdat hij het niet kon loslaten. Hij heeft zich nooit kunnen neerleggen bij
zoveel slachtoffers en zoals hij het zelf formuleert heeft de oorlog hem ‘overrompeld’. 2 Armando
schildert echter geen gebeurtenissen, daders noch slachtoffers en schrijft geen verhalen die de oorlog
omschrijven, maar wat eraan grenst. Het afschuwelijke van de oorlog is volgens hem namelijk
onuitsprekelijk. “Het is als een voetafdruk in het bos, als een stille getuige van de eerdere
aanwezigheid van de mens”. Zijn werken - poëzie, schilderijen, tekeningen, muziek en documentaires
- gaan over de sporen die het “onuitsprekelijk afschuwelijke” heeft nagelaten. Met zijn werk wil hij
zorgen dat de sporen niet vervagen en vecht daarmee tegen het verlies van bepaalde herinneringen.
“Het doorgroeien en doorgaan maakt ons, en de boom en het landschap, schuldig aan het vergeten
en het onverstoorbaar doorleven.”
De vele lagen herinneringen en associaties die door generaties aan landschappen en plekken zijn
toegedicht worden blootgelegd in Simon Schama’s boek Landschap & Herinnering (1995). Hij laat
bijvoorbeeld zien hoe de moderne westerse ‘natuur’ beladen is met herinneringen en betekenissen.
In het landschap zelf vormgegeven of door de omgang met dat landschap in de loop der jaren, maar
ook de herinneringen die doorklinken in literatuur en kunst. Daarbij maakt Schama net als Armando
gebruik van het (Duitse) bos als voorbeeld en metafoor, als een plek vol mythen en herinneringen die
echter ook een bloederig spoor hebben achtergelaten.
Afb. 1. Armando - Schuldig landschap. Drieluik 1976 (Centraal Museum)
2
Armando, http://www.armandomuseum.nl (6-3-2013)
7

STILLE GETUIGEN
In Armando’s werk komen bomen en struiken veelvuldig voor, ze zijn volgens hem “zwijgende
getuigen geweest van de meest verschrikkelijke dingen en desondanks zijn zij onaangedaan gebleven.
Zij vragen zich niets af.” 3 Maar waaruit bestaat nu precies die schuld van het landschap? In de natuur
of het landschap heeft in de Tweede Wereldoorlog veel plaatsgevonden, met name doordat de ligging
vaak was onttrokken aan het oog van de buitenwereld. Ondanks dat de natuur onverschillig is en
onverstoorbaar doorgroeit, is de natuur vaak van grote schoonheid, vredig en stil. Er is sprake van
een verraderlijke schoonheid, de schoonheid van het kwaad. Maar de natuur wist de sporen van de
gruwelijkheden uit en dat maakt het landschap in Armando´s ogen schuldig. De bossen rond
Amersfoort zijn voor Armando getransformeerd van een plek van onschuldig kinderspel tot een plek
van geweld en misdaad, een plek beladen met schuld. Wat Armando na de oorlog verbaasde en wat
hem als kunstenaar blijvend heeft beïnvloed, was het feit dat dit voormalige oorlogsgebied een
dergelijk vredige uitstraling had gekregen. Alsof de moorden en martelingen nooit hadden plaats
gevonden, “zo welig tierde het natuurschoon hier”. Maar de bossen rondom het concentratiekamp
waren getuige geweest van gruwelijke oorlogsmisdaden, aldus Armando, en waren daar mede
schuldig aan. Ze vormen, met andere woorden, een ‘schuldig landschap’. 4 Voor Armando is de plek
daarom voor altijd besmet.
DADERPERSPECTIEF
In 1979 verhuist Armando naar Berlijn. Opmerkelijk is dat hij daar zijn atelier vestigt in het
voormalige atelier van de vroegere nazi-beeldhouwer Arno Breker. Het gaf hem echter het gevoel
thuis te zijn in een ongemakkelijk verleden. 5 Armando koos ook vaak voor het daderperspectief. “Er
wordt vaak zo laatdunkend gesproken over mensen die zich in dienst van de vijand stelden. Goed,
maar wat dacht je van denne- en sparrebomen, die zich volledig onderworpen hebben en zich nog
steeds onderwerpen aan welke vijand dan ook. Kijk naar de afbeeldingen waarop de vijand doende is:
daar staan ze, de bomen, ze staan op de achtergrond te lachen. En niet alleen de denne- en
sparrebomen, de andere bomen ook. Moet daar niet es iets van gezegd worden? Ik dacht van wel,
want ze staan er soms nog, de bomen, de bosrand en het geboomte, op dezelfde plek waar ze
destijds ook stonden, je moet niet denken dat ze verderop zijn gaan staan, ze staan er nog steeds als
onverschillige getuigen. Ik bekijk ze, ik kijk naar ze, en dan doet zich iets akeligs voor: ze zijn mooi, ik
vind ze mooi.” 6 Men vond het ongehoord, maar in de jaren zestig raakte hij nieuwsgierig naar het
verhaal van de vijand en de motieven van de dader. Dat leidde onder andere tot de documentaire De
3
Armando 1995
4
Reijnders 2009, pp. 118-132
5
Armando, 1995
6
Armando 1988, pp. 245-246
8

SS’ers (1967), waarin hij leden van de SS interviewde. In Dagboek van een dader (1973) diepte hij
hetzelfde thema uit en ook spreekt hij hier voor het eerst van ‘het schuldige landschap’. Armando’s
eigen oorlogservaringen hebben zijn werk voor een groot deel bepaald. Dat verleden heeft er ook
toe bijgedragen dat Armando een grote belangstelling had voor de denkwijze en gedragingen van de
direct betrokkenen bij de Tweede Wereldoorlog. En niet alleen voor de slachtoffers en de daders,
maar ook voor de ‘stille getuigen’ zoals plekken, landschappen, bomen of voorwerpen.
OMGANG MET DE (DADER)SPOREN VAN DE OORLOG
Mijn onderzoek gaat over de hedendaagse omgang met het erfgoed en de tijdlaag van de Tweede
Wereldoorlog op Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen. ‘Het schuldige landschap’ met de
sporen van de dader, het zogenoemde dadererfgoed, op landgoederen en buitenplaatsen staat daarbij
centraal. De begrippen landgoed en buitenplaats worden vaak door elkaar gebruikt, hoewel er enig
onderscheid tussen beide bestaat. Onder een landgoed wordt een landschappelijk samenhangend
gebied van meerdere hectaren verstaan, bestaande uit natuur, bos, landbouwgronden, tuin en/of park
dat als een eenheid en bedrijf wordt beheerd, in veel gevallen met daarop een historisch landhuis of
kasteel. Een buitenplaats is een monumentaal huis met bijgebouwen en een tuin of parkaanleg. Een
buitenplaats maakt veelal ook deel uit van een groter landgoed, andersom niet. Op landgoederen
stond daarnaast vooral het economische aspect centraal, terwijl bij een buitenplaats het recreatieve
aspect de boventoon voerde. Onder dadererfgoed worden de sporen van de dader verstaan, in de
vorm van nog resterende gebouwen, restanten of structuren van hun hand, die in dit geval nog
herinneren aan het gebruik ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. In het tweede hoofdstuk van
deze masterscriptie zal nog uitvoeriger worden ingegaan op het begrip dadererfgoed. In mijn verhaal
zal vaak de oorlog voorkomen, waar dan de Tweede Wereldoorlog mee wordt bedoeld.
Waarom juist ‘dadererfgoed’ en waarom specifiek op landgoederen en buitenplaatsen? Beide
onderwerpen vielen toevalligerwijs samen tijdens mijn lange zoektocht naar een geschikt
scriptieonderwerp. Landgoederen en buitenplaatsen hebben al lange tijd mijn belangstelling en de
omgang met zulk gevoelig en beladen erfgoed trok mijn aandacht. Het is geen typisch
buitenplaatsonderwerp, wat bijvoorbeeld te merken was aan de reacties van een aantal mensen op
mijn onderwerpskeuze. Landgoederen en buitenplaatsen worden eerder geassocieerd met de
voorname architectuur van de landhuizen en kastelen, de verfijnde interieurs, de fraaie tuinen en
parken en de vooraanstaande eigenaren en bewoners. De periode van de Tweede Wereldoorlog
blijkt echter een onderbelicht thema in publicaties en het onderzoek naar landgoederen en
buitenplaatsen, terwijl er zich tijdens de Tweede Wereldoorlog ontzettend veel heeft afgespeeld op
de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen.
9

EEN GEVOELIGE EN LEVENDE GESCHIEDENIS
De Tweede Wereldoorlog is een periode in de geschiedenis die een ongekende invloed heeft gehad
op vele facetten van het leven, zowel op het mentale vlak als op de fysieke leefomgeving. Zo ook op
de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen. Vanaf het jaar 1940 tot aan de bevrijding in mei
1945 heeft er zich een reeks van gebeurtenissen afgespeeld, waarvan de verschillende sporen en
overblijfselen in het landschap en aan de gebouwen nog spreken. 7 Daarnaast heeft de oorlog zijn
onzichtbare sporen nagelaten in een hele generatie, de generatie van mijn grootouders en Armando.
Inmiddels zijn we een aantal generaties verder en voor mij bestaat de Tweede Wereldoorlog alleen
uit indrukwekkende verhalen en beelden, uit boeken, geschiedenislessen en persoonlijk overgedragen
verhalen. Verhalen en herinneringen over angst, bombardementen, de bezetting, het verzet,
onderduikers en de concentratiekampen. En nog steeds blijkt deze oorlog geen afgesloten hoofdstuk.
Nog altijd komen er verhalen boven van een generatie waarvan de herinnering aan de oorlog een
litteken is. Denk bijvoorbeeld aan het recent verschenen boek van Jan Brokken, De Vergelding. Een
dorp in tijden van oorlog, over zijn onderzoek naar het geheim uit de oorlog dat nog steeds leefde in
zijn geboortedorp Rhoon. Veel werd weggestopt en er werd niet meer over de oorlog gesproken.
Dat was voorbij en deed pijn, men moest verder. Uit het oog uit het hart.
HISTORISCHE GELAAGDHEID
De laatste jaren staat de historische gelaagdheid van ons erfgoed echter steeds meer centraal, dat wil
zeggen het kunnen aflezen van de historie en ontwikkeling van het gebouw of de plek zelf. Aan iedere
periode en tijdlaag dient belang gehecht te worden, dus ook de Tweede Wereldoorlog. In het
vakgebied van de archeologie wordt al in steeds meer gemeenten de Tweede Wereldoorlog als
volwaardige tijdlaag meegenomen. “Voorwerpen, al dan niet roerend of materieel, ontlenen
tegenwoordig steeds meer hun betekenis en belang aan context, hun biotoop en genealogie. Ook
monumentenzorg heeft steeds meer oog gekregen voor samenhang, ensembles en de meerwaarde
van combinaties. Het sleutelwoord van nu is historisch landschap”. 8 Niets leest echter vervelender
dan een boek waarvan enkele pagina’s ontbreken doordat ze eruit zijn gescheurd. Iedere periode en
generatie vormt een afzonderlijk hoofdstuk en iedere generatie voegt een nieuwe laag toe aan de
geschiedenis en ‘het landschap’. Ook de periode 1940-1945, zij het een donkere paragraaf, hoort
daarom niet te ontbreken. Niet in publicaties en onderzoek, maar in dit geval ook niet in de
ruimtelijke zin op de landgoederen en buitenplaatsen zelf. Wij hebben nu een andere kijk op de
oorlog en de (zichtbare) sporen en overblijfselen daarvan door het belang dat tegenwoordig wordt
gehecht aan de historische gelaagdheid; een gelaagd landschap van allerlei herinneringen, verhalen en
7
Timmerman 2011, pp. 82-93
8
Knoop, p.14
10

ingrepen van alle tijdlagen. Door deze kijk zien wij nu ook de waarde in van het erfgoed en de tijdlaag
van de Tweede Wereldoorlog. Maar ook gaan wij tegenwoordig anders met deze sporen om, we
noemen het zelfs erfgoed. In de naoorlogse jaren keek men daar anders tegenaan. In de
herinneringscultuur van na de oorlog stonden met name de helden van de oorlog centraal, het
duurde nog tot in de jaren zestig en zeventig voor er ruimte kwam voor het herdenken van de
verschillende groepen slachtoffers van de oorlog. 9 Lastig blijkt echter nog steeds de plek van ‘de
dader’ in dit verhaal. De publicatie ‘De dynamiek van herinnering’ (2009) verhaalt over dit proces van
herdenken en de herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog. 10
EEN ONTSPANNEN BENADERING?
In het Jaarboek 2012 van het tijdschrift Blauwe Kamer wordt opgemerkt dat de hedendaagse
benadering van de oorlog, van deze toch nog steeds beladen geschiedenis, inmiddels meer en meer
‘ontspannen’ lijkt. “Monterder, soms zelfs bijna vrolijk”. 11 Projecten zoals de doorgesneden Bunker
599 in de Nieuwe Hollandse Waterlinie en de markering van de brandgrens in de Rotterdamse
binnenstad “tonen hoe belangrijk het thema oorlog nog steeds is in onze collectieve herinnering”. 12
We wagen het tegenwoordig steeds vaker om ‘iets’ met dit erfgoed en de sporen van de Tweede
Wereldoorlog te doen. De sporen en verhalen worden meer zichtbaar gemaakt of vertaald naar het
heden. Opmerkelijk is naar mijn mening deze tendens van het nadrukkelijk zichtbaar maken of
benadrukken van bepaald erfgoed, dat nooit de intentie heeft gehad om op te vallen of zichtbaar te
zijn. Er wordt als het ware er een nieuwe betekenislaag aan toegevoegd, een nieuw hoofdstuk dat
gaat over onze hedendaagse omgang met dit erfgoed en deze geschiedenis. Riemer Knoop schrijft in
zijn essay Tussen ooggetuigen en erflaters. Denken over het erfgoed van de Tweede Wereldoorlog (2006)
bijvoorbeeld: “De Tweede Wereldoorlog gaat met pensioen. De generatie ooggetuigen en direct
betrokkenen bij de oorlog zijn inmiddels hoogbejaard en de levende herinnering zal het domein van
de contemporaine geschiedenis verlaten”. 13 Door de afstand tot de oorlog die hierdoor ontstaat,
door het ontbreken van ooggetuigen, zal eveneens de angel uit het debat gaan. Hierdoor lijkt er op
den duur gemakkelijker over de oorlog gepraat te kunnen worden. Knoop merkt ook op dat er voor
de volgende generaties weer nieuwe gevoelige plekken ontstaan. Doordat er bijvoorbeeld meer
openlijk over de oorlog gesproken kan worden komen er mogelijk nieuwe zaken aan het licht die een
ander verhaal van de oorlog zullen vertellen.
De geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog wordt nog steeds op veel plaatsen herinnerd
10
Van der Laarse 2009, pp. 7-13
11
Jaarboek Blauwe Kamer 2012, pp. 73-99
12
Jaarboek Blauwe Kamer 2012, p. 73
13
Knoop 2006
11

en verbeeld. Uit verschillende publicaties van Rob van der Laarse (bijzonder hoofleraar Westerborkleerstoel)
blijkt bijvoorbeeld dat de oorlog als beleving steeds meer vermarkt wordt. In deze studies
ligt de nadruk voornamelijk op het museale aspect en de herinneringscultuur van de oorlog. Naar
mijn mening wordt hierbij deels voorbij gegaan aan de dagelijkse praktijk, waarbij gebouwen of
plekken naast een zinvolle herinnering en betekenis als herinneringsplaats vaak nog een functioneel
doel nodig hebben, bijvoorbeeld kantoor of woning. Hoe je daarmee omgaat bij dit beladen type
erfgoed lijkt mij een interessante en waardevolle aanvulling op dit onderzoeksgebied. In deze
masterscriptie wil ik daarom onderzoeken of en wanneer de aanwezigheid van zogenoemd
‘dadererfgoed’ op landgoederen en buitenplaatsen bijvoorbeeld problematisch is, wat de dilemma’s,
problemen en gevoeligheden zijn en hoe het ‘dadererfgoed’ en deze geschiedenis tegenwoordig
worden benaderd.
OPBOUW
Dit onderzoek naar de omgang met ‘dadererfgoed’ en de benadering ervan op landgoederen en
buitenplaatsen bestaat uit verschillende onderdelen. Om te kunnen schrijven over de omgang met en
de benadering van dit type oorlogserfgoed, is het van belang om te weten wat er is gebeurd en wat
er zich heeft afgespeeld op de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen voor, tijdens en na de
oorlog. In het eerste hoofdstuk wordt daarom een algemeen beeld geschetst van landgoederen en
buitenplaatsen en de oorlog, over hun rol, functies en gebruik, de belangrijke gebeurtenissen en
gebieden, de omgang met deze sporen en gebeurtenissen in de naoorlogse jaren en welke (zichtbare)
sporen en elementen op deze plekken nu in verschillende gevallen nog naar dit verleden kunnen
verwijzen. Enkele voorbeelden zullen daarbij worden aangehaald. In het daaropvolgende hoofdstuk
worden verschillende theorieën over dadererfgoed en de omgang daarmee uiteengezet. De
complexiteit van dadererfgoed staat daarbij centraal. In de laatste twee hoofdstukken zullen twee
casestudies uitvoerig worden besproken, te weten Park Toorenvliedt bij Middelburg en Landgoed
Avegoor in Ellecom. Deze voorbeelden bieden aanleiding om ‘het probleem’ nader te onderzoeken.
Op deze landgoederen bevinden zich nog verschillende sporen in het landschap en/of aan de
gebouwen die getuigen van de gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog en die herinneren
aan het gebruik door ‘de dader’. Voor mijn onderzoek heb ik juist deze twee landgoederen
uitgekozen omdat beide op dit moment actueel zijn. Het landschapspark van Toorenvliedt, met
daarin 12 bunkers als onderdeel van de Atlantikwall, wordt op dit moment grondig aangepakt met
Europees geld. De bunkers worden zichtbaar gemaakt in de parkaanleg, terwijl ze in het naoorlogse
wederopbouwplan van C.P. Broerse juist zo zorgvuldig waren weggewerkt achter de beplanting. Op
Avegoor, tijdens de oorlog een SS-Schule, herinneren nog verschillende gebouwen en elementen in
het landschap aan deze donkere periode uit de geschiedenis. Recent is een uitvoerig onderzoek
gedaan naar de ontwikkelingsgeschiedenis van het landgoed, als onderlegger voor een mogelijk
12

herstelplan van de historische parkaanleg. Bij dit onderzoek kwamen ook verschillende elementen uit
de tijdlaag van de Tweede Wereldoorlog naar boven. Daarnaast speelt op dit moment de zoektocht
naar een herbestemming van de voormalige sporthal, tijdens de oorlog gebouwd in opdracht van de
SS. De vraag is echter wat je doet met een gebouw dat zo’n beladen geschiedenis kent. En is het ook
daadwerkelijk zo beladen en problematisch? Tot slot zullen beide casussen worden vergeleken om
mogelijk antwoord te kunnen geven op de centrale vraag die als rode draad door deze masterscriptie
loopt, namelijk hoe tegenwoordig wordt omgegaan met dadererfgoed uit de Tweede Wereldoorlog
op landgoederen en buitenplaatsen. Wellicht dat er uit het onderzoek iets kan worden
geconcludeerd of geconstateerd over de huidige omgang met dadererfgoed op landgoederen en
buitenplaatsen, welke problematiek er speelt en wat een mogelijke oplossing of uitkomst kan bieden
voor een geslaagde omgang met dit erfgoed.
2
Afb. 2. Kaart van
Nederland met daarop
aangegeven de ca. 550
rijksbeschermde
‘complex historische
buitenplaatsen’, door
Elyze Storms-Smeets
(Gelders Genootschap /
universitair docent aan
de RUG- leerstoel
Historische
buitenplaatsen en
landgoederen). De kaart
is gebaseerd op data uit
R.W.Chr. Dessing & J.
Holwerda, Nationale gids
Historische Buitenplaatsen,
Wormerveer (Stichting
Uitgeverij Noord-
Holland) 2012.
1
.
1. Walcheren
2. Gelders Arcadië
Het gebied Gelders Arcadie kent nog 107 landgoederen en buitenplaatsen, waarvan 15 met een
status als rijksbeschermd complex historische buitenplaats en 7 als gemeentelijk monument. Het
aantal op Walcheren is mij onbekend.
NB het betreft hier
alleen de
rijksbeschermde
complexen, daarnaast
bestaan er nog vele
(restanten van)
landgoederen en
buitenplaatsen die geen
bescherming kennen of
waarvan alleen het huis,
de tuin of het park een
gemeentelijk- of
rijksmonument is.
13

HOOFDSTUK 1
Landgoederen & buitenplaatsen en de Tweede Wereldoorlog
1.1 ONDERZOEK NAAR DE PERIODE VAN DE OORLOG OP LANDGOEDEREN & BUITENPLAATSEN
Een groot aantal landgoederen en buitenplaatsen liep tijdens de Tweede Wereldoorlog de nodige
schade op of werd zelfs volledig verwoest. Deze schade werd zowel aangericht door het gebruik als
door het oorlogsgeweld. Dat er veel is gebeurd op de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen
tijdens de oorlog blijkt onder meer uit het uitvoerige onderzoek bij de Nederlandse Kastelenstichting
(NKS) door studente Mariëlle Bakker. 14 Door de geschiedenis heen hebben kastelen, landgoederen
en buitenplaatsen de nodige oorlogshandelingen en militaire functies meegemaakt. Zij vroeg zich
echter af hoe dat zat met de meest recente oorlog: wat was hun lot in en na de Tweede
Wereldoorlog? Opmerkelijk genoeg bleek daar nog weinig onderzoek naar gedaan te zijn. Des te
meer bijzonder aangezien juist met de oorlog de discussie en meningsvorming ten aanzien van het
behoud en bescherming van cultureel erfgoed als kastelen, landgoederen en buitenplaatsen in een
nieuw daglicht kwam te staan. Eveneens is de aandacht gewijd aan de Tweede Wereldoorlog in
handboeken, gidsen en monografieën over landgoederen en buitenplaatsen van de afgelopen jaren
zeer summier. Voor de Tweede Wereldoorlog blijkt weinig ruimte en de periode 1940-1945 komt
slechts tussen de regels door ter sprake. De nadruk ligt meer op de andere perioden van voor de
oorlog, met name de moeilijke periode en lotgevallen aan het begin van de twintigste eeuw en bij de
moderniseringen van na de oorlog. Een uitzondering is de publicatie Gelders Arcadië: atlas van een
buitenplaatslandschap (2011) met het hoofdstuk ‘1940-1945: oorlog aan de Veluwezoom’, geschreven
door Hans Timmerman. 15 Deze publicatie is opgebouwd aan de hand van een aantal thema’s van de
landgoederenzone en daarin heeft de periode van de Tweede Wereldoorlog, terecht een
volwaardige plek gekregen.
Voor het bezit en de instandhouding van deze landgoederen en buitenplaatsen was de
Tweede Wereldoorlog uiteindelijk voor velen de genadeklap. Na de oorlog was er weinig hulp voor
particuliere eigenaren, op een enkele uitkering voor noodvoorzieningen na. Zowel bij de Staat als bij
de eigenaren ontbraken in veel gevallen de financiële middelen voor onderhoud en restauratie. Menig
sloopvergunning werd aangevraagd, ruïnes bleven staan, buitens verdwenen uit het landschap of er
vond nieuwbouw plaats op de fundamenten van het eerdere huis. Ook zagen veel eigenaren zich
genoodzaakt hun bezit van de hand te doen. Dit cruciale moment in de geschiedenis van de
landgoederen en buitenplaatsen was reden te meer voor een uitvoerige inventarisatie en het in kaart
14
Bakker 2010
15
Timmerman 2011
14

engen van de oorlogsschade aan kastelen, landgoederen en buitenplaatsen ten tijde van de Tweede
Wereldoorlog. In het rapport ‘Vernietiging en Wederopbouw. Nederlandse kastelen en
buitenplaatsen tijdens de Tweede Wereldoorlog’ (2011) wordt de omvang van de oorlogsschade en
door wie dit is aangericht uitvoerig besproken, evenals wat er zich globaal per provincie afspeelde op
de landgoederen en buitenplaatsen. 16 Verder wordt er ingegaan op het monumentenbeleid voor,
tijdens en na de oorlog en hoe er werd omgegaan met de oorlogsschade aan kastelen, landgoederen
en buitenplaatsen en welke keuzes men na de Tweede Wereldoorlog maakte aangaande de
opgelopen oorlogsschade. Na de oorlog ontstond de discussie over wat te doen met de
oorlogsschade en de overgebleven ruïnes. De prioriteit lag bij de Wederopbouw van het gewone
leven, dat zo snel mogelijk weer op gang moest komen. Door het gebrek aan prioriteit en financiële
middelen vervielen vele kastelen en landhuizen daarom tot ruïnes, slechts in enkele gevallen werden
tijdelijke (beschermings)maatregelen getroffen. Het duurde nog tot ruim tien jaar na de oorlog
voordat er werd aangevangen met mogelijkheden en keuzes zoals volledige sloop, consolidatie van
ruïnes, herbouw en reconstructie of zelfs volledige nieuwbouw op landgoederen en buitenplaatsen en
het al dan niet herstellen van de tuin- en parkaanleg. Er klonken destijds bijvoorbeeld enkele
stemmen om ruïnes juist te behouden als symbool van het lijden van de bevolking ten tijde van de
oorlog. Bij de plaatselijke bevolking was in veel gevallen echter geen behoefte aan het behouden van
ruïnes, zij gaven de voorkeur aan het helen van de wonden boven de herinnering aan dood en
verderf. 17
1.2 LANDGOEDEREN, BUITENPLAATSEN EN DE TWEEDE WERELDOORLOG
Kastelen hadden door de ontwikkeling van het geschut in de vijftiende eeuw al hun betekenis in de
oorlogsvoering verloren. 18 In de Tweede Wereldoorlog leek er echter nog een rol weggelegd voor
deze landhuizen met hun gronden en bossen, de landgoederen en buitenplaatsen. 19 Omdat in deze
masterscriptie de nadruk ligt op de landgoederen en buitenplaatsen en hun rol tijdens de Tweede
Wereldoorlog, worden met name de gebeurtenissen en gebieden beschreven die tijdens deze oorlog
hierop van invloed waren. De nadruk ligt hier dus op de landhuizen en andere elementen op de
landgoederen en buitenplaatsen, wetende dat er zich veel meer heeft afgespeeld dan alleen op deze
plekken. De Tweede Wereldoorlog kan verder worden onderverdeeld in verschillende cruciale
perioden en bepalende momenten: de mobilisatietijd, het binnenvallen van het Duitse leger en de
capitulatie, de bezetting, het laatste oorlogsjaar, de bevrijding en de nasleep van de oorlog.
16
Bakker 2011
17
Bakker 2011
18
Janssen, Wielinga en Olde Meierink 1996
19
Vogelzang 2011, pp. 11-15
15

Aan het begin van de oorlog, met de mobilisatie die werd afgekondigd op 28 augustus 1939,
werden in verschillende dorpen en stadjes Nederlandse militairen ondergebracht. Leger en vloot
werden in staat van paraatheid gebracht en de grenzen en linies bemand. Ook de landhuizen op
landgoederen en buitenplaatsen bleken geschikte onderkomens om bataljons in onder te brengen. 20
In deze beginperiode van de oorlog is er relatief weinig schade aangericht aan de landhuizen op de
landgoederen en buitenplaatsen. Op 10 mei 1940 kwamen de Duitse troepen in het oosten de grens
over en in het westen werden Duitse parachutisten gedropt. Na vijf dagen capituleerde het
Nederlandse leger en was de Duitse bezetting een feit. Bij de Slag om de Grebbeberg van 11 tot en
met 13 mei 1940 raakten vrijwel geen van de nabijgelegen landgoederen en buitenplaatsen
beschadigd, evenals opmerkelijk genoeg tijdens de bombardementen op Middelburg en Rotterdam op
14 en 15 mei 1940. 21 Van 14 mei 1940 tot aan 5 mei 1945 werd Nederland bezet door nazi-
Duitsland. Na de capitulatie van het Nederlandse leger werden onder andere vele landgoederen en
buitenplaatsen gevorderd door het Duitse leger en daarmee kregen deze buitenhuizen en hun
terreinen een functie voor de Duitse bezetter. Duitse militairen betrokken veelal deze buitens, die
werden gebruikt en geschikt gemaakt voor diverse militaire doeleinden. Een groot deel van de Duitse
Wehrmacht en de Duitse Luftwaffe werd op de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen
ondergebracht. Zo werden er bijvoorbeeld SS’ers ondergebracht in de landhuizen, werden
oefenterreinen aangelegd in de tuinen, parken en bossen en werd er munitie opgeslagen in de
bossen, zorgvuldig verborgen onder de boomtoppen. Ook werden op diverse terreinen extra
beveiligings- en verdedigingsmaatregelen getroffen.
Met name het laatste oorlogsjaar heeft ingrijpende gevolgen gehad voor zowel mensen als
gebouwen en hun omgeving. De geallieerde bombardementen hebben in deze periode veel schade
aangericht. Het Duitse leger begon daarnaast steeds meer te vrezen voor de geallieerden. Hitler
vreesde vooral voor een geallieerde aanval vanaf zee en liet de kustverdediging versterken. In
februari van 1944 werd al besloten om een vijftal Zeeuwse en Zuid-Hollandse eilanden onder water
te zetten, om zo een geallieerde inval te bemoeilijken. De druk en paniek namen toe, zeker naar
aanleiding van de berichten op dinsdag 5 september 1944 dat de bevrijding nabij zou zijn, ook wel
Dolle Dinsdag genoemd. Zo verhuisde Seyss-Inquart van Clingendael in Wassenaar naar kasteel
Twickel in Delden, de regering werd verplaatst naar Apeldoorn en het hoofdkantoor van de NSB
verplaatste zich van Utrecht naar de buitenplaats Bellinckhof in Almelo. 22 Het Duitse leger trof
daarnaast meerdere maatregelen, zoals het creëren van extra schootsveld en de bouw van nieuwe
bunkers. Voor het creëren van schootsveld moesten veel bomen worden gekapt en zelfs gehele
20
Bakker 2011, pp. 12-14
21
Van der Meulen 2010, pp. 23-24
22
Bakker 2011, pp. 17-19
16

uitens werden hiervoor opgeblazen. Voor de bouw van bunkers op landgoederen en buitenplaatsen
moest de historische parkaanleg het vaak ontgelden. Rondom Wassenaar werden daarnaast vanaf
1944 lanceringsplaatsen ingericht voor het afvuren van V2-raketten, nog een poging om de
geallieerden tegen te houden. Deze lanceerplatformen stonden onder andere opgesteld op een aantal
landgoederen en buitenplaatsen in het gebied rond Wassenaar, dat geschikt was vanwege de
beschutte ligging en de schootsafstand tot Londen en Antwerpen. De gebieden rondom deze
lanceerplaatsen werden tot Sperrgebiet verklaard en streng beveiligd, net als verschillende andere
strategische plekken in Nederland.
Eveneens werd in september 1944 door de geallieerde zijde gestart met het grote offensief
Operatie Market Garden, waarbij het plan was opgevat om door middel van luchtlandingen de
belangrijke bruggen over de Rijn in Nederland in te nemen. Op deze manier zouden de geallieerden
een grondoffensief vanuit België kunnen bewerkstelligen en zo kon tevens het Ruhrgebied omsingeld
worden. Ook kon hierdoor het treinverkeer vanuit Duitsland gehinderd worden, zodat het transport
van V2’s naar hun lanceringsplaatsen in Wassenaar gestopt kon worden. De stad Arnhem was bij
deze operatie, die in het begin succesvol leek, het grote strijdtoneel. 23 Rond Arnhem bleken de
Duitse eenheden echter zeer sterk en de Slag om Arnhem, die negen dagen duurde, eindigde in een
mislukking voor de geallieerden. In combinatie met de Spoorwegstaking kwam daar ook nog de
Hongerwinter achteraan. De Slag om Arnhem liet een grote ravage achter. Steden en dorpen lagen in
puin en verscheidene landhuizen en landgoederen en buitenplaatsen in de omgeving raakten zwaar
beschadigd of bleken zelfs volledig verwoest.
Na deze nederlaag besloten de geallieerden dat de bevoorrading vanuit Antwerpen, zojuist
heroverd, prioriteit had. Daarvoor moest de Westerschelde echter in geallieerde handen komen.
Hitler besefte daarentegen ook dat het van groot belang was om juist de Scheldemonding in handen
te houden, zo kon hij de bevoorrading van de geallieerde troepen tegenhouden en een verdere
doortocht belemmeren. Walcheren en West-Zeeuws-Vlaanderen werden daarom uitgeroepen tot
nieuwe zwaar bewaakte Festung. In het kader van de Atlantikwall, een Duitse verdedigingslinie van
bunkers, mijnenvelden en versperringen tegen een geallieerde invasie langs de gehele kust van
Noorwegen tot Spanje, waren eerder al de strategische plaatsen Hoek van Holland, IJmuiden, Den
Helder en Vlissingen, tot Festung verklaard. Omdat aanvallen voor de geallieerden geen optie was,
werd besloten om het eiland Walcheren te inunderen door in oktober 1944 de Westkapelse zeedijk
te beschieten. Door de bombardementen ontstonden meerdere gaten in de dijken en het eiland
Walcheren met haar dorpen, steden en buitens liep onder water. Door de beschietingen werden ook
een aantal buitens zwaar getroffen en door het zoute water waren het met name de parken en
23
Bakker 2011, pp. 18-19
17

tuinen die de grootste schade opliepen. 24 Op 8 november vertrokken uiteindelijk de laatste Duitsers
van Walcheren en kon langzamerhand begonnen worden met het leegpompen van de ondergelopen
gebieden. Daarna volgde nog een strijd in de provincies Noord-Brabant, Gelderland en Limburg, met
name langs de rivier de Maas, waarbij een reeks buitenhuizen in puin werd geschoten. Ook vervielen
vele landhuizen tot puin of raakten zwaar beschadigd door de geallieerde luchtbombardementen en
beschietingen. In de maanden maart en april van het jaar 1945 begonnen de geallieerden met het
aanvallen van de V2-lanceerplatformen rond Wassenaar vanuit de lucht. Door deze bombardementen
raakten meerdere landgoederen en buitenplaatsen in de omgeving beschadigd. De terugtrekkende
Duitsers hebben in de laatste fase van de oorlog ook nog de nodige schade aangericht aan de
Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen. Zo werden vele landhuizen bewust vernield, in brand
gestoken of opgeblazen, zodat ze voor de geallieerden onbruikbaar waren.
De uiteindelijke oorlogsschade op de Nederlandse landgoederen en buitenplaatsen is niet
gering te noemen. Zoals blijkt uit het voorgaande kregen sommige gebieden luchtbombardementen
te verduren, lagen midden in een vuurlinie, raakten door beschietingen en bombardementen (zwaar)
beschadigd of in het geval van de inundaties, richtte het water grote schade aan aan de gebouwen en
de groenaanleg. Uit het rapport van de NKS blijkt dat veel schade is aangericht door direct
oorlogsgeweld, maar zeker ook door het gebruik van Duitse én geallieerde militairen. De cijfers laten
zien dat 7% van de oorlogsschade te danken is aan bewoning en gebruik door de geallieerden, 15%
door vuurgevecht en bombardementen van Duitse hand, 38% door bombardementen en
beschietingen van de geallieerde zijde en 40% door vordering van landhuizen op landgoederen en
buitenplaatsen door de Duitsers. Bijna 44% van de totale oorlogsschade aan de landgoederen en
buitenplaatsen is in het laatste jaar van de Tweede Wereldoorlog opgelopen. Opmerkelijk is dat 68%
daarvan door de geallieerden is veroorzaakt. De meeste schade blijkt dus door Duitsers aangericht,
terwijl de meest ingrijpende vernielingen veroorzaakt zijn door de geallieerden. 25 Opgemerkt dient te
worden dat het hierbij naar mijn weten gaat over de directe oorlogsschade, met name aan de
(hoofd)gebouwen, dat wil zeggen de kastelen en landhuizen op de landgoederen en buitenplaatsen.
De schade aan de tuin- en parkaanleg of bossen van de landgoederen en buitenplaatsen lijken in dit
onderzoek niet meegenomen. Uit het rapport valt niet op te maken of onder de geïnventariseerde
oorlogsschade ook de aantasting van het landgoed of de parkaanleg is meegerekend, bijvoorbeeld de
bouw van bunkers en andere gebouwen, ‘verstoringen’ en veranderingen in de aanleg en het
landschap. Bij het nader bekijken van de lijsten in de bijlagen van het NKS-rapport lijkt het dat er
inderdaad alleen naar de opgelopen schade aan de hoofdhuizen is gekeken, ook al is dat aangericht
door een bom in de vijverpartij of parkaanleg. Het is begrijpelijk dat bij een groot inventariserend
24
Bos 2008, p. 264
25
Bakker 2011, p. 42
18

onderzoekskarwei als dit niet alle aspecten zijn onderzocht. Een heldere definiëring van wat in het
onderzoek precies onder oorlogsschade wordt geschaard was daarentegen een welkome aanvulling
geweest en had vragen als deze kunnen voorkomen.
1.3 FUNCTIES EN GEBRUIK. LANDGOEDEREN & BUITENPLAATSEN IN DE OORLOG
Zoals uit het voorgaande blijkt, zijn vele landgoederen en buitenplaatsen en hun opstallen in de
Tweede Wereldoorlog gevorderd door het Duitse leger. Eveneens maken deze gegevens duidelijk
dat de aangerichte schade niet alleen te verklaren is vanuit het directe oorlogsgeweld, maar ook is
aangericht door het gebruik voor verschillende militaire en ideologische doeleinden.
Vele kastelen en landhuizen op de landgoederen en buitenplaatsen werden in de oorlog
gevorderd voor de huisvesting van hoge Duitse militairen en manschappen of ingericht als militaire
post. 26 De Duitsers kozen over het algemeen voor buitenhuizen voor het vestigen van hun
hoofdkwartieren. 27 De voorkeur voor landgoederen en buitenplaatsen had veelal te maken met de
strategische ligging aan de rivieren, uitvalswegen van steden en dorpen of in de binnenduinrand.
Daarnaast boden zij het gemak van grote huizen met gronden en bijgebouwen waar militairen
gelegerd en materieel in ondergebracht kon worden. De veelal afgelegen en beschutte ligging kwam
eveneens goed uit. 28 In een aantal gevallen bleef het slechts bij vordering van de buitens. Sommige
buitens huisvestten echter hoofdkwartieren die vanuit strategisch oogpunt in belangrijke gebieden
lagen, waardoor zij ook onderdeel uitmaakten van een militaire stelling of verdedigingslinie. Op deze
landgoederen en buitenplaatsen werden in het kader hiervan ook de nodige bouw- en
sloopwerkzaamheden verricht. Zo werden de parken bijvoorbeeld voorzien van verschillende typen
bunkers, werd er een tankgracht aangelegd of werden juist hele stukken kaalgeslagen voor het
creëren van schootsveld. Ook werden verschillende gebouwen opgericht voor uiteenlopende
doeleinden, van een sporthal tot dienstwoningen en wachtposten. Daarnaast werden de
landgoederen en buitenplaatsen ten tijde van de bezetting ook voor andere doeleinden door de
Duitse bezetter gebruikt. Eerder in de oorlog waren al enkele buitens gebruikt voor de opslag van
kunstbezittingen. Een aantal landhuizen werd ingericht als ziekenhuis of hospitaal, terwijl anderen
weer functioneerden als ‘kantoor’, opslag, kostschool, training- of opleidingskamp, rust- en
vakantieoord voor militairen voor sport en vertier, feestlocaties tot zelfs een bordeel. 29 In enkele
gevallen bleef ook de eigenaar op het landgoed of in het huis wonen, naast de nieuwe functie die het
kreeg ten tijde van de oorlog. Door de verborgen ruimten en afgelegen plekken kwam het ook voor
dat er zowel militairen als onderduikers in hetzelfde gebouw onderdak hadden.
26
Van Immerseel 2007, p. 5
27
Sakkers 1998, p. 3
28
Van Immerseel 2007, p. 6-7
29
Bakker 2011
19

Rijkscommissaris Arthur Seyss-Inquart vestigde zich op Landgoed Clingendael in Wassenaar.
Clingendael werd daarmee het bestuurlijke centrum voor de Duitse bezetter in Nederland, vlakbij
het regeringscentrum in Den Haag. 30 Voordat hij zich in het hoofdhuis vestigde, liet hij het eerst deels
verbouwen. Ook werden elders op het landgoed de nodige maatregelen aangebracht ten behoeve en
ter ondersteuning van dit nieuwe (militaire) gebruik. Over deze sporen en elementen die nog
herinneren aan en getuigen van dit gebruik tijdens de oorlog, volgt in de laatste paragraaf van dit
hoofdstuk meer. Mede doordat de NSB haar hoofdkwartier in Utrecht had, werden ook vele
landgoederen en buitenplaatsen in de omgeving van Utrecht betrokken of gebruikt door Duitse
militairen en Nederlandse SS’ers en NSB’ers. Veel van de landhuizen in de omgeving van Utrecht
functioneerden als feestlocaties en Gästehaus voor ontvangsten en recepties van hooggeplaatste
gasten en officieren. De landgoederen Canton en Peking in Baarn werden bijvoorbeeld gebruikt voor
de opslag van gestolen Joodse goederen. 31 Al deze buitens raakten vooral intern beschadigd, dat wil
zeggen aan het interieur. Een merkwaardig object is de (luchtmacht)bunker Cäsar op Landgoed
Bornia in Driebergen. De bunker, gebouwd eind 1943-begin 1944, werd beschilderd met
ornamenten, vensters en balkons als trompe-l’oeil. Het leek daarmee op een groot buitenhuis en viel
niet op tussen de nabijgelegen landhuizen, terwijl het in feite dienst deed als operationeel
hoofdkwartier van de Luftwaffe. Nederland kende verder een aantal grote verdedigingslinies, zoals de
Grebbelinie, de (Nieuwe) Hollandse Waterlinie en Stelling van Amsterdam, die als gebieden een
strategische functie hadden in de verdediging en oorlogsvoering. De Nederlandse verdedigingslinies
waren in eerste instantie vooral gericht op aanvallen vanuit het oosten. Na de bezetting werd door
de Duitse bezetter een nieuwe verdedigingslinie aangelegd, waar Nederland in werd opgenomen.
Het betrof de Atlantikwall, een verdedigingslinie over een totale lengte van 5000 kilometer van
Noorwegen tot aan Spanje. De gehele Nederlandse kust maakte onderdeel uit van deze Atlantikwall,
bedoeld om het Derde Rijk te beschermen tegen een invasie van de geallieerden, verwacht vanuit het
westen. In de (kust)gebieden lagen veel landgoederen en buitenplaatsen, soms op strategische
plaatsen, waardoor ze onderdeel gingen uitmaken van deze militaire bolwerken. Overal werden
bunkers gebouwd, zo zijn er ruim 22.000 Duitse bunkers gebouwd langs de gehele Nederlandse kust,
de landhuizen werden in camouflagekleuren geschilderd en door angst voor aanvallen van
geallieerden werd meer schootsveld gecreëerd. 32 Daarvoor gingen vele bomen en onderdelen van
bossen en parkaanleg verloren en enkele buitens werden hiervoor zelfs opgeblazen. Een goed
voorbeeld hiervan is het buitenplaatsengebied rond Velsen, onderdeel van de Festung IJmuiden. 33 De
30
Bakker 2011, p. 14
31
Bakker 2011, p. 15
32
Van Immerseel 2007, p. 6
33
Rolle 1995
20

uitenplaatsen rondom Velsen kregen een belangrijke strategische positie binnen deze fortificatie. 34
De buitenplaats Schoonenberg in Driehuis werd het onderkomen van het Festungskommando en
werd een zwaar bewaakt commandocentrum. Op Beeckesteijn werden Duitse soldaten
ingekwartierd om de tankgracht te bewaken en ook bevond de Duitse radio-eenheid zich op de
buitenplaats. Eveneens kregen al deze buitens te maken met de aanleg van bunkers en het
beschilderen van de landhuizen in camouflagekleuren. Toen in september de angst voor de
geallieerden invasie toenam, werden nieuwe verdedigingsmaatregelen getroffen om meer schootsveld
te creëren. Hierbij werd besloten om de buitenplaatsen Huis te Velsen, hofstede Roos en Beek,
Huize Te Wisse, Huize Hageveld en hofstede Beekvliet in de plaatsen Velsen, Santpoort, Driehuis en
Velserbroek op te blazen.
Naast de buitens in militaire strategische gebieden werden ook de landgoederen en
buitenplaatsen elders in het land gebruikt. De huisvesting van militairen op de landhuizen en
bijgebouwen kwam vrijwel overal voor. Daarnaast kregen verschillende buitenhuizen een functie als
hospitaal, waarvan kasteel Renswoude een voorbeeld is. Ook van de feestverblijven en
recreatieoorden zijn voorbeelden te over. De verschillende voorbeelden van gebruik met de namen
en locaties van landgoederen en buitenplaatsen worden genoemd in het eerder genoemde rapport
van de Nederlandse Kastelenstichting. Wat eveneens niet vergeten dient te worden is dat veel van
deze plekken ook na de oorlog nog werden gebruikt als interneringskampen voor NSB’ers, SS’ers en
collaborateurs en in enkele gevallen later nog voor de Molukse KNIL-militairen en hun gezinnen.
Afb. 2. De als buitenhuis gecamoufleerde bunker Cäsar op landgoed Bornia te Driebergen
34
Bakker 2011, p. 15
21

1.4 DE NAOORLOGSE OMGANG MET DE SPOREN VAN DE OORLOG
In de jaren direct na de oorlog verschenen er twee rapporten aangaande de opgelopen schade aan
onder andere monumenten als kastelen en landhuizen op landgoederen en buitenplaatsen. Dit betrof
het rapport van de KNOB ‘Oorlogsschade aan monumenten van geschiedenis en kunst in Nederland’
(1947) en een lijst van de Stichting Vrienden der Geldersche Kasteelen (1948). 35 Beide rapporten zijn
door het recente onderzoek aangevuld en daarnaast uitgebreid met informatie over de wijze waarop
na 1945 met de schade is omgegaan. In het voorgaande kwam het lot en de rol van vele
landgoederen en buitenplaatsen tijdens de Tweede Wereldoorlog aan bod. Sommigen kwamen
ongeschonden uit de oorlog, anderen beschadigd of zelfs geheel verwoest door direct oorlogsgeweld
of vanwege het gebruik voor militaire doeleinden. Opmerkelijk is dat na de oorlog veel eigenaren
voor de gewetensvraag stonden of zij hun bezit moesten of zouden herstellen. En zo ja, op welke
wijze dat dan diende te geschieden. 36 Al in de vooroorlogse jaren werd discussie gevoerd over de
wijze van restaureren. Was voorheen het terugrestaureren, terug naar één bepaald moment in de
tijd, een gangbare praktijk, na 1917 werd met Jan Kaff geleidelijk meer geaccepteerd om de
historische groei van een gebouw of plek zichtbaar te maken of laten. ‘Behoud door ontwikkeling’,
door het conserveren van het nog bestaande. Voor verloren delen werd de voorkeur gegeven aan
moderne architectuur en materialen. Deze visie bleek na de oorlog echter niet bepalend. Er is
volgens het NKS-onderzoek ook geen gangbare praktijk voor wat betreft de naoorlogse restauratieethiek
te ontdekken. 37 Ondanks dat er nog geen officiële Monumentenwet bestond, in 1950 werd
een tijdelijke wet aangenomen en in 1961 de definitieve, werd er na de oorlog vastgesteld dat er geen
afbraak- of herstelwerkzaamheden mochten worden uitgevoerd zonder toestemming van het
Rijksbureau voor Monumentenzorg. De praktijk bleek in veel gevallen echter weerbarstiger. Na de
oorlog werd de prioriteit gesteld om zo snel mogelijk het dagelijkse leven weer op te bouwen,
monumenten zoals op landgoederen en buitenplaatsen stonden niet bovenaan op die lijst. Door ruim
vijf jaar oorlog en zo’n tien jaar Wederopbouw en crisis waren de landgoederen en buitenplaatsen
met hun opstallen en structuren er niet beter op geworden. Dit blijkt eveneens uit de publicatie van
de NKS ‘Kastelen in nood’ (1955), waarin aandacht werd gevraagd voor deze zorgelijke staat. Veel
van de landhuizen en hun tuinen en parken waren vervallen, sommige eigenaren besloten daarom tot
het afstaan of schenken van hun bezit, verkochten het geheel of kozen voor volledige sloop. Door
het gebrek aan prioriteit en het gebrek aan financiële middelen zagen veel eigenaren zich genoodzaakt
tot zo’n besluit. Na de oorlog waren er wel enkele financiële middelen voor noodzakelijk
herstelwerk, tot een maximum van 10.000 gulden, wat in veel gevallen niet toereikend bleek. Een
35
Van den Veken 1947 ; Storm Buysing 1948
36
Vogelzang 2012, pp. 10-13
37
Idem
22

apart college was belast met de taak om te bepalen welke monumenten in aanmerking kwamen voor
herstelgeld. Daarbij kregen vele soorten monumenten als kerken, raadhuizen en woonhuizen
voorrang boven landgoederen en buitenplaatsen, met als gevolg vergaande verloedering en sloop.
Veel herstelwerkzaamheden op landgoederen en buitenplaatsen kwamen pas op gang vanaf het
midden van de jaren vijftig, toen ook de economie langzamerhand weer begon aan te trekken. Vanaf
die tijd werd in een aantal gevallen aangevangen met restauratie of reconstructie. Ook werd besloten
om enkele ruïnes te consolideren, veelal gemotiveerd door het gebrek aan (financiële) middelen.
Soms volgde dan jaren later nog een restauratie. Toch was het onmogelijk om alles te herstellen,
waardoor men na de oorlog gedwongen werd tot het maken van keuzes. Een aantal landhuizen en
kastelen kon worden gerestaureerd of herbouwd en in een aantal gevallen werd besloten om de
bestaande ruïne te slopen en op de oude fundamenten een nieuw gebouw te plaatsen. Deze situatie
gold eveneens voor de aangelegde landschappelijke structuren, zoals de tuinen, parken, lanen,
waterpartijen en bossen. In de periode na de oorlog was er relatief weinig belangstelling voor
landgoederen en buitenplaatsen en er trad opnieuw een periode van verval in. Sommige eigenaren
hadden noch de interesse noch de financiële middelen voor het herstel, noodzakelijke onderhoud en
de toekomstige instandhouding van het bezit. Het gevolg was dat lanenstelsels aftakelden, grachten
niet meer werden uitgebaggerd en paden niet meer werden onderhouden. De tuinen en parken
overwoekerden. Ook werden geen dunningen meer uitgevoerd, waardoor bijvoorbeeld
pioniershoutsoorten alleen maar toenamen. 38
De laatste jaren is hier onder de noemer groen erfgoed steeds meer belangstelling voor. Bij
herstelplannen wordt vooraf uitvoerig historisch onderzoek aanbevolen om de kenmerken van de
aanwezige diverse aanlegperioden in kaart te brengen. Daarbij komen nu tevens de onderdelen naar
voren die behoren tot de tijdlaag van de Tweede Wereldoorlog. Niet alles lijkt te zijn ‘opgeruimd’.
Verschillende van deze sporen of elementen van de tijdlaag van de oorlog zijn nog steeds aanwezig of
(deels) zichtbaar in ‘het landschap’ op landgoederen en buitenplaatsen. Zij hebben hun huidige
aanwezigheid grotendeels te danken aan het gebrek aan interesse van na de oorlog, als ook door het
gebrek aan financiële middelen of het gevaar om deze sporen van de oorlog ‘op te ruimen’. In het
geval van bunkers was het bijvoorbeeld zeer kostbaar om deze te laten exploderen, waardoor ook
het gevaar bestond dat er andere delen zoals het landhuis verder of opnieuw beschadigd raakten.
Mede daarom zijn deze elementen veelal behouden. Bunkers zijn in enkele gevallen afgezonken in de
bodem of verdwenen onder een aarden wal en andere elementen zijn in sommige gevallen bewust
weggestopt en daardoor ‘vergeten’. Uiteindelijk werden sporen als deze in veel gevallen voor
praktische doeleinden gebruikt, bunkers bijvoorbeeld als (kippen)schuur, fietsenhok of
38
Bos 2008, pp. 340-349
23

champignonkwekerij en vleermuizenplaats. In de volgende paragraaf wordt een beeld geschetst van
de voorbeelden van (dader)sporen die bijvoorbeeld nog zijn aan te treffen op landgoederen en
buitenplaatsen.
1.5 DE NOG AANWEZIGE (DADER)SPOREN
Ondanks de verschillende sporen die nog herinneren aan en getuigen van de Tweede Wereldoorlog
op landgoederen en buitenplaatsen, blijkt dat in de loop der jaren al veel materialen, objecten en
sporen zijn uitgewist. Sommige van deze sporen die nog getuigen van oorlogsschade of het gebruik
ten tijde van de oorlog zijn bewust weggemoffeld en anderen weer terug in de tijd zijn gebracht. Dat
geeft daarom geen aanleiding tot vragen over de oorlog. Anderzijds hebben plekken niet altijd tot
doel om de geschiedenis uit te leggen. De sporen van de oorlog en de sporen die herinneren aan de
dader zijn echter op sommige plekken nog aanwezig, zij het niet altijd even zichtbaar. Een goed
voorbeeld hiervan is het eerder genoemde Landgoed Clingendaal, dat tijdens de oorlog het
onderkomen was van rijkscommissaris Seyss-Inquart.
Zoals reeds beschreven liet Seyss-Inquart voor zijn intrek op Clingendael een ingrijpende
verbouwing uitvoeren in de maanden juli-september, tot die tijd logeerde hij in kasteel Oud
Wassenaar. 39 Op de plek van de serre aan de rechterzijde van het huis kwam bijvoorbeeld een
vertrek dat dienst deed als eetkamer en concertzaal. Vanuit veiligheidsoogpunt werd het balkon
gesloopt dat over de gehele breedte van de voorgevel liep. 40 Verder liet hij direct na zijn intrek een
tennisbaan aanleggen, een paardenstal bouwen en werd de toegangsweg naar Clingendael verbreed
en geasfalteerd. 41 Het landgoed was onderdeel van de Atlantikwall en om die reden werden bosdelen
gekapt ten behoeve van vrij schootsveld en werd een groot aantal bunkers gebouwd op en rond het
landgoed. Daaronder bevond zich een enorme gecamoufleerde bunker met zadeldak voor Seyss-
Inquart zelf. Aan de oostkant van het landgoed werd een tankgracht gegraven, naast de hoofdingang
werd een wachthuis gebouwd, voorzien van een rieten kap en beschilderde luiken en er kwam nog
een extra woning bij voor het bewakingspersoneel. Overal op het landgoed zijn deze zogenoemde
dadersporen nog aanwezig. De sporen zijn hier niet verwijderd maar worden ook niet benadrukt.
“Voor wie het wil zien, zijn de dadersporen er zichtbaar, voor wie het niet weet, blijven ze
verborgen. De keuze is aan de bezoeker”. 42
Het voorbeeld van Clingendael maakt inzichtelijk wat voor soort sporen van de oorlog nu
nog aanwezig en/of zichtbaar kunnen zijn op een landgoed of buitenplaats. Eveneens maakt het
duidelijk dat het niet altijd even goed te zien is dat het om dadersporen gaat, denk aan het wachthuis
39
Bosma 2006, p. 223
40
Van der Meulen 2010, p. 54
41
Bosma 2006, p. 223
42
Van der Meulen 2010, p. 56
24

met rieten kap dat eigenlijk zeer lieflijk aandoet. Tegenwoordig worden de sporen van de Tweede
Wereldoorlog meer op waarde geschat en steeds vaker aangemerkt als erfgoed. Een aantal
voorbeelden van te ontwaren sporen die nog aanwezig of herkenbaar kunnen zijn op landgoederen
en buitenplaatsen zijn onder andere: bunkers, schietbanen, tankgrachten, antitankmuren, loopgraven,
gebouwtjes variërend van wachtpost tot dienstwoning (bijvoorbeeld gecamoufleerd), oefenvelden,
exercitieterreinen, de vreemde vorm van bomen (gebruikt als speren om luchtlandingen te
voorkomen; Rommelasperges) of de jonge aanplant door bijvoorbeeld kaalslag vanwege schootsveld,
bommen of inundatie, ruïnes of fundamenten (resten), gedenktekens, plaquettes en monumenten,
munitiedepots en opslagplaatsen, schuilkelders, geschutsopstellingen, kogelvang, kraters, draketanden,
schilderingen en symbolen, de restauratiestijl van de gebouwen of opgeworpen aarden wallen die
bunkers of andere bouwwerken kunnen verbergen. Naast al deze mogelijke materiële sporen dient
er ook rekening te worden gehouden met het immateriële erfgoed, dat wil zeggen de verhalen en
herinneringen. Deze onzichtbare sporen hebben soms een grote(re) impact (gehad) of zijn
traumatisch voor de betrokkenen. De gebeurtenissen van en herinneringen aan de oorlog hebben in
ieder geval hun sporen als littekens op verschillende manieren nagelaten. Dat benadrukt nogmaals de
complexiteit van dit type erfgoed. Aan het erfgoed van de oorlog zijn nog steeds de nodige
gevoeligheden verbonden, zeker wanneer dit erfgoed van de hand is van de dader. In het volgende
hoofdstuk wordt hier uitvoerig op ingegaan.
Afb. 4. Het lieflijk aandoende wachthuisje voor de
Grüne Polizei op Landgoed Clingendael
Afb. 5. De enorme bunker van Seyss-Inquart op
Landgoed Clingendael
25

HOOFDSTUK 2
De complexiteit van dadererfgoed - Theorieën over de omgang
met schuldig erfgoed
“Hoe het ook zij, de oorlog ligt weliswaar steeds verder achter ons, maar de herinneringsoorlog
heeft nog een lange toekomst”. 43 Hiervan getuigt de inmiddels jaarlijkse ophef en discussie rond 4
mei over het herdenken van de Duitse slachtoffers, zoals bij de graven van de Duitse soldaten in het
Gelderse stadje Vorden. We herdenken de oorlog nog steeds, maar wie of wat we herdenken roept
steeds weer en meer vragen op. Ook verwoordt dit citaat treffend waar de discussies en dilemma’s
bij oorlogserfgoed en dadererfgoed over gaan. De complexiteit van dadererfgoed schuilt in het feit
dat het gepaard gaat met pijnlijke herinneringen die soms tegenstrijdig zijn. Dat maakt het lastig om
het oorlogsverhaal goed over te brengen of er wordt vanaf gezien. Het uitleggen van deze
gevoeligheden is dus een belangrijk aspect dat bij dit type erfgoed komt kijken. In dit hoofdstuk staat
het begrip dadererfgoed centraal, evenals de theorieën over en de complexiteit van dadererfgoed, als
een zeer specifiek type (oorlogs)erfgoed. De benaderingen, discussies en dilemma’s, gepaard met de
gevoeligheden, voorbeelden, kansen en mogelijkheden vormen de rode draad in dit hoofdstuk.
2.1 OOG VOOR DADERERFGOED?
Dadererfgoed is net als Armando’s term ‘schuldig landschap’ een samenvoeging van twee woorden
die een nieuw begrip aanduiden. Rob van der Laarse introduceerde de term dadererfgoed in de
gelijknamige AVRO radioserie op Radio 1 in de zomer van 2008. 44 Dadererfgoed wordt als term in
de erfgoedwereld dus pas kort gebruikt, met name voor de omschrijving van erfgoed dat direct of
indirect verbonden is aan daderschap. Dader staat in de context van deze masterscriptie voor de
aanhangers van het naziregime en -gedachtegoed ten tijde van de Tweede Wereldoorlog. Erfgoed is
een selectie van de materiële en immateriële erfenis uit het verleden, waar in het heden een bepaalde
waarde of betekenis aan is toegekend. Iets ís geen erfgoed maar wordt het door waardetoekenning in
een samenleving. 45 In het geval van oorlogserfgoed ligt dit veelal gevoelig, met name bij dadererfgoed.
Dadererfgoed kan bestaan uit (kunst)objecten, gebouwen, structuren (landschap) en ingrepen van de
hand van de dader, of zaken die door hun gebruik deze lading of betekenis hebben gekregen.
Dadererfgoed heeft dus met name betrekking op de sporen en herinneringen die aan een landschap
43
Van der Laarse 2009, p. 195
44
Van der Laarse 2008. (AVRO Radioserie Dadererfgoed)
45
Knoop 2006, p. 14
26

zijn gekoppeld of daarin zijn achtergelaten door daders en hun slachtoffers. 46
In verschillende publicaties wordt geconstateerd dat er tegenwoordig meer oog is voor het
daderperspectief en voor het dadererfgoed, maar ook dat men het dadererfgoed nu vaker wil
bewaren en in situ wenst te beleven. 47 “De oorlog gaat met pensioen” naar de woorden van Riemer
Knoop en “een perspectiefwisseling is nabij nu de groep van oorlogsgetroffenen en ooggetuigen snel
kleiner wordt”, aldus Rob van der Laarse. 48 Volgens Van der Laarse groeit de behoefte om het
verhaal van de oorlog niet alleen vanuit het perspectief van de slachtoffers, maar ook vanuit dat van
de daders te beschouwen. 49 De wending heeft zich volgens hem al gedeeltelijk voltrokken in de
literatuur en het historisch onderzoek, en ook in de erfgoedpraktijk tekenen zich vergelijkbare
veranderingen af. 50 Een ander punt van aandacht is dat het onderscheid dat gemaakt is tussen helden,
slachtoffers en daders niet altijd even duidelijk blijkt; het slachtoffer lijkt niet altijd even onschuldig en
de dader soms weer wel. Het gemaakte onderscheid werkt anderzijds zeer verhelderend omdat het
duidelijk maakt dat er genuanceerde verschillen bestaan. Het zwart-wit denken in goed of fout maakt
nu steeds meer plaats voor grijstinten. 51
Het heeft jaren gekost voor er een manier gevonden was om de herinnering aan de Tweede
Wereldoorlog een plaats te geven. In de herinneringscultuur van na de Tweede Wereldoorlog was er
eerst met name plaats voor de helden en later, vanaf de jaren zestig, pas voor de verschillende
groepen slachtoffers. Het schuldgevoel stond toen voornamelijk centraal, namelijk hoe het zover had
kunnen komen. Hiervan getuigen de vele opgerichte (nationale) herdenkingsmonumenten. Vandaag
de dag laat dit zich nog steeds lastig verenigen met het daderschap. “De worsteling met het
dadererfgoed is eigenlijk pas net op gang gekomen”. 52 “Door het erfgoed van de dader op te nemen
in onze herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog wordt deze herinnering complexer en
meer gelaagd”. 53 De moeizame omgang met dadererfgoed heeft ermee te maken dat we nu ook het
erfgoed van de dader onder ogen moeten komen en door de ogen van de dader moeten kijken.
Willen we dat? En wat betekent de aanwezigheid van het erfgoed van de dader uit de Tweede
Wereldoorlog eigenlijk? Het dadererfgoed lijkt een lange tijd in de taboesfeer verkeerd te hebben en
werd veelal bewust vergeten of weggemoffeld. De aanwezigheid van dit erfgoed zorgt (nog steeds)
vaak voor verwarring doordat het voor mensen onschuldig of zelfs mooi lijkt. Deze onverwachte
vertrouwdheid is voor veel mensen confronterend en bedreigend, niemand wenst zich immers met
daders te associëren of identificeren. Ook komt de oorlog dan ineens erg dichtbij en om die reden
46
Mees 2012, p.5
47
Steijven 2009, pp. 28-29
48
Knoop 2006
49
Van der Laarse 2009, p. 170
50
Van der Laarse 2009, p. 191
51
Van der Heijden 2008
52
Van der Molen 2011
53
Van der Molen 2011
27

werd en wordt dadererfgoed vaak bedreigd. 54 Na de oorlog werden veel van de sporen verwijderd in
de hoop om met een schone lei verder te kunnen gaan. Nu bedenken we vaak hoe stom men is
geweest om bijna alle sporen uit te wissen, maar we moeten niet vergeten dat het hier om
traumatisch erfgoed gaat. Na de oorlog had vrijwel iedereen er baat bij om het geweten en de
herinnering op te schonen, de leefomgeving inclusief. En waarom zou je eigenlijk de herinnering
bewaren aan de wandaden van de daders, van de nazi´s? Ook vandaag de dag lijken dadersporen en
dadererfgoed ons voor lastige dilemma’s te stellen. Is dit wel ons erfgoed? Wat is het belang om dit
erfgoed te behouden en voor wie? En moeten we dit behouden of kiezen we ervoor om het
langzaam in de vergetelheid te laten oplossen? De aanwezigheid van dadererfgoed is soms een doorn
in het oog voor de direct betrokkenen van de oorlog, omdat het aan pijnlijke en gevoelige
gebeurtenissen uit het verleden herinnert of mensen met dat verleden confronteert. Maar het
verwijderen van deze sporen gaat deze groep mensen nu ook te ver, want het verhaal van wat hen in
de oorlog is aangedaan dient toch zeker te worden doorverteld aan toekomstige generaties? Deze
gebouwen en plekken staan voor een geschiedenis die liever vergeten wordt, maar die tegelijkertijd
te belangrijk worden gevonden om simpelweg te ‘vergeten’. Ze roepen herinneringen op en
functioneren daarnaast door hun aanwezigheid als een soort bewijslast. Het zijn plaatsen van
herinnering, zowel lieux d´oubli als lieux de memoire, zoals onderzoekster Gilian Carr het verwoord in
het kader van haar onderzoek naar de aanwezigheid van bunkers op de Kanaaleilanden en de
dagelijkse omgang en confrontatie ermee van de eilandbewoners met hun oorlogsherinneringen. 55
Het voorgaande toont onder andere aan hoe dubbel dit type erfgoed is. De een heeft belang bij
forgetting en de ander bij bewaren en vertellen. De kracht van de eerder genoemde term ‘schuldig
landschap’ is dat ook landschappen zelf een actieve rol krijgen toegedicht, met name bij
gebeurtenissen en plaatsen die negatieve associaties oproepen. Zo kunnen landschappen net als
mensen bepaalde schuld met zich meedragen. Stijn Reijnders wijst er in zijn essay op dat
verschillende filosofen in de geschiedenis hebben gewezen op het belang van plaats voor de beleving
en waarneming van de werkelijkheid. 56 Ondanks dat er vaak nog weinig materiële referentiepunten
zijn die herinneren aan het verleden, zal de plaats voor nabestaanden en andere betrokkenen altijd
een belangrijke en mogelijk zelfs traumatische betekenis houden. 57 Verhalen die door grote groepen
mensen worden doorverteld, beluisterd en herinnerd, vormen volgens Reijnders de basis voor de
activiteit van het landschap. Volgens Anna van der Molen is er uiteindelijk veel meer mogelijk met dit
54
Van der Meulen 2010, pp. 5-9
55
Carr 2010 ; Carr 2010 ; Carr 2012
56
Reijnders 2009
57
Harrison, R.P. (2005) The dominion of the dead. Chicago: The University of Chicago Press in S. Reijnders
28

erfgoed en wordt in ieder geval steeds meer ingezien dat dadererfgoed meer verhalen herbergt dan
alleen het militaire aspect. 58 Dat vereist ook andere benaderingen van dit erfgoed.
2.2 BENADERINGEN VAN DADERERFGOED
De omgang met dadererfgoed roept specifieke vragen op over de omstreden geschiedenis van de
plek en de lading die er door betrokkenen aan is toegekend. Anna van der Molen wijst in haar essay
Biografie van de Bunker (2011) over de bunkers van de Atlantikwall op de rijke culturele geschiedenis
die bunkers kennen naast de vaak dominante militaire geschiedenis die wordt verteld bij dit
dadererfgoed. Zij pleit daarom voor een bredere benadering en ook problematiseert zij de (te)
objectmatige benaderingswijze van de bunkers van de Atlantikwall. De bunkers zijn namelijk niet los
te zien van de gehele Atlantikwall en de lokale geschiedenis van ieder object is nauw verbonden met
de internationale geschiedenis. De bunkers hebben bovendien op andere dan militaire manieren een
rol gespeeld in de levens van de vele omwonenden en militairen. De bunkermusea op de
Waddeneilanden zouden volgens Van der Molen bijvoorbeeld meer kunnen doen met de foto’s die er
zijn uit deze tijden. Op deze foto’s is de dagelijkse omgang met deze bouwwerken in de levens van de
eilanders te zien is, zowel tijdens als na de oorlog, evenals de Duitse soldaten die hun vrije tijd op het
strand doorbrachten. Veel bunkermusea worden echter nog steeds (her)ingericht naar de tijd van de
oorlog; slechts deze periode wordt zichtbaar gemaakt en ‘teruggebracht’. Van der Molen pleit ervoor
om bunkers te benaderen als plaatsen van herinneringen, ze markeren namelijk de plekken waar
velerlei soorten oorlogshandelingen hebben plaatsgevonden en zijn daarnaast onlosmakelijk
verbonden met de oorlogsherinneringen van velen. Maar ook na de oorlog lagen de bunkers in het
landschap en ook die periode is tekenend geweest voor zowel de bunkers als voor de bewoners. De
bunkers hebben eveneens een rol gespeeld in de naoorlogse levens. Van der Molen schrijft
bijvoorbeeld over hoe een hele naoorlogse generatie positieve herinneringen heeft aan dit
dadererfgoed, doordat de bunkers voor hen dienst deden als speelplaats, vakantiehuisje of café. Door
deze praktische nieuwe functie werd de herinnering aan de oorlog uiteindelijk minder beladen.
Rob van der Laarse noemt in een artikel in Trouw het herbestemmen van oorlogserfgoed een manier
van ‘reinigen’. 59 Uiteindelijk zorgt een nieuwe functie voor een nieuwe omgang met dit erfgoed. Het
toneelstuk Gewapend Beton op Oerol 2011, waarmee Van der Molen haar essay begint, snijdt op een
toegankelijke manier de kwestie aan over hoe om te gaan met dit complexe erfgoed. Het verhaal van
Anna van der Molen laat ons zien dat dadererfgoed meer verhalen herbergt dan alleen dat van de
oorlog.
Van der Molen heeft haar benadering met name ontleend aan Jan Kolen (hoogleraar
58
Van der Molen 2011, p.4
59
Van der Laarse 2007, Trouw
29

Landschapsarcheologie en Cultureel Erfgoed). Kolen leest landschappen als biografieën die informatie
bevatten over de ontstaanswijze, maar ook over de vele jaren daarna, hoe ze beïnvloed en behandeld
zijn. Deze geschiedenis schemert ook door in het hedendaagse landschap door de verschillende
vormen van inmenging. Zowel natuur als mens hebben het landschap gevormd en getekend. 60 In het
geval van dadererfgoed, zoals gebouwen of sporen in het landschap, is niet alleen de periode van
aanleg van belang maar ook de vele jaren daarna. Deze periode is mede tekenend geweest voor
zowel het landschap als de bewoners, evenals voor de gebouwen en structuren zelf. De sporen van
(her)gebruik of onbruik zijn hier aan af te lezen. Het erfgoed van de vijand blijkt in veel gevallen zelfs
gebouwd door Nederlandse werkkrachten. De sporen die herinneren aan de oorlog hebben dus ook
een rol gespeeld in de levens na de oorlog en doen dat nu nog. Dadererfgoed stopt namelijk niet bij
het einde van de oorlog, maar is in sommige gevallen ook toegeëigend voor nieuw gebruik na de
oorlog, waar sommige generaties zelfs goede herinneringen aan hebben overgehouden. 61 Gillian Carr
pleit ervoor verder te kijken dan alleen de artefacten uit de oorlog. Elk voorwerp heeft en vertelt
een eigen verhaal en elke plek kent zijn eigen geschiedenis. En dat verhaal stopt niet na 1945, ook
daarna vertelt ‘het landschap’ meerdere verhalen. Het archeologisch adviesbureau Raap doet
tegenwoordig bureau- en bodemonderzoek naar de archeologische objecten en sporen in het
landschap uit de Tweede Wereldoorlog. Volgens hen is dit objectief en kunnen de vondsten de
gebeurtenissen en ervaringsverhalen van de oorlog versterken of bijstellen. Zij pleiten er daarom ook
voor om oorlogserfgoed, inclusief dadersporen, in bepaalde gebieden systematisch in kaart te
brengen. Op deze manier kan volgens hen een waardering volgen over de waarde van deze sporen
dankzij een waarderingsmethode die specifiek voor oorlogserfgoed is ontwikkeld, met name omdat
oorlogserfgoed niet voldoet aan dezelfde criteria zoals andere soorten monumenten en erfgoed.
Architect Ron Verduijn stelt in zijn afstudeerproject over Bunker Diogenes in Schaarsbergen
bij Arnhem dat een schuldig gebouw als Diogenes niet nuttig hoeft te zijn maar vooral zinvol. 62
Diogenes is een voormalig luchtcommandocentrum uit 1943 van de Luftwaffe en speelde een rol in
de luchtoorlog boven Europa. De bunker is al sinds 1952 in gebruik als hulpdepot van de
Rijksarchiefdienst (en deels nu ook voor het Nederlands Openluchtmuseum), maar deze gebruiker
vertrekt binnenkort. 63 In zijn onderzoek vraagt Verduijn zich af hoe om te gaan met een gebouw
waar zo’n beladen geschiedenis aan kleeft en of deze geschiedenis zich eigenlijk wel laat
herbestemmen? En is het gebouw wel publiek toegankelijk en beleefbaar te maken? De
herbestemmingsvraag draait volgens hem om nut, over hoe dit blok beton rendabel en acceptabel te
maken is, en dat is naar zijn mening een volstrekt overbodige vraag. “Elke vorm van het nuttig maken
60
Kolen 2005, p. 18
61
Van der Molen 2011
62
Verduijn 2012 http://finals2012magazine.artez.nl/laat-de-geschiedenis-zich-herbestemmen/ (4-3-2013)
63
Van Voorthuijsen 2007, pp. 60-62
30

van de bunker is een manier om de herinnering te verdringen”. 64 Voor Verduijn is de aanwezigheid
en beleving ervan al zinvol: de zin van het nutteloze. Verduijn sluit daarmee aan bij het eerder
genoemde citaat van Van der Laarse in Trouw, namelijk dat herbestemming eigenlijk een vorm van
‘reinigen’ is van een betwiste plek met een beladen geschiedenis. Historica Ilona Steijven deed
evenals Verduijn onderzoek naar Diogenes en naar hoe deze bunker voor het publiek te ontsluiten is.
Volgens Steijven komt de cultuurhistorische lading het best tot zijn recht met een passende
publieksfunctie. Volgen haar moet het verhaal van Diogenes worden gekoppeld aan het bredere
verhaal van de luchtoorlog als onderdeel van een heel netwerk. Het verhaal is breder dan dit gebouw
alleen en zou daarom geplaatst moeten worden in het grotere geheel. Interessant zou het volgens
Steijven zijn om te laten zien waar het gebouw toe diende en hoe alle plekken zich tot elkaar
verhouden. Ook biedt Diogenes en de omgeving Arnhem volgens haar de mogelijkheid om een
conflicterend en uitgebreid verhaal te vertellen, als aanvulling op het geallieerde- en
slachtoffererfgoed en -perspectief. 65 Daarnaast pleit ze ervoor om de zichtbare biografie van het
mysterieuze Diogenes te laten spreken, mét de aanpassingen van latere datum die de naoorlogse
omgang met bunkers belichten. Door dit dadererfgoed, al dan niet ideologisch besmet, een plek te
geven in onze herinneringscultuur van de Tweede Wereldoorlog, worden mensen volgens haar aan
het denken gezet. Het dadererfgoed biedt ruimte voor reflectie en heeft daarmee een relevantie
voor het heden. Nu we steeds verder van de oorlog af komen te staan blijft het een beladen
geschiedenis, alleen is deze niet meer zo persoonlijk. En juist dat geeft ruimte om relicten die
voorheen als ‘fout’ werden bestempeld te onderwerpen aan een “genuanceerd debat zonder
ideologische en morele kleuring”. 66 Ook in het tijdschrift SMAAK van de Rijksgebouwendienst wordt
ingegaan op de toekomst van Diogenes, met een verslag van het congres ‘Diogenes voor Publiek-
Publiek voor Diogenes’ over de toekomstmogelijkheden van dit kolossale bouwwerk. De discussie
geeft een goed beeld van de verschillende belangen en benaderingen bij een (passende) nieuwe
functie voor een gebouw met een beladen geschiedenis, voor de een problematisch en voor de ander
totaal niet. Bij de één draait het om het uitbuiten van de experience en het economisch rendabel
maken van het gebouw en bij de ander met name om het vinden van een passende functie bij deze
historie en het bewaren van de herinnering. 67
Koos Bosma (hoogleraar Architectuurgeschiedenis en Erfgoedstudies) heeft verschillende
onderzoeken en publicaties over onder andere de Atlantikwall, bunkers, Fliegerhorst Deelen en
andere soorten dadererfgoed op zijn naam staan. In zijn publicatie Schuilstad. Bescherming van de
bevolking tegen luchtaanvallen (2006) ligt de nadruk bijvoorbeeld op de aanleg van bouwwerken in het
64
Verduijn 2012 http://finals2012magazine.artez.nl/laat-de-geschiedenis-zich-herbestemmen/ (4-3-2013)
65
Steijven 2009, p. 31
66
Steijven 2009
67
Van Voorthuijsen 2007, pp. 60-62
31

kader van de (lucht)verdediging door de bezetter, met name in en rond Den Haag, en werken in
opdracht van bouwheer Seyss-Inquart. Het boek maakt duidelijk wat de effecten zijn geweest van
deze ingrepen op de steden, de gebouwen, het landschap, de maatschappij en op de herinneringen.
Vanuit het onderzoeksinstituut CLUE begeleidt Bosma onder andere promovenda Rose Tzalmona bij
haar onderzoek naar de Atlantikwall, genaamd ‘Traces of Collective Amnesia – Confronting Hitlers
Atlantikwall’. Tzalmona is met name geïnteresseerd in het ‘collectieve geheugen’. Zij realiseerde zich
dat maar weinig van de overgebleven Derde Rijk bouwwerken nog bestaan als gebouwd bewijs van
hun wandaden en als een symbolische representatie van de nationaalsocialistische ideologie. 68
Tzalmona onderzoekt hoe de Atlantikwall historisch en ruimtelijk gezien kan worden gedefinieerd.
Daarnaast onderzoekt zij hoe het erfgoed kan worden gebruikt als inspiratie voor het transformeren
van de (on)zichtbare littekens die zijn achtergelaten in publieke ruimten en plekken van (collectieve)
herinneringen voor toekomstige generaties. Zij pleit voor het loslaten van de amnesie rond de
Atlantikwall en voor een omgang met dadererfgoed zoals bunkers als lieux de memoire. Detleff
Hoffmann en Willem Frijhoff spreken over ‘artificiële amnesie’ of ‘historische amnesie’, waarbij de
nadruk meer ligt op het uitwissen van de traumatische herinneringen en het laten verdwijnen van het
erfgoed dat daarmee samenhangt. 69 De verhalen van de getuigen en de reacties op dit erfgoed in het
landschap van de afgelopen zestig jaar verdienen volgens Tzalmona een plaats in het Europese
collectieve geheugen. Daarnaast werpt het CLUE-project over de Atlantikwall een bredere
erfgoedvraag op die niet alleen gaat over de wens tot instandhouding, maar ook over
herontwikkeling en hergebruik van het Atlantikwall-landschap in de toekomst. Hoe herinneren we
deze megastructuur bijvoorbeeld en hoe benaderen we dit landschap in ruimtelijk beleid? 70 Een
belangrijke stap in dit kader is het Atlantikwall platform (www.atlantikwallplatform.eu) , waarbij
grensoverschrijdende, internationale uitwisseling centraal staat en waar door middel van
gebiedskaarten verschillende informatie inmiddels ontsloten is. 71
Gregory Ashworth (hoogleraar Heritage Management and Urban Tourism) schrijft in zijn
artikel Contested Heritage (2006) dat al het erfgoed per definitie ‘iemands’ erfgoed is en daarmee dus
eigenlijk niet iemand anders zijn erfgoed. Mensen schrijven waarden toe aan bepaalde plekken en
daarbij gaat het veelal over wat dominant wordt en uiteindelijk overheerst. Hij gaat daarnaast verder
in op hoe non-conforming heritage, in dit geval dadererfgoed, benaderd kan worden door middel van
bepaalde strategieën en beleid. Zo somt hij op: door ontkenning (collective amnesia), afbraak van de
68
Tzalmona 2010 http://congres2010.atlantikwallplatform.eu/nederlands/samenvattingen/rose-tzalmona/ (15-3-2013) ; CLUE Jaarverslag
2010
69
Mees 2012, p. 17
70
CLUE Jaarverslag 2010
71
http://www.atlantikwallplatform.eu/
32

plek of migratie van een bepaalde groep mensen, door musealisering of door plural heritage policies. 72
Landschappen waarin pijn, geweld en verlies uit het verleden als trauma nog steeds aanwezig zijn
worden door de Australische historicus Maria Tumarkin traumascapes genoemd. Rob van der Laarse
spreekt echter eerder over terrorscapes; plekken waar terreur heeft plaatsgevonden of is
voorbereid, omdat trauma teveel nadruk zou leggen op slachtofferschap. 73 Noemenswaardig is
daarnaast David Lowenthal met zijn welbekende citaat “Nostalgia tells it like it wasn’t”: we
herinneren ons het verleden namelijk vaak zoals we dat graag willen en een vreemd verleden
reconstrueren we graag tot een vertrouwd vroeger. De herinnering is voor ons waardevoller dan de
geschiedenis zelf en het gaat daarbij niet om het object of de plaats zelf, maar om de plaats die het
inneemt in onze herinnering. 74 Erfgoed speelt dus een rol bij de selectie van de geschiedenis in het
heden.
Dadererfgoed neemt ook een prominente plaats in binnen het onderzoek en de publicaties
van Rob van der Laarse. Van der Laarse vraagt zich onder andere af wat je met dergelijk schuldig
erfgoed kunt. In heel Europa draaide de omgang met het oorlogsverleden lange tijd om vermijden en
vergeten en bepaalde historische plekken werden bewust ‘uit het collectieve geheugen gefilterd’. 75
Van der Laarse constateert een hedendaagse vermarkting van dit traumatische verleden door middel
van toerisme, omdat steeds meer mensen deze ‘authentieke’ plekken zelf willen bezoeken. 76 Toch
verwacht hij niet dat het betwiste erfgoed door middel van ‘dark tourism’ minder pijnlijk zal worden,
met name omdat ieder land en iedere bevolkingsgroep op iets anders de nadruk legt. 77 Eveneens
noemt Van der Laarse de problemen rondom de verbeelding van heldendom, slachtofferschap en
daderschap. Juist dit soort tegenstellingen, spanningen en dissonanten vormen de motor van wat de
‘dynamiek van herinnering’ genoemd wordt. 78 Het (dader)erfgoed confronteert ons met lastige
kwesties rond de verhouding tussen ons en de ander en nu de ooggetuigen van de oorlog langzaam
verdwijnen zullen nieuwe vragen, een andere blik en ‘nieuwe ervaringen’ bij het oorlogserfgoed nodig
zijn. Alle omgang met erfgoed draait immers om de vraag wiens erfgoed door wie en voor wie wordt
bewaard, gerestaureerd en ontsloten. En is een morele afrekening van dadererfgoed eigenlijk
rechtvaardig? Waarom zou je iets bestempelen als ‘fout erfgoed’ of afdoen in het kader van ‘slechte
smaak’ wanneer het het erfgoed van de dader betreft? We zullen ons volgens Van der Laarse de
komende tijd meer moeten inleven in de ervaringswereld van de daders. En hoe we ons bijvoorbeeld
moeten verstaan tot deze daders en vervolgers. We redden zoveel mogelijk sporen van het verleden
72
Ashworth 2006, pp. 10-15
73
CLUE Jaarverslag 2010, p. 33
74
Lowenthal 2005
75
Van der Laarse 2013, p. 4
76
Van der Laarse 2005
77
Van der Laarse 2013
78
Van der Laarse 2009, p. 12
33

omdat ze onze laatste getuigen zijn, maar bij betwist erfgoed van de hand van de dader ligt dat
minder eenvoudig. Herinneren is altijd een vorm van vergeten en “oorlogserfgoed is altijd gelaagd,
meerstemming en vol dissonanten”, een citaat dat veelvuldig wordt gebruikt in publicaties over
dadererfgoed. 79 Bij dadererfgoed blijven herdenken en verzwijgen in ieder geval onlosmakelijk met
elkaar verbonden.
Een heel ander maar toch zeker interessant alternatief voor de omgang met (dader)erfgoed
wordt aangedragen door Steven van der Veen in zijn masterscriptie De ruïne als alternatief. Een
pleidooi voor de ruïne als alternatief náást het huidig beleid voor instandhouding (2008). Een van de
voorbeelden die wordt genoemd in dit onderzoek is de aangelegde Atlantikwall tussen Scheveningen
en Katwijk, een ketting van bunkers en forten, aaneengeregen door tankmuren, draketanden en
andere onderdelen. Van der Veen beschrijft uitvoerig hoe na de oorlog veel werd opgeruimd ten
behoeve van nieuwe ontwikkelingen, maar ook over objecten die zijn hergebruikt voor diverse
doeleinden. Er blijkt ook veel buiten deze dynamiek gebleven, zoals bunkers en andere sporen die
liggen in (huidige) natuurgebieden. Vanuit het oogpunt van monumentenzorg worden sloop en
aftakeling als gevolg van het ontbreken van instandhoudingsmaatregelen vooral als verlies gezien. Van
der Veen laat zien dat het ontbreken van deze maatregelen en het uitblijven van complete sloop het
echter mogelijk hebben gemaakt dat er sporen zijn achtergebleven die nu de complete biografie van
het landschap kunnen vertellen, inclusief dat van na de Tweede Wereldoorlog. Volgens hem toont de
manier waarop de afgelopen zestig jaar is omgegaan met de Atlantikwall verschillende mogelijkheden
en benaderingen voor de toekomst. Zo zijn er bunkers gesloopt, weggestopt, getransformeerd of
hergebruikt en er zijn bunkers in een proces van verval geraakt of verkeren daar nog steeds in. Ook
deze vervallen bunkers hebben een nieuwe functie gekregen in ecologisch opzicht, dankzij geen of
beperkte instandhoudingsmaatregelen. Veelal zijn deze bunkers, evenals de ‘vergeten bunkers’
interessant voor archeologen en bunkerploegen. De resterende bunkers krijgen tegenwoordig steeds
vaker een (publieke) functie als fysieke getuige van de Tweede Wereldoorlog als een plek om de
geschiedenis te beleven. En via websites en digitale media ontstaat er steeds meer toegang tot de
gesloten bunkers en plekken. Volgens Van der Veen heeft het achterwege blijven van
instandhoudingsmaatregelen enerzijds geleid tot materieel verlies in de vorm van sloop en natuurlijk
verval, maar anderzijds geleid tot een generator voor nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen en
herinneringen. 80 “Binnen deze transformatie heeft het oneigentijdse object zich altijd kunnen
onderscheiden van zijn omgeving door zijn eigentijdse verschijningsvormen. De tijdsafstand is aan het
object afleesbaar gebleven door de lagen die er door de tijd aan zijn toegevoegd. In de vorm van het
patina of in de vorm van latere toevoegingen. De ruïne zou hier de oplossing kunnen vormen door
79
Van der Laarse 2009, p. 190
80
Van der Veen 2009, pp. 50-52
34

ingezet te worden náást de reeds bestaande strategieën. Gezamenlijk zijn ze wel in staat de
tijdsdiepte in de bodem en het landschap te houden. De strategie van behoud door ontwikkeling
voegt nieuwe lagen toe, de opgeknapte monumenten tonen ons enerzijds de toestand tijdens de
Tweede Wereldoorlog en anderzijds hoe in de hedendaagse samenleving met erfgoed wordt
omgegaan. Door naast deze opties te kiezen voor de ruïne ontstaat er een venster naar het verleden.
Een doorkijk naar een verleden dat geen hedendaagse historische evocatie zal blijken te zijn”. 81
In zijn uiterst boeiende masterscriptie Stille getuigen uit het nazi-verleden. Verzwegen, vergeten
en hergebruikt dadererfgoed in Berlijn (2012) stelt Reinier Mees dat naar zijn mening het hergebruik van
dadererfgoed de juiste omgangsvorm is. Door het geven van een nieuwe functie verleng je namelijk
de levensgeschiedenis van het bouwwerk, object of landschap. Afbraak vernietigt volgens Mees het
belangrijkste deel van de achterliggende geschiedenis van deze plekken. 82 Mees merkt op dat erfgoed
dat bijdraagt aan de herdenking van slachtoffers, ondanks de emoties die de plek losmaakt, als positief
kan worden ervaren, terwijl voor het behoud van dadererfgoed het moeilijker is om met goede
argumenten te komen. Dadererfgoed is vaak een gecamoufleerd element; verborgen, getaboeïseerd,
hergebruikt of verwijderd. Zelfs al is op de huidige locatie niets meer terug te vinden, dan nog is de
huidige structuur gevormd door de omgang met dit dadererfgoed door de samenleving. Verzwijgen
en hergebruik kunnen ook gezien worden als een vorm van omgang met dadererfgoed. En de sporen
vormen zowel de materiële restanten maar ook het landschap dat uit de omgang met een beladen
verleden is voortgekomen. Daarnaast zijn de herinneringen van ooggetuigen een onderdeel van de
gelaagdheid van de plek. Het gevolg kan zijn dat erfgoed is verdwenen of verzwegen en daardoor de
negatieve lading verloren gaat, maar in de loop der tijd wederom onder de aandacht komt en
opnieuw vragen en emoties oproept. Volgens Mees moeten we in toekomst kritisch kijken naar
waarden die door vorige generaties zijn aangebracht aan de sporen die we nu bijvoorbeeld onder de
noemer dadererfgoed scharen. We hoeven ons niet te identificeren met daders, maar we moeten
accepteren dat het een onderdeel van de geschiedenis is. Het niet ontkennen betekent daarentegen
niet dat we er constant aan herinnerd willen worden. We moeten er volgens Mees op letten dat
dadererfgoed niet op een verkeerde manier geïnterpreteerd wordt, omdat het om een andere reden
waardevol wordt geacht dan het meeste erfgoed.
2.3 DILEMMA’S BIJ DADERERFGOED
Herinneringen aan de oorlog liggen nog steeds gevoelig bij de oudere generaties. Voor de jongere
generaties herbergt het ook een moeilijke maar geen persoonlijke geschiedenis meer. Zij willen deze
geschiedenis juist graag laten zien. Althans, dat is te merken aan de initiatieven van de laatste jaren,
81
Van der Veen 2009, pp. 50-52
82
Mees 2012, p. 11
35

die deze geschiedenis beter ontsluiten voor het publiek. Zoals in de inleiding van deze masterscriptie
werd geconstateerd, lijkt er een tendens te zijn om de oorlogsgeschiedenis (nadrukkelijk) zichtbaar
maken. Dit merkte ik eveneens op tijdens het IJssellinie Symposium in april 2013. Fascinerend is het
verhaal van de IJssellinie, een linie uit de tijd van de Koude Oorlog, die in de naoorlogse jaren in het
geheim werd aangelegd over een lengte van ruim 126 kilometer. Waarom zou je dit zo bedoelde
onzichtbare en geheime aspect in deze tijd nadrukkelijk zichtbaar willen maken, terwijl het nooit de
intentie heeft gehad om zich zichtbaar in het landschap te manifesteren? Tijdens het symposium
kwam wel aan bod dat de inzet van digitale media zoals smartphone apps hier in de toekomst
uitkomst in bieden.
In de dagelijkse praktijk bestaan verschillende discussies en dilemma’s die gepaard gaan met
dadererfgoed. Wanneer is de aanwezigheid van dadererfgoed bijvoorbeeld problematisch? En is het
eigenlijk wel zo problematisch? Een goed voorbeeld hiervan biedt Kamp Westerbork. Vanuit het
Drentse doorgangskamp werden tijdens de Tweede Wereldoorlog meer dan 100.000 Joden, Roma,
Sinti en verzetsstrijders getransporteerd naar de vernietigingskampen. Direct na de oorlog werd
Westerbork als interneringskamp gebruikt voor politieke gevangenen in afwachting van hun proces,
zoals de verschillende NSB’ers en andere collaborateurs. Vanaf 1948 was het korte tijd een militair
kampement en een repatriëringskamp voor Indische Nederlanders. In 1951 werd het terrein
ingericht als woonoord voor gemobiliseerde Molukse KNIL-militairen en hun gezinnen. Het kreeg
toen de naam Schattenberg en deze fase duurde tot circa 1970. Sindsdien is vrijwel alles in het kamp
afgebroken, er werd een leegte gecreëerd, en in 1983 opende het Herinneringscentrum Kamp
Westerbork. Sinds die tijd zijn er verschillende (gedenk)monumenten en kunstwerken verschenen en
zijn bepaalde plaatsen gemarkeerd. Een merkwaardige situatie is echter dat de barakken verdwenen
zijn maar dat het dadererfgoed in de vorm van de woning van de voormalige kampcommandant nog
aanwezig is. Een situatie die gepaard gaat met de nodige vragen en dilemma’s. In 2007 is in
Westerbork de voormalige woning van de SS-kampcommandant Gemmeker leeg komen te staan
toen de laatste bewoonster overleed. Deze woning, een houten villa naast de toegang van het
kampterrein, is het vrijwel enige nog in situ bewaard gebleven oorlogserfgoed van het Kamp
Westerbork. Bijzonder is de vrijwel oorspronkelijke staat waarin het verkeert, aangezien de laatste
bewoonster er niet veel aan heeft veranderd sinds de oorlog. Hiermee is het dadererfgoed in zicht
gekomen, alleen wel op een zeer gevoelige plek, namelijk op de plek waar het ‘slachtofferschap’
eigenlijk centraal staat. Dat roept lastige vragen en dilemma’s op, omdat je vanuit de woning letterlijk
zicht hebt op het kamp vanuit het oogpunt van de dader bezien. Wat je ziet heeft echter niets meer
te maken met wat er stond, want alles is leeg, op een aantal kunstwerken na. Dit relict van de dader
lijkt op deze plek daarom haast een stoorzender. Het behoud of de musealisering van dit
dadererfgoed roept daarnaast ook de vraag op of het reconstrueren of terugplaatsen van de
barakken en andere kamponderdelen, meer het slachtoffererfgoed, hier niet op zijn plaats is. Van der
36

Laarse noemt dit ook wel “gebruik maken van geheugenprotheses” om de geschiedenis te kunnen
vertellen. 83 In dit schuldige landschap vraagt de landelijke villa van de kampcommandant volgens hem
eigenlijk om een contrasterend element, zoals met behulp van teruggebrachte of gereconstrueerde
barakken, wachttorens, kamppalen en goederenwagons. De keuzes die hier gemaakt moeten worden
vereisen uiterste zorgvuldigheid en notie van deze uiterst gevoelige problematiek. Om de villa te
conserveren is afgelopen jaar besloten om letterlijk een glazen stolp over het bouwwerk te plaatsen.
Het idee is dat het glazen omhulsel de woning tegen verder verval beschermt en daarnaast ruimte
kan bieden aan tentoonstellingen en presentaties. Ondanks dit alles krijgt het dadererfgoed hier nu
veel aandacht en dat maakt dat de vraag opkomt om eventueel meer ‘authentieke’ onderdelen
terugplaatsen of om onderdelen te reconstrueren. Maar doe je daarmee werkelijk recht aan de hele
geschiedenis van Kamp Westerbork? Vergeet je daarmee niet de gehele naoorlogse periode en de
omgang met deze plek in al die jaren? Verschillende belangen spelen een rol bij dadererfgoed, bij het
behoud, het verwijderen, restaureren of reconstrueren van het erfgoed of vanwege de associaties en
herinneringen die de materiële restanten kunnen opwekken. 84
Afb. 6. De voormalige woning van kampcommandant Gemmeker bij Kamp Westerbork
Afb. 7. Visualisatie van de plannen voor een glazen stolp over de woning van de kampcommandant
83
Van der Laarse 2013, p. 30
84
Mees 2012, p.5
37

In het concentratiekamp Buchenwald is de omgang met het daderperspectief inmiddels ruimtelijk
vertaald in een route ‘Volgend in de voetstappen van de daders’. Dit nieuwe thema draait om een
beleving van het concentratiekamp door de ogen van de SS’ers. Het ons door de ogen van de dader
laten kijken doet ons ook beseffen dat dit ook gewone mensen waren. De verschillende kiekjes uit
fotoalbums die de beleving van de dader laten zien geven een heel ander beeld van de oorlog. En het
is vreemd om deze beelden de zien met onze ogen en kennis, wetende dat er zich nog meer afspeelt
wat niet op dit beeld te zien is. In Buchenwald wordt tegenwoordig door middel van een route ook
aandacht besteed aan de periode van het Sovjet-kamp in de DDR-tijd en de slachtoffers van het
communisme. 85 Zonder terug te gaan tot één periode, beeld of situatie krijg je op deze manier juist
de gelaagdheid van de plek mee.
De omgang met deze historisch beladen plekken blijft een intrigerend onderwerp. Hoe
benader, bewaar en ontwikkel je dit verleden en haar sporen, hoe presenteer of verkoop je het aan
het publiek en wat betekent het om zo’n (authentieke) daderplek te ‘hebben’? Hoe het eigenlijk
gesteld is met de hedendaagse omgang en benaderingswijze van dadererfgoed op de Nederlandse
landgoederen en buitenplaatsen, is in dit kader een boeiende vraag. Worden de nog aanwezige
dadersporen bijvoorbeeld gezien als ‘dissonant erfgoed’ dat het idyllische en romantische beeld van
de buitenplaats verstoort? In de volgende twee hoofdstukken zal dit uitvoerig worden geanalyseerd
aan de hand van de twee actuele casestudies Toorenvliedt en Avegoor.
85
Van der Laarse 2009, p. 191
38

HOOFDSTUK 3
Toorenvliedt: van buitenplaats tot bunkerpark
“De laatste bunkers zijn namelijk gebouwd. Eén nog bij het huis, rechts in het hakhout, drie op de
ezelweide en nog een bij het rustieke bruggetje en nu komt er vermoedelijk nog een links van het
huis in het hakhout bij de keuken”. 86 - Een citaat uit een brief van tuinbaas Leer vanaf Toorenvliedt
aan eigenaar jonkheer Schorer.
3.1 INLEIDING
Toorenvliedt is een Zeeuws landgoed en buitenplaats net buiten de stad Middelburg, voorheen
gelegen in de gemeente Koudekerke. Toorenvliedt is één van de overblijfselen van de vele
buitenplaatsen die Walcheren ooit telde. Met name in de zeventiende eeuw ontstonden op
Walcheren talloze buitens. In die tijd is Walcheren zelfs voor een achtste deel bebouwd met
buitenplaatsen en werd daarom ook wel de ‘Tuin van Zeeland’ genoemd. Veel rijke kooplieden en
regenten uit Middelburg, een van de V.O.C. steden, stichtten buitens en investeerden in
inpolderingen. Tegenwoordig is men zich nauwelijks bewust van dit rijke buitenplaatsenlandschap
omdat veel is vervallen of verdwenen. 87 Eind achttiende eeuw kwam er namelijk al een kentering.
Mensen trokken er weg, de Franse tijd en troepen zorgden voor beschadigingen en beroeringen en
ook de recessie die volgde deed een duit in het zakje. Het gevolg was dat sindsdien vele
buitenplaatsen werden afgebroken en werden vervangen door een boerderij met akkerlanden. In de
negentiende eeuw werden er nog wel enkele buitens nieuw gebouwd en enkele parken in
landschapsstijl aangelegd of gewijzigd. 88 In de twintigste eeuw kregen de buitens nog een aantal
klappen door de crisis van de jaren ’20-‘30 en uiteindelijk de Tweede Wereldoorlog. Met de
inundatie van Walcheren verdwenen vele huizen, tuinen en parken en ook door het oorlogsgebruiken
geweld hadden vele buitens het zwaar te verduren. Een derde golf kwam daar nog bij met de
Watersnoodramp van 1953 en daarna de afbraak, wederopbouw en de grootschalige ruil- en
herverkavelingen. Een van de buitens die dit alles heeft ‘meegemaakt’ is Toorenvliedt. Tijdens de
Tweede Wereldoorlog was Toorenvliedt het Duitse hoofdkwartier van de Atlantikwall op
Walcheren. Grote veranderingen in het park hebben hierdoor plaatsgevonden tijdens en na de
Tweede Wereldoorlog. De bunkers die in de historische parkaanleg werden geplaatst herinneren
nog aan deze periode. Maar zij getuigen ook van de specifieke naoorlogse omgang met deze bunkers
86
Sakkers 1998 (bijlage: brief van tuinbaas Leer aan jonkheer Schorer op 8-5-1944, pp. 6-7)
87
Kusters 2009, pp. 147-164
88
Frikkee 1982, p.1
39

in een nieuwe parkaanleg, zorgvuldig aan het oog onttrokken en weggestopt. Recent is gestart met
het ‘opwaarderen van het park, groen en het Tweede Wereldoorlog erfgoed’, zoals het bouwbord
dat doet aangeven. Op het ‘opwaarderen’ wil ik in dit hoofdstuk dieper ingaan, omdat deze term in
dit kader duidt op een bepaalde benadering en omgang met het (dader)erfgoed op deze buitenplaats.
In dit hoofdstuk zal daarom eerst de geschiedenis en ontwikkeling van Toorenvliedt door de eeuwen
heen worden beschreven tot aan de Tweede Wereldoorlog. Vervolgens zal worden ingegaan op de
gebeurtenissen, veranderingen en ruimtelijke ingrepen tijdens de Tweede Wereldoorlog, evenals op
de omgang, ingrepen en het gebruik gedurende de naoorlogse periode tot aan nu. Tot slot worden
de huidige situatie, plannen, belangen en benaderingswijzen uiteengezet, gevolgd door een oordeel en
mogelijk een alternatief advies over de gevolgde benaderingswijze en de omgang met dit erfgoed.
3.2 EEN BIOGRAFIE VAN DE BUITENPLAATS TOORENVLIEDT
Toorenvliedt, soms ook met Toornvliet of Torenvliet aangeduid, was van oorsprong geen buiten
waar ambachtsheerlijke rechten aan verbonden waren. De buitenplaats is ontstaan uit een boerderij
met bouwland eromheen in de heerlijkheid Koudekerke en dankt zijn naam aan het sierlijke torentje
op het dak, van waaruit men de schepen op zee kon zien. 89 Reeds in 1641 wordt op de kaart van
Christoffel Bernaerds al een omgracht gebouw op deze plek aangegeven, wat mogelijk wijst op een
huis met enige status in die tijd. Aan het eind van de zeventiende eeuw veranderde het in een
buitenplaats met herenhuis dat in handen kwam van de familie Tresel. 90 Een belangrijk moment voor
Toorenvliedt was toen Galenus Tresel Bevers (1725-1770) in 1749 het geheel van zijn moeder
Susanna Barbara Tresel erfde, die eerder gehuwd was geweest met Lieven Bevers. Galenus was
schepen en raad van Middelburg en bewindhebber van de V.O.C. (kamer Zeeland) en in 1746
gehuwd met Petronella Maria Rademacher. Zijn moeder had al plannen gehad om de buitenplaats te
verbouwen maar door haar overlijden kwam dat niet van de grond. Toen hij Toorenvliedt erfde
startte hij met een grootscheepse verbouwing. Al deze werkzaamheden zijn te reconstrueren
dankzij zijn zorgvuldig bijgehouden en bewaarde kasboeken uit de periode 1749-1761. Het hoofdhuis
van Toorenvliedt betrof geen nieuwbouw maar een verbouwing van een eerder huis, vermoedelijk uit
1726. Het twee kamers diepe huis werd met een reeks vertrekken aan de tuinzijde over de gehele
hoogte uitgebreid. 91 In de achtergevel bevindt zich nog steeds een gevelsteen die vermeldt dat
dochter jonkvrouw Susanna Maria Bevers in 1754 de eerste steen legde voor de verbouwing. 92 Deze
datum is eveneens op de gootlijst aangebracht. Willemijn Fock laat in haar artikel aan de hand van de
bestudeerde kasboeken echter zien dat de totaalbedragen voor timmer- en metselwerken al in de
89
Schellart 1973, p.58
90
Fock 2008, p. 65
91
Fock 2008, p. 66
92
http://www.koudekerke.info/buitenplaats-toornvliet.php (29-5-2013)
40

periode 1750-1751 hoog waren. Timerman Laurens van de Woestijne leidde mogelijk de verbouwing
van het huis en functioneerde daarmee ook als aannemer. Tot aan 1764 komt zijn naam veelvuldig
voor in de kasboeken. Het lijkt er dus op dat de verbouwing al in 1750 werd gestart, met in 1753
een terugval in de kosten die in 1754 weer van volle omvang waren. Direct nadat Tresel Bevers de
buitenplaats erfde en in bezit kreeg moet hij dus met de verbouwing zijn aangevangen. In de jaren
daarna heeft hij ook nog vele uitgaven gedaan voor houtsnijwerk, beeldhouwwerk en andere
interieur- en gevelverfraaiingen.
Het huis lag in een geometrische aanleg die nog goed te zien is op de kaart in de Atlas Hattinga
(1750), met daarop ’t Hof Toorenvliedt aangegeven. Het rechte kanaaltje achter het huis, de grote
vijver genoemd, verdween een jaar later toen Pieter Klassen volgens het kasboek werd betaald voor
“het delven van mijn grote vijver”. 93 Helaas bestaat er geen ontwerp meer van de achttiende-eeuwse
tuinaanleg, maar bekend is dat het tuinplan en twee bossen, het Oostbos en de Overtuin, werden
aangelegd door Jacob Massol. Op het kadastrale minuutplan is ten zuiden van de oprijlaan de
oranjerie zichtbaar, die in 1752 gereed kwam. 94 In datzelfde jaar werden de tuinen verder aangeplant
met verschillende soorten bomen en struiken en er werd nog een vijver in het bos gegraven. Verder
is bekend dat de tuin nog werd verfraaid met tuinbeelden, tuinhuisjes, een koepel en twee tempels.
De gehele tuinaanleg moet rond 1756 gereed zijn geweest.
Na zijn dood in 1770 erfden zijn dochter en kleindochter Toorenvliedt terwijl zijn weduwe
er bleef wonen. Op deze manier kwam het geheel uiteindelijk in het bezit van de familie Van den
Brande en toen in handen van een dochter die trouwde met een telg van de familie Schorer. Toen
Pieter van den Brande in 1794 overleed ging Toorenvliedt over op zijn tweede dochter Johanna
Maria van den Brande, gehuwd met Jacob Hendrik Schorer. Schorer was tot 1795 raadspensionaris
en bekleedde belangrijke posities gedurende de Franse Tijd. In 1802 kwam hij in de raad van
Middelburg en in 1808 werd hij aldaar zelfs burgemeester. Door zijn verdiensten werd hij door
Koning Willem I in de adelstand verheven. Schorer overleed in 1822 maar wist zijn sporen op
Toorenvliedt na te laten door de aanleg van de buitenplaats in de landschapsstijl; op de kadastrale
kaart van 1823 zijn namelijk de vijvers al goed zichtbaar. Mogelijk was de slingervijver al in 1802 tot
stand gekomen en is J.D. Zocher senior daarvan de ontwerper geweest. 95 De tuin is aan de zuidzijde
al flink uitgebreid en rond het huis zijn de formele tuinelementen gehandhaafd gebleven, evenals een
groot deel van de gracht rond het huis. De zoon van Schorer, Jhr. Johan Cornelis Schorer, heeft
naar alle waarschijnlijkheid de Zochers rond 1839 ingeschakeld om zowel het huis als de tuin verder
onder handen te nemen. Bekend is dat Jan David Zocher enkele ontwerpen heeft gemaakt voor een
93
Fock 2008, pp. 65-76
94
http://www.koudekerke.info/buitenplaats-toornvliet.php (29-5-2013)
95
Bos 2008, pp. 340-345
41

serre aan de achterzijde van het huis, waarvan een strak neoclassicistisch ontwerp over de volle
breedte van het huis uiteindelijk werd uitgevoerd. Verschillende ontwerptekeningen hiervan in
diverse stijlen zijn bewaard gebleven en ook oude foto’s laten zien hoe deze serre er destijds uitzag.
Gelijktijdig met de serre en de aanpassingen en veranderingen aan de parkaanleg werden ook de
voorgevel met portiek door Zocher aangepakt. De rechte oprijlaan die bij de voordeur uitkwam
veranderde hij in een slingerende laan en de nog resterende gracht om het huis werd door hem
gedempt. 96 Generaties van de familie Schorer hebben Toorenvliedt sindsdien bestiert en hun
toevoegingen aan huis en landgoed aangebracht. 97 Ergens rond 1900 werd het achterste deel van het
park veranderd in weiland. In de twintigste eeuw komt de buitenplaats in het bezit van Mary
Vincentia Schorer die gehuwd was met de welbekende historicus en hoogleraar Johan Huizinga. Zelf
overleed zij al in 1914, terwijl haar moeder Schorer-Plaat nog tot haar overlijden in 1922 op
Toorenvliedt woonde. Zij waren de laatste particuliere eigenaren en bewoners van Toorenvliedt.
Huizinga schreef op Toorenvliedt onder andere zijn beroemde werk Herfsttij der Middeleeuwen
(1919). Met zijn vrouw bewoonde hij het bij Groningen gelegen huis Klein Toornvliet terwijl zij
gedurende de zomermaanden op Toorenvliedt verbleven. 98 De bekende roman van zijn zoon
Leonard Huizinga over de tweeling ‘Adriaan en Olivier’ (1939) speelde zich onder andere af op het
buiten, in het boek Korenvliet genaamd. Het verhaal gaat over een tweeling die allerlei avonturen
beleven rondom een verborgen schat op de buitenplaats en zij worden door een erfenis de gelukkige
eigenaren van het buitenhuis. Uitgerekend aan de vooravond van de oorlog verscheen deze roman. In
deze vooroorlogse jaren was Toorenvliedt het gedeelde eigendom van jonkheer mr. J. C. Schorer en
de erven Huizinga; sinds 1922 was Schorer voor de helft eigenaar en de vier kinderen Huizinga voor
de andere helft. Hiervoor was in 1923 als constructie de N.V. Maatschappij tot Exploitatie van
Landgoederen en Gronden Toorenvliedt opgericht. Na de oorlog werd Toorenvliedt door de erven
Huizinga aan de Gemeente Middelburg verkocht. De Tweede Wereldoorlog was van grote invloed
geweest op dit besluit.
3.3 DE TWEEDE WERELDOORLOG OP TOORENVLIEDT
De gebeurtenissen, het gebruik en de ruimtelijke ingrepen tijdens Tweede Wereldoorlog zijn van
grote invloed geweest op Toorenvliedt als (particulier) landgoed en buitenplaats. Voordat de oorlog
in Nederland uitbrak waren er al korte tijd Nederlandse militairen op Toorenvliedt gestationeerd.
Enige tijd daarna werden Toorenvliedt en het naastgelegen Vijvervreugd een aantal weken gebruikt
96
http://www.koudekerke.info/buitenplaats-toornvliet.php (29-5-2013)
97
Zeeuws Archief, familie Schorer
http://www.archieven.nl/nl/zoeken?miview=inv2&mivast=0&mizig=210&miadt=239&miaet=1&micode=157&minr=1038390&milang=nl (25-
5-2013)
98
http://www.letterkundigmuseum.nl/Default.aspx?tabid=92&BiographyID=121&BiographyName=JohanHuizinga&Mode=BiographyDetails
(29-5-2013)
42

door het Vlissingse Gasthuis voor bejaarde en minder valide bewoners, omdat het St.
Josephziekenhuis door dreigend oorlogsgeweld moest worden ontruimd. Deze situatie duurde van
14 mei tot 3 juni 1940, toen er zo’n 125 mensen waren ondergebracht. Daarna werd het nog een tijd
gebruikt door Jhr. mr. J.W. Quarles van Ufford, commissaris van de koningin in Zeeland tot de
capitulatie, omdat zijn huis bij de brand van Middelburg op 17 mei 1940 verwoest was. Schorer had
uit voorzorg het meubilair van het landhuis laten opslaan op de zolder van het kantoorgebouw van de
P.Z.E.M. Zoals in het eerste hoofdstuk al is beschreven werd het voor de Duitsers noodzakelijk om
op Walcheren de nodige maatregelen te treffen ten behoeve van de oorlogsvoering. Walcheren
werd onderdeel van de zwaar bewaakte Atlantikwall en dat ging gepaard met grote ruimtelijke
ingrepen. De ligging aan de monding van de Westerschelde, dé toegang tot de wereldhaven
Antwerpen, maakte Walcheren tot een van de meest invasiegevoelige gebieden in West-Europa.
Walcheren werd van strategisch belang en daarmee ook het beschutte en centraal gelegen
Toorenvliedt. In de zomer van 1942 werd Toorenvliedt daarom gevorderd door de Duitse
landmacht (Wehrmacht), die hier haar hoofdkwartier van de Atlantikwall op Walcheren en de beide
Bevelanden vestigde. Sindsdien ging de buitenplaats door het leven als Stützpunkt Brünhild of ook wel
Widerstandsnest (W.N.) Brünhild. Brünhilde was een heldin uit een oude Duitse legende, een
krijgshaftige en moeilijk te overwinnen vrouw die door Siegfried werd overwonnen. 99
Het hoofdhuis op Toorenvliedt werd vervolgens ingericht voor de Duitse divisiecommandant
generaal-luitenant Wilhelm Daser en zijn stafofficieren. De staf op Toorenvliedt bestond uit de
commandant met zijn 13 officieren, 35 onderofficieren en 131 manschappen. 100 Naast deze divisiestaf
vestigde zich op Toorenvliedt ook de artilleriecommandant die het bevel voerde over een tiental
batterijen veldgeschut die op Walcheren waren opgesteld. De nabijgelegen buitens werden eveneens
door de bezetter benut. Het kleine buiten Vijvervreugd dat direct naast Toorenvliedt lag huisvestte
bijvoorbeeld de logistieke eenheden van de staf en de veldkeuken, terwijl het schuin tegenover
gelegen kasteel Ter Hooge werd omgedoopt tot officiersmess en woning voor de commandant. De
rest van de staf verbleef in rustige tijden in het hoofdhuis van Toorenvliedt of in de barakken in het
park. De hogere officieren hadden een plek in het hoofdhuis en de overige stafleden werden
gehuisvest in enkele barakken die in de beschutting van het park waren geplaatst. Alleen bij dreiging
en bombardementen verbleef de gehele staf in de bunkers, die de comfortabele villa’s en
buitenhuizen verkozen boven het beton. In de zomer van 1942 waren de Duitsers begonnen met de
bouw van deze bunkers. In eerste instantie betrof het op Toorenvliedt een viertal lichte en
dunwandige bunkers die voornamelijk als schuil- en (op)bergplaatsen waren gebouwd. Door het
99
Sakkers 1998, p. 9
100
Van den Berg http://nl.tracesofwar.com/artikel/42266 (25-5-2013)
43

luchtoverwicht van de geallieerden zagen de Duitsers op Toorenvliedt zich een jaar later echter al
genoodzaakt om zwaardere en bomvrije bunkers op Toorenvliedt en het naastgelegen Vijvervreugd
te bouwen. Begin 1944 werd daarom begonnen met de bouw van tien zware bunkers, te weten drie
commandobunkers (type 608), vijf manschappenbunkers (type 622, ieder voor 20 man), een
keukenbunker (type 645) en een grote verbindingenbunker (type 618). 101 Voor de aanvoer van het
bouwmateriaal - zand, cement en kiezel - was een aftakking van de trambaan Middelburg-
Koudekerke-Domburg naar Toorenvliedt getrokken, met het werkspoor ter hoogte van de
bunkerdaken. 102 Voor het aanleggen van de loopgraven en ander grondwerk werden Marokkaanse
krijgsgevangenen uit het Franse leger ingezet en later ontwapende militairen uit het Italiaanse leger
(hiwi’s). 103 De bunkers zijn door camouflage nooit echt zichtbaar geweest als bunker. De vele bunkers
die in de historische parkaanleg van Toorenvliedt waren gebouwd werden voorzien van zadeldaken
of netten met takken, bladeren en aarde en kregen zelfs opgeschilderde ramen met gezellige
gordijntjes. De bunkers waren daarmee vermomd als ‘gewone’ burgerwoning of boerderij (afb. 9.).
Afb. 8. Verdedigingswerken gebouwd
in W.N. Brunhild (Toorenvliedt en
Vijvervreugd).
Afb. 9. Manschappenbunker op
Toorenvliedt dat door beschilderingen
het voorkomen van een woning had
gekregen.
101
Sakkers 2008
102
Idem, p. 18
103
Idem, p. 21
44

Over alle typen bunkers, technische details en hun gebruik en plattegronden valt meer te lezen in het
geweldige boekje dat bunkerspecialist Hans Sakkers schreef over Toorenvliedt. In zijn ‘Bunkers op
Toorenvlied. Duits hoofdkwartier van de Atlantikwall op Walcheren 1942-1944’ (1998) zijn alle
gebeurtenissen en ruimtelijke ingrepen zeer uitvoerig beschreven. Daarnaast heeft Sakkers gebruik
gemaakt van stukken uit de correspondentie tussen de tuinbaas en jonkheer Schorer, die een goed
beeld geven van de persoonlijke beleving en de gebeurtenissen ten tijde van de oorlog evenals van de
ingrepen die op het buiten Toorenvliedt plaatsvonden. De briefwisseling is echter ook aangrijpend en
emotioneel, omdat het buiten steeds verder wordt afgetakeld door de Duitsers en de tuinbaas dit
steeds aan de jonkheer moet overbrengen. Tuinbaas Bram Leer bleef tijdens de oorlog op
Toorenvliedt en onderhield hierover nauw contact met jonkheer Schorer die in Culemborg woonde.
Schorer had een verbod om naar Walcheren af te reizen, dat was immers tot Sperrgebiet verklaard.
Meerdere verzoeken van zijn kant werden dan ook afgewezen. Uiteindelijk is het hem één keer
gelukt, op 22/23 juni 1943, omdat hij zogenaamd een aandeelhoudersvergadering in Middelburg had,
terwijl zijn hoofddoel was om Toorenvliedt nog één keer te zien. Het was voor hem wellicht
verstandiger geweest om niet te gaan, want hij schreef hierover: “Het is een afschuwelijk gezicht die
groote en hooge motorbetonmachines hun vieze inhoud dag en nacht op de te maken bunkers uit te
zien storten. (…). Ellendig om te zien hoe ons mooie buiten gemaltraiteerd wordt”. 104 En wat hij er
ook nog probeerde, hij kreeg er niemand te spreken. Hij had er niets meer te zeggen...
Deze situatie duurde tot in 1944. Tijdens de geallieerde opmars was de divisie die Walcheren
bezette en verdedigde naar het front in Noord-Frankrijk gezonden, waardoor Toorenvliedt korte tijd
leeg kwam te staan. Maar al snel kwamen velen hier weer terug op hun terugtocht richting Duitsland.
Gezegd wordt ook wel dat Toorenvliedt toen eigenlijk fungeerde als het hoofdkwartier voor de
Duitse terugtocht uit de Kanaalkust. Het naderen van de geallieerden en het toenemende aantal
beschietingen en granaten deden de Duitsers besluiten om vanaf 6 juni 1944 continu in de bunkers
op en om Toorenvliedt te blijven. Het einde van het divisiehoofdkwartier werd uiteindelijk op 3
oktober 1944 ingeluid door de geallieerde bombardementen op de zeedijken, waaronder die van
Westkapelle. Langzaam verdween Walcheren onder water en de Duitse staf begon haar evacuatie
voor te bereiden. Het doel van de inundatie van Walcheren was om de Duitse verdediging uit te
schakelen door hun militaire infrastructuur te vernietigen en de communicatie en bevoorrading te
verstoren. En dat gebeurde. Door het stijgende water moest het hoofdkwartier op Toorenvliedt op
17 oktober 1944 worden ontruimd. De divisiestaf streek neer op de Dam in Middelburg en op 6
november 1944 ondertekenden zij daar de capitulatie na een strijd van enkele dagen. Het zoute
zeewater bereikte Toorenvliedt op 21 oktober 1944, vier dagen nadat de Duitse staf er was
104
Van Immerseel 2007, p. 9 (citaat uit brief van jhr. Mr. J.C. Schorer aan zijn tuinbaas Bram Leer)
45

vertrokken.
Een jaar lang stond Toorenvliedt daarna nog onder water. Het hoofdhuis was zwaar
gehavend en stond tot aan de eerste verdieping onder water, met het klotsende zeewater in de
salons. De familie Leer betrok in die tijd de eerste verdieping van het landhuis, omdat hun eigen
woning niet meer bewoonbaar was. Met een kano konden zij bij het huis komen en vanaf het balkon
van het hoofdhuis hadden ze een loopbrug gemaakt naar de naastgelegen bunker. Op het dak van
deze bunker hadden zij improvisorisch wat aarde gestort en een tuintje aangelegd om sla te
verbouwen en de kippen te houden. Op 30 oktober 1945 schreef Bram Leer vervolgens aan
jonkheer Schorer dat het zeewater dat een jaar lang in het huis had gestaan langzaam aan verdween
en dat het landgoed droog kwam te liggen. Van de eens zo prachtige historische parkaanleg was
werkelijk niets meer over. Het zoute zeewater waarmee Walcheren was overspoeld had een
verwoestende uitwerking, waardoor vrijwel alle bomen en planten dood waren gegaan. Wat
overbleef was een modderige massa en niets meer dan een kale, dode vlakte. Indrukwekkend zijn de
foto’s waarop te zien is dat Toorenvliedt onder water staat en daarna de dode vlakte vol bunkers
met een zwaar gehavend huis dat achterbleef. Voor Toorenvliedt gaan Armando’s woorden dus
eigenlijk niet op, want er resteren vrijwel geen bomen meer die als stille en onverschillige getuigen
hebben toegekeken. De kaart met legenda ‘Verdedigingswerken gebouwd in W.N. Brunhild’ in het
boek van Sakkers toont daarnaast de ongekende hoeveelheid ruimtelijke ingrepen in het park van
Toorenvliedt (en Vijvervreugd). Uit de correspondentie tussen Leer en Schorer valt verder op te
maken welke ingrepen waar precies plaatsvonden (met de namen ervoor die door de familie aan
bepaalde parkonderdelen waren toegekend, zoals ‘bij de oceaan’, etc.) en hoe de eigenaar en tuinbaas
daarover dachten. Naast de gebouwde bunkers en barakken in het park van Toorenvliedt, was er
sprake van een tankgracht verderop en er waren loopgraven dwars door de tuinen gegraven, een
rails en opslagterrein voor bouwmaterialen kwam in het park en een opslag- parkeer- en
exercitieterrein was er eveneens te vinden. Verder werd in 1943 het torentje afgebroken om een
zware permanent bewaakte mitrailleur te plaatsen en er waren stalen luchtwachttorens gebouwd aan
de noord- en zuidzijde van het park. Het huis werd in camouflagekleuren geschilderd en meerdere
malen getroffen door verschillende beschietingen en granaten. Toorenvliedt was daarnaast omgeven
door mijnenvelden. Op veel buitens werden ook bomen gekapt om ruimte te maken voor
schootsveld of om de getopte boomstammen elders als een soort speren of spiesen in lege akkers en
weilanden te plaatsen, als hindernis voor te landen vliegtuigen (rommelasperges). Leer meldt echter
aan Schorer “bomen halen ze bij ons niet weg, in tegendeel, bij het achterplein en in de ezelweide
planten ze zelfs nog boomstammen erbij omdat de Tommy dan niet zou kunnen landen. Alles heb ik
46

aan de Schade Commissie doorgegeven en is genoteerd dus meen ik hieraan mijn plicht gedaan te
hebben”. 105 Aan het einde van de oorlog was het lot van Toorenvliedt echter onduidelijk en onzeker.
Toen Schorer in 1948 overleed verkochten de erven Huizinga Toorenvliedt aan de Gemeente
Middelburg. De familie Leer vertrok voor een nieuw bestaan naar een boerenbedrijf in de
Noordoostpolder.
Afb. 10. Huize Toorenvliedt in het water, gezien vanaf de Koudekerkseweg (1944)
Afb. 11. De desolate aanblik van het park van Toorenvliedt met haar bunkers, nadat alle door de inundatie gedode
bomen in het park waren gerooid.
Afb. 12. Toorenvliedt (links bovenin is de slingerende vijver zichtbaar) en Vijvervreugd na de inundatie.
105
Sakkers 1998 (bijlage, pp. 6/7)
47

3.4 “NIEUW WALCHEREN” MET EEN ‘NIEUW’ TOORENVLIEDT
3.4.1. De context voor de herinrichting van het nieuwe Walcheren
Op vrijwel alle overgebleven Walcherse landgoederen en buitenplaatsen heeft de Tweede
Wereldoorlog een vernietigende invloed gehad. Veel bomen waren gekapt vanwege schootsveld of
gebruikt als rommelasperges. Zo is bij Kasteel Westhove nabij Domburg deze ingreep nog altijd
zichtbaar aan een aantal lindebomen. 106 Op een aantal hoger gelegen buitenplaatsen na waren vrijwel
alle buitenplaatsen zwaar getroffen door de inundatie. Met de droogmaking, herinrichting en
herverkaveling van Walcheren verdwenen veel historisch waardevolle resten van (voormalige)
landgoederen en buitenplaatsen, zoals grachten, vijvers en grand canals, maar ook talloze andere
restanten. De prioriteit lag tijdens de wederopbouwperiode bij de landbouwkundige inrichting en de
opbouw van het dagelijkse leven. Na de oorlog werden verschillende parken van landgoederen en
buitenplaatsen door de Heidemaatschappij opnieuw ingeplant, dit werd in veel gevallen vergoed als
zijnde oorlogsschade. 107 Voor verschillende buitens kwamen er uiteindelijk nieuwe of herstelplannen,
maar desondanks trad er opnieuw een periode van verval in. Er was relatief weinig belangstelling
voor buitenplaatsen en eigenaren beschikten vaak ook niet over de financiële middelen voor het
noodzakelijke onderhoud. Veel raakte overwoekerd en verwilderd, grachten en doorzichten slibden
dicht en paden waren niet meer toegankelijk en zichtbaar.
Uiteindelijk gingen ook vele buitens over van particuliere handen naar terreinbeherende
organisaties als Staatsbosbeheer, die bij hun beheersplannen weinig tot geen gedegen onderzoek
deden naar de cultuurhistorische waarden. Het beheer bestond uit ‘niets doen’, dat was immers
uitstekend voor de natuurwaarden. Uiteindelijk groeide het besef dat als dit zo door zou gaan dit tot
een onherstelbaar verlies van het karakter van de buitenplaatsen(zones) zou leiden. De laatste jaren
zien we daardoor steeds meer dat ook de terreinbeherende organisaties bij hun planopstelling en
beheer uitgebreid historisch onderzoek laten uitvoeren naar de cultuurhistorische waarden. In een
hoofdstuk van de Landschapsatlas Walcheren (2008) wordt dit verhaal op een voorbeeldige wijze
uiteengezet. Ook wordt bij herstelplannen niet meer (altijd) gestreefd naar één bepaalde stijl of
periode en worden verdwenen elementen ook niet meer altijd teruggebracht. Juist het naast elkaar
voorkomen van elementen wordt als waardevol gezien, omdat dit de gehele
ontwikkelingsgeschiedenis zichtbaar maakt en laat. De laatste tijd staan de landgoederen en
buitenplaatsen steeds meer in de belangstelling, mede door de toenemende recreatiedruk. Een
project dat daarmee gepaard gaat is ‘Verborgen Buitens’, waarbij de restanten als vijvers, sloten en
poorten van verdwenen Zeeuwse buitens in kaart zijn gebracht, zijn hersteld en beter zichtbaar zijn
gemaakt in het landschap.
106
Bos 2008, p. 340
107
Bos 2008, pp. 340-349
48

3.4.2 De herbeplanter van Walcheren
De naoorlogse herbeplanting van veel van de landgoederen en buitenplaatsen kwam uiteindelijk tot
stand onder leiding van Christiaan Pieter Broerse (1902-1995), tuin- en landschapsarchitect en de
directeur van het landschaparchitectonisch bureau van de Stichting “Nieuw Walcheren”. De Stichting
Nieuw Walcheren was opgericht door burgers en bood haar diensten onder andere gratis aan
gemeenten aan. 108 Een groot succes van de stichting was onder andere de actie ‘Plant een boom op
Walcheren’, waarbij iedereen voor een rijksdaalder een boom kon schenken. Er werden toen ruim
87.000 plantbewijzen uitgeschreven. Voor de herbeplanting van Walcheren was een speciale
commissie ingesteld met vertegenwoordigers van verschillende organisaties. Zij zochten onder
andere contact met Broerse, die de omgeving goed kende omdat hij er was opgegroeid. Ook had hij
in 1945 en 1948 al enkele boekjes uitgegeven over de herbeplanting van Walcheren, waarin hij pleitte
voor de streekeigen identiteit die volgens hem gepaard gaat met de (streekeigen) beplanting en
inrichting. De Rijksdienst voor Landbouwherstel bekostigde vervolgens de grondbewerking en het
planten van de meeste jonge bomen en struiken. Staatsbosbeheer beplantte vele wegen en enkele
bossen en de Nederlandse Heidemaatschappij nam bijna 150 erfbeplantingen voor haar rekening en
zo’n 20 hectare op landgoederen aan bos. 109 Broerse aanvaardde de baan maar bleef daarnaast ook in
Amstelveen werkzaam, waar hij al lange tijd hoofd van de Dienst Gemeenteplantsoenen was.
Overigens was Broerse in eerste instantie daarom niet bereid om op het verzoek van de commissie
in te gaan. Een leuk detail is daarnaast dat Broerse op jonge leeftijd wegtrok uit Zeeland om elders
tuinknecht te worden en uiteindelijk opklom tot tuinman en tuinbaas op buitenplaatsen in Ginniken
en Geldrop. Daarnaast volgde hij onder andere cursussen in Frederiksoord en Wageningen en werd
hij lid van de Maatschappij voor Tuinbouw en Plantenkunde, waar hij in contact kwam met D.F.
Tersteeg die een ontwerp had geleverd voor de gemeente Amstelveen (toen Nieuwer-Amstel) en
Broerse daarvoor had aanbevolen als tuinbaas. In 1927 werd hij daar inderdaad aangenomen en in
1931 werd hij bevorderd tot directeur van de gemeenteplantsoenen. 110 In Amstelveen werd Broerse
later vooral bekend door zijn heemparken. Tot aan 1955, het jaar waarin het
landschapsarchitectonisch bureau werd opgeheven, heeft Broerse voor meer dan 300 projecten op
Walcheren de ontwerpen geleverd. 111 Een ongekend aantal, waardoor zijn stempel op het landschap
van Walcheren niet te onderschatten valt. Zo was hij verantwoordelijk voor het Middelburgse
bolwerk, talloze buitenplaatsen, voor vrijwel alle beplanting rond de dorpskerken en begraafplaatsen
op Walcheren en ook voor het groen van enkele nieuwe wijken en sportvelden. Ook was het
Broerse die verantwoordelijk was voor het naoorlogse herstelplan van Toorenvliedt.
108
Fraanje 2008
109
Fraanje 2008, p. 2
110
Fraanje 2008, p.5
111
Bos 2008, pp. 340-349 ; Fraanje 2008, p.2
49

3.4.3 Van buitenplaats tot stadspark. Een uniek nieuw park voor Toorenvliedt
Het lot van Toorenvliedt werd gelukkig al snel duidelijk, want in oktober 1949 vestigde de
Landbouwwinterschool zich in het hoofdhuis dat in 1949 volledig was hersteld en gerestaureerd (de
verwoeste serre aan de achterzijde is echter nooit herbouwd). De gemeente had na de aankoop
overwogen om het parkgedeelte van Toorenvliedt vol te bouwen met woningen, maar het slopen van
de bunkers bleek dusdanig duur dat werd besloten om er een stadspark aan te leggen. 112 Naast de
kostbaarheid van het verwijderen van de bunkers was er het gevaar van explosie. Om de bunkers te
verwijderen moesten ze namelijk worden opgeblazen met explosieven, waardoor ook de overige
bebouwing grote schade kon oplopen. Vreemd genoeg zijn het dus eigenlijk de bunkers geweest die
Toorenvliedt in eerste instantie de grootste schade toebrachten en tegelijkertijd zijn het diezelfde
bunkers die Toorenvliedt hebben gered van de ondergang. De stadsuitbreiding van het Middelburgse
gemeentebestuur vond dus niet plaats op Toorenvliedt en de stad heeft zich uiteindelijk zo uitgebreid
dat het park aan alle zijden is omsloten door woonwijken. Ten westen kwam geen woonwijk, daar lag
Vijvervreugd als een ruïne dat na een brand in 1969 werd gesloopt, samen met de drie resterende
bunkers aldaar. Op deze plek verrees een instelling voor gehandicapten en sinds eind jaren negentig
lopen er al plannen voor een nieuwe woonwijk op dit terrein, die inmiddels concreet zijn. De wijk
Rittenburg moet daar verrijzen en daarmee gepaard zijn ook de nieuwe en huidige plannen voor
Toorenvliedt ontstaan, waar in de volgende paragraaf van dit hoofdstuk uitgebreid op wordt
ingegaan.
Het voortbestaan van Toorenvliedt en haar bunkers werd gegarandeerd op 9 mei 1949, toen
burgemeester en wethouders van Middelburg een voorstel deden aan de gemeenteraad tot aankoop,
herstel en exploitatie van Toorenvliedt. “Zoals Uw Raad bekend is werd de aan de Koudekerkseweg
gelegen buitenplaats “Toorenvliedt” als gevolg van oorlogshandelingen zeer ernstig geschonden. Het
gebouw, dat tijdens de bezetting lange tijd diende tot verblijf van de commanderende generaal, werd
door bominslagen ernstig gehavend. Het grootste deel van het omgeven terrein werd door de
plaatsing van een 40 tal bunkers verknoeid, terwijl door de inundatie de prachtige bebossing o.a.
volkomen ten dode werd opgeschreven, het gebouw verder werd beschadigd en de aan de ingang
van het terrein staande tuinmanswoning zeer ernstig werd gehavend.” Zo werd Toorenvliedt dus
gezien en aangetroffen na de oorlog. Wat men met Toorenvliedt wilde was “naast deze reden was er
nog het verlangen om deze bekende buitenplaats te behouden, om een fraaie afsluiting te krijgen
voor de Nieuwe Vlissingse- en Lageweg ontworpen woonwijk en om de trieste aanblik van de vele –
practisch niet of alleen ten koste van grote geldelijke offers te vernietigen – bunkers, te doen
112
Van Immerseel 2007, p. 9
50

verdwijnen.” 113 Voor de bunkers, het eigenlijke dadererfgoed, had men destijds geen oog en
waardering. De gangbare praktijk voor de omgang met oorlogssporen in deze jaren was dan ook ‘uit
het oog uit het hart’. De landschapsarchitect kreeg daarom de opdracht om de bunkers zoveel
mogelijk aan het zicht te onttrekken. Kort na de aankoop en droogmaking was C.P. Broerse
verantwoordelijk voor het herstelplan van Toorenvliedt en de nieuwe parkaanleg, waarbij centraal
stond dat met behulp van beplanting de elf bunkers aan het oog zouden worden onttrokken. Een
kanttekening daarbij is dat de bunkers tijdens de oorlog ook gebouwd waren in de bebossing en de
beschutte delen van het park; de nieuwe open stukken van het park waren ook open voor de oorlog.
De bunkers werden dus gehandhaafd en opgenomen in de nieuwe parkaanleg. In het ontwerp van
Broerse (1950) werden de bunkers aangeaard, beplant en weggeplant en daarmee opgenomen in het
nieuwe paden- en beplantingsplan. Hij liet nieuwe bomen en struiken planten, oude vijvers uitdiepen
en vergraven, bruggen herstellen en stopte de bunkers zorgvuldig weg. Daarnaast waren onder
andere een grote speelweide, een vogeleiland en een openluchttheater aan het park toegevoegd.
Tussen 1950 en 1952 werden de werkzaamheden uitgevoerd die werden gefinancierd door het
Belgische Hoste-comité, waardoor het park op 24 juni 1954 officieel kon worden geopend. 114 Het
openluchttheater werd op 11 juli 1956 officieel geopend. Deze geheel nieuwe situatie is goed
zichtbaar op de luchtfoto’s van Toorenvliedt uit 1956. 115
In een gesprek op 26 september 1990 vertelde Broerse dat hij geen speciaal historisch
onderzoek had verricht naar het vooroorlogse Toorenvliedt. Dit had met name te maken met de
grote hoeveelheid werk die er rond 1950 op het bureau en de Stichting afkwam. Voor historisch
onderzoek was simpelweg geen tijd omdat alle plannen in zeer korte tijd moesten worden gemaakt.
De eerste prioriteit was het weer bewoonbaar maken van Walcheren. Het herstelplan van Broerse
vertoont daarom ook grote verschillen met de vooroorlogse situatie die aan de Zochers wordt
toegeschreven. 116
113
Sakkers 1998, pp. 43-45
114
http://www.koudekerke.info/buitenplaats-toornvliet.php (29-5-2013)
115
Zeeuws Archief, Historisch-topografische atlas Middelburg, cat.nr. HTAM-B-0335
116
Bos 2008, p. 341
51

Afb. 13. & Afb. 14. Luchtfoto’s van Toorenvliedt uit de jaren ’50. Hierop is de nieuwe parkaanleg van Broerse
met de in de beplanting weggestopte bunkers duidelijk zichtbaar.
52

3.4.4 Nieuwe vormen van gebruik van het naoorlogse Toorenvliedt
In 1949 werd het hoofdhuis van Toorenvliedt verbouwd voor de huisvesting van Christelijke
Winterlandbouwschool van de Christelijke Boeren en Tuinders Bond (C.B.T.B.), later ook wel
bekend als de Christelijke Middelbare Landbouwschool. In 1951 werden de zwaar beschadigde
hekpijlers hersteld en in 1959 werd het voormalige koetshuis ingericht voor mechanisatielessen van
de school. Van deze situatie was sprake tot aan 1972. Het omliggende landgoed was sinds 1954 een
openbaar stadspark met tot in de jaren tachtig ook een openluchttheater. In 1973 kwam vervolgens
een LOM-school, later bekend als de Toorenvliedtschool, die tot 1987 voortgezet onderwijs
verzorgde voor mensen met een leer- of opvoedingsproblematiek. 117 “In het hedendaags
Toorenvliedt is gevestigd de Stichting Bijzonder Voortgezet onderwijs. Het verkeert in een prima
staat en heeft onlangs weer een schilderbeurt ondergaan.” 118 Het hoofdhuis was ingericht met zes
lokalen en in het koetshuis bevonden zich het handenarbeidlokaal en de eetzaal, terwijl elders op het
terrein ook nog een extra gebouwtje verrees met drie lokalen. Nadien stond het hoofdgebouw twee
jaar leeg tot eind augustus 1990 Staatsbosbeheer het gebouw betrok als regiokantoor. Al sinds 1984
is in het park van Toorenvliedt het vogel- en opvangcentrum De Mikke gevestigd, op de plek waar
voorheen het openluchttheater zich bevond. De situatie van het park was echter niet altijd best; in
de krant van 2 juli 1992 valt bijvoorbeeld te lezen dat met name de vijvers en watergangen ondiep
waren waardoor botulisme razendsnel toenam en veel eenden en andere vogels stierven. 119 Ook in
de afgelopen jaren verloederde het park sterk en stond het niet altijd even positief bekend. Niet
alleen het hoofdhuis en het park werden voor andere doeleinden gebruikt, ook de bunkers. Al in
1952 werd in een van de bunkers een commandopost van de Kring Walcheren van de
burgerbescherming ingericht voor tijden van oorlog. En zo werd ook de voormalige
commandobunker in gebruik genomen door de plaatselijke schietvereniging en werden twee andere
commandobunkers in 1996 geschikt gemaakt als overwinterplaats voor vleermuizen. Een van de
commandobunkers is in 2008 door de Stichting Bunkerbehoud toegankelijk gemaakt voor het
publiek. In 1992 was er ook nog de nodige discussie over de communicatiebunker, waarvoor plannen
bestonden om deze in te richten als oefenruimte voor popbands. Deze plannen sneuvelden omdat
met name omwonenden geen popbunker in de buurt wensten.
Tegenwoordig is er meer aandacht en waardering voor het behoud en de bescherming van
bunkers, terwijl het gebruik uit oogpunt van nut of noodzaak door de jaren heen altijd wel doorgang
vond. Zo schrijft Ronald van Immerseel in zijn artikel ‘Bunkers en Buitenplaats in het Bulletin (2003)
van de Stichting Vrienden Particuliere Historische Buitenplaatsen over ‘Landgoedelementen nader
117
Sakkers 1998, pp. 43-45
118
Frikkee 1982
119
Sakkers 1998, p. 45
53

ekeken’, dat het tot voor kort gebruikelijk was om bunkers, indien mogelijk, af te breken. Volgens
Van Immerseel dringt langzamerhand het besef door dat ook bunkers een historische laag vormen in
het park van een landgoed of buitenplaats. Naast dat ze vaak niet mochten worden afgebroken, lukte
dit meestal ook niet. Alternatief gebruik als dierenhok of opslagplaats kwam veelvuldig voor. In 1998
werd op Beeckestijn in dit kader een symposium georganiseerd over dit onderwerp, namelijk wat te
doen met bunkers in historische tuinen en parken. Aan verschillende landschapsarchitecten werd dit
dilemma voorgelegd als een ontwerpopgave hoe hier mee om te gaan; een bunker die tijdens de
Tweede Wereldoorlog was geplaatst in het door J.G. Michael ontworpen dwaalbos op Beeckestijn.
Na de oorlog was de bunker weggestopt onder een heuvel, net als de bunker die midden op zichtas
en oprijlaan stond en werd verzonken (en zich dus nog steeds onder de oprijlaan bevindt!). Tot in de
jaren tachtig was men vooral geneigd om de bunkers op buitenplaatsen te slopen, terwijl
tegenwoordig de gedachte dat ook de bunkers deel uitmaken van de historische gelaagdheid van het
park steeds meer aan terrein wint. “Oude parken bestaan uit historische lagen waarin elke eeuw zijn
kenmerkende elementen heeft toegevoegd”. 120 De bunkers (en de omgang daarmee) vormen volgens
Van Immerseel daarmee de twintigste-eeuwse paragraaf van het park. Bijzonder is in ieder geval dat
Toorenvliedt vandaag de dag het laatste ‘intacte’ divisiehoofdkwartier in Nederland is, waar de relatie
tussen de bunkers in het park en het buitenhuis als toenmalig stafgebouw nog aanwezig is. Gesteld
wordt zelfs dat Toorenvliedt uniek is in Europa, als één van de meest uitgebreide van de 35
divisiehoofdkwartieren langs de Europese Westkust. Daarnaast kan Toorenvliedt worden gezien als
het monument van de Slag om de Schelde en de inundatie, waarvan de directe gevolgen nog steeds
zichtbaar zijn. Maar ook is Toorenvliedt uniek in zijn soort als wederopbouwpark van een
buitenplaats. Voor zover bekend is het waarschijnlijk de enige buitenplaats in Nederland met een na
de Tweede Wereldoorlog speciaal ontworpen park om bunkers aan het zicht te onttrekken. Op
sommige plekken werden de bunkers wel weggeplant, verzonken of onder een aarden wal verstopt,
maar nergens is een compleet nieuw park aangelegd waarin de bunkers zijn geïntegreerd en waarbij
de bunkers eigenlijk de leidraad vormden voor de nieuwe aanleg. Daarom is het interessant om de
huidige plannen en benaderingswijze van de Gemeente Middelburg voor Toorenvliedt onder de loep
te nemen.
3.5 DE HUIDIGE OMGANG MET PARK TOORENVLIEDT
3.5.1 Plannen en proces rondom het ‘opwaarderen’ van Park Toorenvliedt
In 2011 is de Gemeente Middelburg gestart met de ‘opwaardering’ van het Park Toorenvliedt en het
120
Van Immerseel 2007, p. 11
54

aanwezige Tweede Wereldoorlog-erfgoed. Deze ontwikkelingen staan enerzijds in het kader van de
aanleg van de nieuwe wijk Rittenburg en anderzijds in het kader van het Europese
samenwerkingsprogramma 2 Seas interreg IVA, project World War II Heritage, waar Toorenvliedt
onderdeel van uitmaakt. Toorenvliedt moet volgens de plannen als het ware de verbindende schakel
gaan vormen tussen het nieuwe Rittenburg en de bestaande Stromenwijk aan de andere zijde van het
park. Eén van de plannen is om daarom een fietspad dwars door het park aan te leggen, waarvoor
verschillende opties zijn voorgelegd aan bewoners en belanghebbenden tijdens de bijeenkomsten met
de buurt. Over het voornemen om een fietspad aan te leggen is in 2009 ook al een melding gedaan
door de Stichting Bunkerbehoud, Bond Heemschut en de Kastelenstichting Holland en Zeeland.
Volgens hen wordt de cultuurhistorie onvoldoende in acht wordt genomen, omdat het hier een
uniek en speciaal ontworpen naoorlogs park betreft waarbij de bunkers aan het oog zijn
onttrokken. 121 Het grootste deel van de mensen is ook faliekant tegen (fiets)verkeer in het park.
Daarnaast is de opdracht vanuit de Gemeente Middelburg om de toegangen van het park te
verduidelijken en nieuwe entrees te realiseren om meer bezoekers trekken, het groen te verbeteren
en meer (speel)plekken voor de jeugd te creëren. Gepaard daarmee moest er ‘iets’ met het erfgoed
van de Tweede Wereldoorlog, de bunkers gedaan worden, wat met name samenhangt met een grote
Europese subsidie. In 2011 en 2012 zijn daarom door de Gemeente Middelburg en Copijn Tuin- en
Landschapsarchitecten rondwandelingen, klankbordbijeenkomsten en een wijktafel georganiseerd.
Gedurende deze bijeenkomsten was iedereen in de gelegenheid om input te leveren voor de aanpak
van het park. De documenten met presentaties en verslagen hiervan zijn te vinden op de website van
de gemeente en geven een goede weergave van dit proces. In de eerste bijeenkomst werden
bijvoorbeeld de uitgangspunten en opdracht geformuleerd en konden ideeën en aandachtspunten
worden aangedragen, variërend van groen, fauna en veiligheid tot verkeer, ontsluiting, bunkers en
cultuurhistorie. Met deze input heeft Copijn vervolgens een schetsontwerp gemaakt, waar wederom
op kon worden gereageerd tijdens een georganiseerde bijeenkomst. Uiteindelijk heeft het
gemeentebestuur een besluit genomen over het definitieve plan en ontwerp. Over het proces en
ontwerp voor de aanpak van Toorenvliedt schrijft Copijn zelf dat: “Een belangrijk onderdeel van de
vraag was het ‘beleefbaar’ maken van de rijke geschiedenis van het park voor kinderen, en dan met
name de bunkers. In het schetsontwerp hebben we hiervoor een bunkerroute ontworpen. Een
speur-speel-spel route waarin kinderen op een speelse manier de belevenissen van een ander kind in
de oorlog ontdekken. Vanuit deze respectvolle blik naar het verleden hebben we een duurzame
toekomstvisie opgesteld voor Park Toorenvliedt. We stellen Park Toorenvliedt veilig voor de
toekomst en bieden een duurzame visie op routing, water en beplanting, zodat park Toorenvliedt
121
http://www.meldpunterfgoedzeeland.nl/meldingen/240/park-toorenvliedt (6-3-2013)
55

mee kan groeien in de ontwikkeling van Middelburg en haar bewoners. Bewonersparticipatie was een
belangrijk onderdeel van de opdracht. Samen met bewoners en belanghebbenden zijn we middels een
interactief planproces tot een schetsontwerp gekomen”. 122 Begin 2013 is er vervolgens met de
uitvoering begonnen. De werkzaamheden zijn inmiddels in volle gang en halverwege 2014 dient alles
te zijn afgerond.
3.5.2 Aanpak Park Toorenvliedt in het kader van Europees WWII Heritage project
Eén van de redenen dat de werkzaamheden in Park Toorenvliedt kunnen worden uitgevoerd is het
EU-project. Aan de provincie Zeeland werd in dit kader een Europese subsidie van 1 miljoen euro
toegekend voor het verbeteren en toeristisch toegankelijk maken van het erfgoed van de Tweede
Wereldoorlog. Dit project is gestart in juli 2011 en loopt tot en met juni 2014. In dit kader worden
in Zeeland de geallieerde landingssite in Vlissingen en Park Toorenvliedt met het bijbehorende
bunkercomplex aangepakt. Daarmee is het vreemd genoeg eigenlijk de tweede keer dat de bunkers
Toorenvliedt een grote dienst bewijzen, omdat er dankzij de bunkers een grote som geld vanuit
Europa komt om het park ‘op te knappen’.
Er zijn voor alle Europese projecten binnen deze regeling en binnen het
samenwerkingsverband een drietal uitgangspunten opgesteld. In eerste instantie moet de historische
informatie uit de Tweede Wereldoorlog worden verzameld en gepresenteerd. Zo worden er
mensen geïnterviewd om de herinneringen aan de oorlog vast te leggen en deze verhalen worden
vervolgens gedocumenteerd en verbonden aan gebouwen of sites, zodat hun betekenis duidelijk
wordt. Daarnaast moet de fysieke en educatieve toegankelijkheid van deze belangrijke erfgoedsites
worden verbeterd. Verder dient de toeristische potentie van deze erfgoedsites beter benut te
worden, bijvoorbeeld door verschillende routes te creëren tussen deze erfgoedsites of om het
erfgoed van de oorlog op deze plekken zelf te ontdekken. Daarbij wordt onder andere ingezet op
interactieve en multimediale applicaties. Onder het project vallen op Toorenvliedt naast het
opknappen van het park ook een bunkerroute en een oral history project. Vanuit de gemeente was
het met name de bedoeling om kinderen via sport en spel kennis te laten maken met de geschiedenis
van de Tweede Wereldoorlog, “waarbij de waarde van vrede voorop moest staan”. Hierdoor
ontstond het idee voor een speurtocht van bunker naar bunker en daarom wordt bij de verschillende
bunkers een klimwand, glijbaan of kabelbaan gemaakt. De voormalige communicatiebunker wordt
uiteindelijk ingericht als een klein museum en in de loop der tijd ingericht naar de situatie van tijdens
de oorlog, met name een wens van de Stichting Bunkerbehoud. Daarnaast wordt het straks mogelijk
om door het park te wandelen en met behulp van een app op de smartphone verschillende filmpjes
122
http://www.copijn.nl/index.php?page=park-toorenvliedt (mei-juni 2013)
56

te bekijken. De oorlogsherinneringen van 2 vrouwen uit de omgeving van Park Toorenvliedt zijn
bijvoorbeeld op beeld vastgelegd. Hiervoor hebben leerlingen van groep 8 van een tweetal
basisscholen vragen bedacht. Aan hen werd voorgelegd wat zij zouden vragen aan mensen die de
oorlog als kind hebben meegemaakt en die destijds dezelfde leeftijd hadden als de leerlingen nu. 123
Enerzijds hebben deze gesprekken in de klas plaatsgevonden en later zijn een aantal van deze vragen
aan de dames vastgelegd op camera. 124 Het idee is eveneens dat deze film straks getoond kan
worden in de museumbunker.
Afb. 15. De huidige situatie, zicht vanaf het huis op de vijver
met de bunker die nu zichtbaar is door het weghalen van de
beplanting rondom.
Afb. 16. Ontwerp van Copijn voor de bunkerroute.
Afb. 17. Huidige situatie met zichtbare bunker en zicht op
het huis vanuit het park.
123
Projectwebsite gemeente Middelburg
http://www.middelburg.nl/Actueel/Projecten/Europese_projecten/Park_Toorenvliedt_WWll_Heritage (14-4-2013) ; WWII Heritage
http://www.worldwar2heritage.com/about (29-5-2013) ; Anoniem, ‘Middelburgse kinderen interviewen oorlogskinderen’, PZC, 3 mei 2012
124
Youtube: http://www.youtube.com/watch?v=Xw8X45fbaBo(15-6-2013)
57

3.5.3 Kanttekeningen bij de gevolgde benaderingswijze van Toorenvliedt
Bij het ontwerp, de gevolgde benaderingswijze en de omgang met het erfgoed zijn vanuit
cultuurhistorisch oogpunt een aantal opmerkingen en kanttekeningen te plaatsen. Copijn heeft in het
ontwerp voor de aanpak van Park Toorenvliedt een aantal historische lagen onderkend. Als laag 1
noemen zij het waterelement met de buitenplaats; als laag 2 de bunkers; als laag 3 het plan van
Broerse, waar zij slechts de laan naar het openluchttheater noemen; als laag 4 de inbedding van het
park, omdat na de realisatie van Rittenburg het park geheel omsloten wordt door bebouwing en als
vijfde laag die van de (nieuwe) verbindingen van het water en de paden door het park heen. 125
Volgens Copijn blijven de bunkers in het groen liggen en wordt “de beplanting opener gemaakt bij de
toegangen en ter plaatse van de doorzichten” en daarnaast stellen zij dat het “ontwerp het park
opener maakt, men daardoor een goed zicht krijgt op het park met een duidelijk begin van de
bunkerroute en goed zicht op Huis Toorenvliedt en de museumbunker”. 126 Wanneer je nu door het
park loopt lijkt dit wel erg rigoureus gedaan. Je wordt nu tijdens de wandeling geconfronteerd met de
11 bunkers die zichtbaar gemaakt zijn. Het uitvoeren van kap en dunningen zijn noodzakelijke
ingrepen bij het beheer van parken en bossen om andere bomen meer ruimte te geven, vaak stuit dit
echter op het nodige verzet. Het is daarom begrijpelijk dat veel bewoners hiertegen protesteren.
Toen ik in mei 2013 door het park liep, wetende dat de werkzaamheden nog in volle gang zijn, waren
op verschillende bomen posters aangebracht met foto’s van hoe het was en teksten met “Dit mooie
uitzicht is voor altijd verdwenen. Ter herinnering”. De vele felle reacties op de uitzending ‘Grote
opknapbeurt Park Toorenvliedt’ van Omroep Zeeland over de werkzaamheden op Toorenvliedt
getuigen hier eveneens van. 127 “Nu word ik dagelijks gedwongen geconfronteerd met dat verleden en
herinnerd aan de nare herinneringen van de oorlog”. Bewoners herkennen zich niet in de
samenwerking met de gemeente, omdat deze naar eigen zeggen hun eigen plannen hebben
uitgevoerd, los van de klankbordgroep. Vrijwel alle bewoners hadden bijvoorbeeld aangegeven dat ze
zo min mogelijk van de bunkers wilden zien. Het verhaal vertellen of ravotten op de bunkers was
prima, zolang het maar niet te storend of nadrukkelijk aanwezig was. De gemeente beloofde daarop
dat de bunkers verscholen bleven tussen het groen. “Niets is echter minder waar. Nu staan ze
pontificaal in zicht. Zichtlijnen noemen ze dat…”. 128 Gezonde bomen zijn gekapt en alle
onderbegroeiing is weggehaald en komt ook niet meer terug, waardoor de bunkers zichtbaar blijven.
In dit geval wordt echter de cultuurhistorische waarde van de dichte beplanting om de bunkers
vergeten. Bij het “meer openwerken van het park” en het “zichtbaar maken van de bunkers” wordt
mijns inziens voorbijgegaan aan het belangrijke feit dat de bunkers juist door het unieke ontwerp van
125
http://www.middelburg.nl/Actueel/Projecten/Europese_projecten/Park_Toorenvliedt_WWll_Heritage (15-4-2013)
126
Idem
127
http://www.omroepzeeland.nl/nieuws/2013-02-25/376245/grote-opknapbeurt-park-toorenvliedt#.UdZz6flM-0Y (5-3-2013)
128
Idem
58

Broerse aan het oog onttrokken zijn. Deze tijdlaag lijkt onvoldoende te zijn bestudeerd en
gewaardeerd en wordt daarmee genegeerd en niet gerespecteerd. Ik kan mij dus niet vinden in de
woorden die Copijn schrijft over “een respectvolle blik naar het verleden”. Bij het onderkennen van
de verschillende lagen van het park noemt Copijn bij het Plan Broerse opmerkelijk genoeg alleen de
laan van het huis naar het openluchttheater. Dit terwijl het hoofdmotief van het park wordt bepaald
door de bunkers die zijn weggeplant met daaromheen de nieuwe padenstructuur. Verder stonden de
bunkers in de oorlog in de bebossing van het park en waren ze op verschillende manieren
gecamoufleerd. Ze waren dus nooit als zodanig zichtbaar of nadrukkelijk aanwezig.
Een ander punt is het “beleefbaar maken van de rijke geschiedenis van Toorenvliedt”. De
focus ligt echter op de bunkers en op nieuwe entrees, niet op de periode van bijvoorbeeld de
Tresels, Bevers, Zochers, Schorers, Huizingas en het Plan Broerse. De rijke
ontwikkelingsgeschiedenis krijgt weinig ruimte. “De laag met bunkers, die nu verscholen liggen en
waar een soort van mystieke sfeer omheen hangt, daar wordt straks een verhaal verteld door de
ogen van het kind en middels subtiele toevoegingen ontstaan speelelementen”. 129 Of een klimwand
tegen en een glijbaan vanaf een bunker van een respectvolle omgang getuigen laat ik in het midden,
daarover zullen de meningen uiteen lopen. Anderzijds is een positief punt hiervan dat het een middel
is om aan een beladen plek ook positieve herinneringen toe te voegen. De kinderen die er straks
spelen denken op den duur wellicht terug aan de positieve herinneringen die zij hebben aan
Toorenvliedt en haar bunkers. Dat is een belangrijk onderdeel van de omgang met beladen plekken in
het geval van dadererfgoed, hier de bunkers, namelijk dat er niet steeds alleen naar die nare periode
uit de geschiedenis wordt verwezen en gekeken. De geschiedenis bestaat uit een opeenvolging van
periodes, positief en negatief, die de plek maken tot wat het is. Door het ‘toevoegen’ van deze
positieve herinneringen aan deze plek bouw je wellicht aan een soort van waardetoekenning bij de
huidige generaties voor de toekomst. Een belangrijk punt voor het behoud van (dit) erfgoed, omdat
op den duur de betrokkenen van de oorlog er niet meer zijn. Het oral history project lijkt daarom een
goede manier om de plek een blijvende betekenis mee te geven, de herinneringen van de generatie
die de oorlog hier heeft meegemaakt. Tegenwoordig wordt oral history steeds vaker ingezet in de
monumenten- en erfgoedzorg. Men komt er steeds meer achter dat dit ‘handige’ middelen zijn die
helpen bij het draagvlak (voor de instandhouding) onder inwoners en door de verhalen hechten
mensen meer waarde aan deze gebouwen en plekken. In Park Toorenvliedt, een voormalig landgoed
en buitenplaats, wordt de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog dus niet weggestopt of
verdoezeld. Het dadererfgoed krijgt er zelfs een prominente plaats. Er zijn inmiddels ook een tweetal
grote informatiepanelen in het park geplaatst met informatie en beeldmateriaal van Toorenvliedt
129
http://www.middelburg.nl/Actueel/Projecten/Europese_projecten/Park_Toorenvliedt_WWll_Heritage (15-4-2013)
59

voor, tijdens en na de oorlog.
Bij de aanpak en benadering van Toorenvliedt zijn naar mijn mening de nodige kanttekeningen
te plaatsen. Mijn analyse van het gevolgde proces en de benaderingswijze laat zien dat bij de gemaakte
afwegingen en keuzes een aantal zaken onvoldoende zijn bestudeerd of overwogen. De gemeente
Middelburg en Copijn lijken aan te sluiten bij de hedendaagse tendens, genoemd in de inleiding, om
(oorlogs)erfgoed nadrukkelijk ‘zichtbaar’ te maken. Op Toorenvliedt hebben beide partijen ervoor
gekozen om het dadererfgoed te benadrukken in plaats van het subtiel te ‘handhaven’ of te
‘tolereren’.
60

HOOFDSTUK 4
Avegoor: verraderlijke schoonheid?
“De bloedspatten zijn weg geboend, de modder heeft plaatsgemaakt voor gras, aan de muren zitten
geen bordjes meer die verwijzen naar de kantoren van de kampleiding. Het oude landhuis en de hoge
bomen in het park dienen alleen nog als decor. Hotel Avegoor ziet eruit als een reportage in een
woontijdschrift. Ieder detail is gestyleerd, alle kleuren zijn op elkaar afgestemd. Zelfs kleine
dissonanten als rode lampen in een wit-bruin interieur zijn bedacht door iemand die er verstand van
heeft. In de lounge klinkt jazz, in de bar vereist het concept popmuziek. Maar niemand luistert. De
gasten zitten vanwege het mooie weer op het terras. Op het gazon speelt een chocoladebruine
labrador met een lekke bal. Volgens de kaart kan ik kiezen uit oesters, rundercarpaccio of een
tompouce van filodeeg met gegrilde tonijn, gekonfijte kalfstong en tomatenantiboise. Dat kreeg opa
vast niet toen hij hier verbleef. (…) De receptioniste kan me niets vertellen over de geschiedenis
zegt ze. Van een turnhal in de buurt van het landhuis heeft ze nog nooit gehoord. Ik vraag maar niet
of ze weet dat die hal door Joodse dwangarbeiders werd gebouwd. Op de parkeerplaats onderzoek
ik de oudste bomen, maar ik vind geen krassen of teksten in de bast die verraden wat er kan zijn
gebeurd. Ik probeer me voor te stellen hoe opa hier zestig jaar geleden liep met wat kleren in een
oude koffer. Hij moest zich melden...”. 130 - Mirjam Janssen
4.1 INLEIDING
Wanneer ik voor de sporthal op landgoed Avegoor in Ellecom sta bekruipt mij een vreemd gevoel.
Kijkend naar het gebouw zie ik een kolossale en prachtige monumentale sporthal met rieten kap,
terwijl het geheel inmiddels in enigszins desolate staat verkeerd. Zonde. Tegelijkertijd knaagt er iets,
want in mijn achterhoofd weet ik van de beladen geschiedenis van deze plek. Ik denk aan Armando’s
woorden over verraderlijke schoonheid, de schoonheid van het kwaad, en over de bomen die er nog
steeds staan toe te kijken als onverschillige getuigen. “Ik bekijk ze, ik kijk naar ze, en dan doet zich
iets akeligs voor: ze zijn mooi, ik vind ze mooi”. 131 De vraag die opdoemt is dan ook of dit gebouw
eigenlijk wel mooi mág vinden? Is dat niet vreemd? Van der Laarse noemde eerder al dat het afdoen
als wansmaak van de dader op grond van ideologische of morele afrekening onjuist is. Het blijft
echter een intrigerend spanningsveld en een onderwerp waar ik graag verder op in ga.
Avegoor is een landgoed en buitenplaats gelegen in het Gelderse plaatsje Ellecom in de
130
Mirjam Janssen, ‘Geen talent voor braafheid’ http://www.mirjamjanssen.com/artikelen/stuk%201 (23-5-2013)
131
Armando 1988, pp. 245-246
61

Gemeente Rheden. Samen met de vele andere landgoederen en buitenplaatsen in de omgeving maakt
Avegoor onderdeel uit van de landgoederenzone Gelders Arcadië. Een landschap dat bestaat uit een
aaneenschakeling van landgoederen en buitenplaatsen op de grens van de Veluwe en de rivieren Rijn
en IJssel, tussen Wageningen en de omgeving van Dieren. Het landgoederenlandschap onderscheidt
zich hier door het natuurlijk verval, de grote hoogteverschillen en de natuurlijke aanwezigheid van
stromend water. Door de eeuwen heen heeft het gebied een bijzondere aantrekkingskracht
uitgeoefend op de welgestelde laag van de bevolking, wat tot uitdrukking is gekomen in de vele
buitens sinds de zeventiende eeuw. Velen in navolging van de Oranjes, die er bijvoorbeeld hun
jachtgebieden hadden. In de middeleeuwen waren er ook al de nodige versterkte kastelen, die nog
steeds te herkennen zijn aan hun ligging in het uiterwaardenlandschap. Door de stroom aan
publicaties, onder andere van Isaac Nijhoff over zijn wandelingen in het romantische en
schilderachtige landschap met haar hoogten, uitzichten en vergezichten omstreeks 1820, kwam het
gebied steeds meer in de kijker. Er werden in de negentiende eeuw dan ook vele nieuwe buitens en
villa’s gesticht, aangelegd en gebouwd, het toerisme nam nog meer toe en ook kunstenaars wisten de
omgeving te vinden. De landgoederen en buitenplaatsen zijn daarmee van grote invloed geweest op
de culturele en ruimtelijke ontwikkeling van het landschap van de Veluwezoom en haar dorpen en
steden. En nog steeds bepalen de landgoederen en buitenplaatsen voor een groot deel de kwaliteit
van het gebied. Aan het bloeiende en rijke culturele leven, met haar hoogtijdagen in de jaren rond
1900, kwam in de loop van de twintigste eeuw echter grotendeels een einde. In de jaren dertig brak
een moeilijke tijd aan door de economische crisis, gevolgd door de Tweede Wereldoorlog en de
grote maatschappelijke veranderingen sindsdien. Inmiddels is er een nieuw bewustzijn ontstaan voor
het unieke landgoederenlandschap met haar kwaliteiten. Nieuw beleid, nieuwe aanjaagsubsidies en
verschillende herstel- en vernieuwingsprojecten zijn bijvoorbeeld al voortgekomen uit het
gezamenlijke gebiedsproject Nieuw Gelders Arcadië. In Gelders Arcadië. Atlas van een
buitenplaatslandschap (2011) worden alle aspecten van dit bijzondere landgoederenlandschap in
diverse thematische hoofdstukken uiteengezet. Tevens is dit één van de weinige publicaties over
landgoederen en buitenplaatsen waarin de Tweede Wereldoorlog als een volwaardig thema in een
eigen hoofdstuk wordt besproken, omdat het volgens de samenstellers als één van de belangrijke
momenten wordt beschouwd in de geschiedenis van de landgoederen en buitenplaatsen op de
Veluwezoom. Zo wist de oorlog een blijvende stempel te drukken op de vele buitens in het gebied,
vanwege het gebruik ten tijde van de oorlog of door de vernietigende beschietingen en
bombardementen.
Eén van die landgoederen is Avegoor, dat tijdens de Tweede Wereldoorlog bekend werd als
SS-Schule Avegoor. Een verleden dat altijd aan Avegoor is blijven kleven en waarmee Avegoor, nu een
hotel- en conferentieoord, nog steeds wel wordt geassocieerd. De oorspronkelijke parkaanleg rond
het landhuis is door de jaren heen verdoezeld en versnipperd geraakt, ook in eigendom, en
62

tegenwoordig niet meer als volwaardig herkenbaar en beleefbaar. Zowel huis en park kennen daarom
ook geen beschermde monumentenstatus. Vanuit de gemeente Rheden bestond daarom de wens om
een uitgebreid historisch onderzoek uit te laten voeren naar de gehele ontwikkelingsgeschiedenis van
Avegoor als landgoed en buitenplaats. Mede omdat er een grote lacune bestond in de kennis over
(vooroorlogse) geschiedenis en ontwikkeling van Avegoor. Door het gebrek aan deze kennis wordt
het mogelijk ook niet voldoende ‘gewaardeerd’. Tijdens het onderzoek voor dit hoofdstuk was dat
eveneens een van de struikelblokken; er is namelijk zeer weinig over Avegoor bekend en wat er
bekend is aan literatuur gaat voornamelijk over de oorlog. Dat is dus in tegenstelling tot wat in de
inleiding van deze masterscriptie is geschreven, namelijk dat literatuur over de oorlog op een
landgoed of buitenplaats veelal ontbreekt of summier is. Dat gaat voor Avegoor niet op, er zijn
documenten in overvloed over deze periode. Recent is er daarom in opdracht van de gemeente
Rheden een onderzoek uitgevoerd door Stichting In Arcadië, om de ontwikkelingsgeschiedenis eens
goed in kaart te brengen*. 132 Dit onderzoek heeft een aantal interessante nieuwe inzichten
opgeleverd en geleid tot een aantal ontdekkingen. Gepaard daarmee speelt al jaren de situatie
rondom de herbestemming van de voormalige sporthal op het landgoed. Deze sporthal werd ten
tijde van de Tweede Wereldoorlog gebouwd door en in opdracht van de nazi’s en is inmiddels een
gemeentelijk monument.
De huidige ontwikkelingen hieromtrent en de nieuwe zaken die aan het licht zijn gekomen
maken Avegoor met de voormalige sporthal tot een buitengewoon interessant studieobject. In dit
hoofdstuk wil ik daarom dieper ingaan op Avegoor als een plek waar de verschillende aspecten van
dadererfgoed en de benadering ervan aan bod komen. In dit hoofdstuk zal daarom evenals bij
Toorenvliedt eerst de geschiedenis en ontwikkeling van Avegoor door de eeuwen heen worden
beschreven tot aan de Tweede Wereldoorlog. Vervolgens zal worden ingegaan op de gebeurtenissen,
veranderingen en ruimtelijke ingrepen tijdens de Tweede Wereldoorlog, evenals op de omgang,
ingrepen en het gebruik gedurende de naoorlogse periode tot aan nu. Tot slot worden de huidige
situatie, plannen, belangen en benaderingswijze(n) uiteengezet, gevolgd door een oordeel en mogelijk
een alternatief advies over de gevolgde benaderingswijze en de omgang met dit erfgoed.
4.2 EEN BIOGRAFIE VAN HET LANDGOED AVEGOOR
Landgoed Avegoor kent haar oorsprong in de veertiende eeuw, zoniet eerder. Avegoor wordt voor
het eerst genoemd als ‘t guet Avergoir, dat is beleend aan de heer van Middachten. Hij is als geërfde
aanwezig bij een vergadering van Markegenoten uit 1339. Zo blijkt uit een verslag in het oude
132
* Helaas is dit onderzoek nog niet ‘openbaar’ en daarom ook niet bruikbaar/gebruikt voor dit hoofdstuk. Wel is een deel geschreven aan
de hand van de aantekeningen bij de presentatie van het onderzoek door Peter Verhoeff (Stichting In Arcadië) aan de Commissie
Cultuurhistorie van de Gemeente Rheden op 28 mei 2013
63

ewaard gebleven Markeboek. Het goed is feitelijk eigendom van de heren van Bronckhorst bij
Zutphen en zou dat blijven tot aan de Franse bezetting van 1795. 133 De naam van deze boerenhoeve
Avergoir, wordt verondersteld te zijn ontleend aan de situatie ter plekke, als veldnaam; een weg bij
of door een moerassig gebied. Een boerderij ‘over goor’, dus boven een nat gebied. 134 De kavelvorm
van Avegoor is in die tijd al de bezitseenheid. In 1623 doet Anna vrouwe van Middachten afstand van
het goed Avergoer vanwege haar penibele financiële situatie en verkoopt het aan de Arnhemsche
boekdrukker Derck van Biesen. Uiteindelijk wordt Avegoor in 1648 gekocht door stadhouder
Willem II, nadat deze in 1647 eigenaar was geworden van het naburige landgoed Hof te Dieren. De
Oranjes gebruikten het landgoed Avergoer, als uitbreiding van het Hof te Dieren, vooral als
jachtdomein voor de fazanten- en zwijnenjacht. In die tijd werd bijvoorbeeld de Buitenallee in het
Ellecomsche Bosch als nieuwe laan aangelegd en ook werkten zij aan de verbetering van de
waterstanden op het landgoed. Na de Franse Tijd verkochten de Oranjes het landgoed in 1821 aan
Middachten, dat Avegoor daarmee opnieuw in bezit kreeg.
Aan het begin van de negentiende eeuw was Avegoor enerzijds aangekocht als belegging en
anderzijds met een vooropgezet plan. Avegoor was namelijk voortijdig aangekocht als douairièrehuis
voor Lady Athlone, Wendela Eleonora gravin Van Reede-Boreel (1792-1868), wiens echtgenoot
Willem Gustaaf Frederik graaf van Reede (1780-1844) als 9 e heer van Athlone de laatste telg van dit
geslacht Van Reede was. Middachten moest toen via de mannelijke lijn in de familie blijven en zelf
hadden zij geen kinderen en dus geen nageslacht. Er ontstond hierdoor een kwestie rondom de
erfenis waarin vervolgens een schikking werd getroffen. Al tijdens het leven van Lady Athlone en haar
echtgenoot graaf Van Reede werd daarom een nieuw onderkomen gerealiseerd op het naburige
landgoed Avegoor. Lady Athlone zou na het overlijden van haar man als douairière dan een geldelijke
toelage ontvangen en op Huize Avegoor gaan wonen. Door het onderzoek van Stichting In Arcadië,
met hulp van John Striker, is dit aan het licht gekomen, evenals dat al in 1843 werd begonnen met de
plannen voor Avegoor, in tegenstelling tot het jaartal 1847 dat eerder overal werd genoemd. Het jaar
1843 was ruim een jaar voor het overlijden van Van Reede. Lady Athlone liet daarom op de plaats
van de oude hofstede Avegoor een groot nieuw huis in neoclassicistische stijl bouwen. Voor de bouw
van het nieuwe wit gepleisterde landhuis werd de oorspronkelijke boerderij afgebroken. Het
onderzoek van Stichting In Arcadië heeft eveneens opgeleverd dat er enerzijds meer duidelijkheid is
gekomen in de bouwgeschiedenis maar ook naar wie de mogelijke ontwerper(s) zijn geweest. Zo valt
in de parkaanleg volgens Peter Verhoeff en Ronald van Immerseel van Stichting In Arcadië het
handschrift van S.A. van Lunteren te herkennen, die mogelijk ook de ontwerper van Huize Avegoor
is geweest. Samuel van Lunteren was de zoon van Hendrik van Lunteren die als ontwerper onder
133
Striker 2013
134
Verhoeff 2013 (presentatie Commissie Cultuurhistorie Rheden op 28 mei 2013)
64

andere van verdienste was geweest op de buitens in de omgeving zoals Rhederoord, Geldersche
Toren en Enghuizen. Peter Verhoeff trof bij toeval eveneens een schilderij van kunstschilder
Theophile de Bock aan bij de Edese kunsthandel Simonis & Buunk, waarop het Huis Avegoor uit die
tijd is afgebeeld. Voorheen werd het huis altijd toegeschreven aan de architect L.H. Eberson, maar
nader onderzoek heeft opgeleverd dat Eberson pas later, in de negentiende eeuw, verantwoordelijk
was voor een verbouwing van het landhuis.
Bij de aanleg van het ‘nieuwe’ Avegoor werd de oude moestuin (her)gebruikt en ook werd
de Binnenweg iets verlegd. Het huis werd gesitueerd in een nieuwe landschappelijke aanleg met
enkele grote gebogen lanen en veel open gebied met daarin verschillende boomgroepen. 135 Aan de
voorzijde van het huis werd een parktuin aangelegd met uitzicht op de heuvels en bossen van de
Veluwe en aan de achterzijde ontstond in het van oudsher drassige gebied een open parklandschap
met vijvers (een soort kwelzone als ‘waterpark’), boomgroepen en een weids uitzicht over het
rivierdallandschap van de IJssel. Een waar coulisselandschap. Later, vermoedelijk rond 1870, werd
ook de Sneppenberg, gelegen op het hoger gelegen deel van het landgoed tegen de stuwwal,
aangepakt en getransformeerd tot een parklandschap. Vanaf hier, ook wel de Miladyberg genoemd,
was een prachtig uitzicht op het lager gelegen Huize Avegoor, het IJssellandschap en uiteraard op de
toren van Doesburg. Avegoor was dus niet zomaar een landhuis op een landgoed aan de rand van het
dorp Ellecom, maar het was hét onderkomen van ‘the Lady of the village’, zoals Peter Verhoeff dat
tijdens zijn presentatie mooi benoemde. 136 De eerder genoemde erfeniskwestie ging volgens hem
ook gepaard met het nodige adellijk venijn. Zo moest Lady Athlone kasteel Middachten verlaten,
maar zij behield haar titel en kleedgeld en daarmee haar status. Het verhaal gaat dat zij heel slim haar
nieuwe landgoed gerealiseerd had met de poort aan het einde van de Middachter Allee, waardoor
deze bijzonder fraaie en lange bomenlaan als het ware haar oprijlaan leek. 137
Na het overlijden van Lady Athlone in 1878 werd Avegoor als erfenis nagelaten aan haar neef baron
Fagel, die zij al vroeg tot erfgenaam had benoemd. F.H.R.R. baron Fagel (1828-1890) was een zoon uit
het huwelijk van Lady Athlone’s zus, jonkvrouwe Boreel gehuwd met Jacob baron Fagel. De familie
Fagel had nauwe banden de Oranjes en deze neef was bijvoorbeeld opperhofmaarschalk, kamerheer
en opperintendant der koninklijke paleizen. 138 In deze tijd werd het landhuis eveneens verbouwd
door de architect Eberson. Eberson was tevens ‘ ’s Konings architekt’ van Willem II en door de
nauwe banden van de Fagels met het koningshuis lijkt dit geen vreemde keuze. Wanneer Fagel
overlijdt in 1890 laat hij het landgoed na aan zijn zoon J.J. baron Fagel, die Avegoor sindsdien aan
iedereen uitleende om er te logeren en te jagen. Zelf gebruikte hij het landgoed ook slechts om er te
135
Storms-Smeets (red.) 2011, p. 176
136
Verhoeff 2013 (presentatie Commissie Cultuurhistorie Rheden op 28 mei 2013)
137
Idem
138
http://www.dbnl.org/tekst/molh003nieu03_01/molh003nieu03_01_0659.php (1-7-2013)
65

jagen. Fagel overlijdt in 1928, maar een aantal jaren daarvoor werd Avegoor door hem verkocht.
Aan het begin van de twintigste eeuw brak er een nieuw tijd aan met een nieuwe bestemming
voor het landgoed Avegoor. In het jaar 1924 besluit de gemeente Rheden op enig aandringen van
burgemeester Bloemers om het landgoed aan te kopen. Bloemers wilde voorkomen dat het landgoed
zou worden herverkaveld en volgebouwd met nieuwe villa’s. Dankzij zijn enthousiasme en inzet
kocht de gemeente uiteindelijk het huis met het park en het overige deel van het landgoed werd
verkocht aan Landgoed Middachten, voornamelijk de bossen ten noorden van de straatweg. Om
Avegoor te kunnen redden en behouden moest er echter een klein stukje worden afgesnoept voor
woningbouw. Op deze plek verrees daarom omstreeks 1930 het Villapark Athlone (omgeving Laan
van Athlone / Laan van Avegoor). In eerste instantie was het idee opgevat om het gemeentehuis te
vestigen op Huis Avegoor. Dit zorgde echter voor de nodige discussie waardoor uiteindelijk werd
besloten om Avegoor, huis en park, weer door te verkopen. Vervolgens wordt Avegoor in 1927
aangekocht door Nederlandsche Bond van Personeel in Overheidsdienst als vakantieoord voor haar
leden. Sindsdien stond Avegoor bekend als Vakantieoord Troelstra-oord in Ellecom. Het landgoed
werd een openbaar wandelpark voor inwoners, toeristen en vakantievierend overheidspersoneel. In
het kader van dit vakantieoord werd het huis aangepast en heringericht, van deze periode zijn nog
verschillende interieurfoto’s te vinden met daarop de vergader- en conversatiezalen. Daarnaast
vonden er verschillende verbouwingen en uitbreidingen plaats. Zo werd het huis in 1927 zelfs met
een verdieping opgehoogd en werden aan de zijkant en achterzijde van het landhuis aanbouwen
geplaatst. 139 Op de plaats in het park waar voorheen het koetshuis zich bevond werd in 1936 een
nieuwe ‘vleugel’ gebouwd naar ontwerp van architect J.B. van Loghem. “De drie vleugels zijn in de
vorm van een U gelegd. Aan de straatzijde is hierdoor een voorplein ontstaan. Twee vleugels hebben
twee verdiepingen, de andere één. Ook de oostvleugel, aan de tuinzijde, heeft één verdieping. Op
een geteerde bakstenen plint is de iets uitspringende wit gestucte gevel geplaatst. Hierin zijn
strookvensters aangebracht die de hoeken omgaan. Aan de tuinzijde is een loggia die over de volle
breedte van de gevel doorloopt”. 140 Dit nieuwe paviljoen naar de principes van Het Nieuwe Bouwen
was in eerste instantie onderdeel van een veel groter plan. In 1936 maakten architect J.B. Van
Loghem en landschapsarchitect J.T.P. Bijhouwer, beiden lid van de Opbouw, gezamenlijk een
herinrichtingsplan voor het park van Avegoor. “Na een eerdere toevoeging van een extra verdieping
op het bestaande negentiende-eeuwse landhuis, wenste men een dependance op het terrein”. 141 Van
Loghem beperkte zich niet tot deze uitbreiding maar ontwierp samen met Bijhouwer een nieuw
139
Gelders Archief, link naar bouwdossier:
http://www.geldersarchief.nl/zoeken/?mivast=37&mizig=238&miadt=37&miq=202546266&miaet=14&micode=2508-
01&minr=4438446&milang=nl&misort=plaatsnaam%7Casc&mizk_alle=avegoor%20&miview=ldt (29-6-2013)
140
Collectie NAi, Van Loghem (vakantiehuis Ellecom) http://zoeken.nai.nl/CIS/project/16997 (26-7-2013)
141
Andela 2011, p. 35
66

inrichtingsplan voor het gehele terrein. “Hierin werd op een weide naast de u-vormige nieuwbouw
een zwembad met zonnebad annex amfitheater geprojecteerd en op een open plek in het
parkgedeelte een tennisbaan. Oude, door een eerdere afsnijding van het terrein doodlopende paden
werden opgeheven en vervangen door een licht gebogen zoompad en twee rechte doorsteekpaden.
Het gazon rondom de villa werd aangeheeld om de samenhang met het gebouw te herstellen. Aan de
voorzijde was een door borders omrand terras gedacht en naast het gebouw een ‘keukenhof’.” 142
Het ambitieuze plan kreeg echter geen navolging en slechts het paviljoen van Van Loghem werd
gerealiseerd, “waarover achteraf lovende woorden klonken”. 143 De tennisbaan werd later pas op de
weide achter het huis aangelegd. Een luchtfoto uit 1937 laat de situatie en de gehele parkaanleg van
Avegoor tot aan die tijd goed zien. Op 5 en 6 juni 1937 vond in het paviljoen van Van Loghem
eveneens een soort congres van De 8 en Opbouw plaats, ontstaan naar aanleiding van een bezoek van
de leden aan een gebouw dat te ‘monumentaal en barok’ bevonden werd. Hierdoor werd besloten
tot de zogenaamde ‘Avegoor-discussies’ en het ‘Weekend van Avegoor’. 144 Dit was een speciaal
georganiseerd discussieweekend over de mogelijke richting van de architectuur, de koers van de
vormgeving en de rol en functie van vorm in de architectuur. 145 Dit alles vond plaats in de jaren
voorafgaand aan de Tweede Wereldoorlog. Ook na de Duitse inval in mei 1940 bleef Avegoor in
gebruik als vakantieoord. Daar kwam voorlopig een einde aan toen Avegoor werd gevorderd door
de Duitse bezetter en de Nederlandse SS.
Afb. 18. Huize Avegoor door Theopile Emile Achile de
Bock (1851-1904)
Afb. 19. Het paviljoen van Van Loghem op Avegoor
Afb. 20. Gezelschap van ambtenaren tijdens een
conferentie in 1932 op “Troelstra-oord”
142
Idem
143
Idem
144
http://www.historici.nl/Onderzoek/Projecten/BWN/lemmata/bwn5/ravesteijn (29-6-2013)
145
Rebel 1983, pp. 153-162
67

4.3 DE TWEEDE WERELDOORLOG OP LANDGOED AVEGOOR
Een periode in de geschiedenis van de Veluwezoom die grote invloed heeft gehad op het gebied is de
Tweede Wereldoorlog. Vanaf de meidagen van 1940 tot de bevrijding in 1945 heeft hier een reeks
gebeurtenissen plaatsgevonden waarvan ook nu nog de vele sporen en restanten in het landschap zijn
terug te vinden. 146 Voor zowel bestuurlijke als militaire doeleinden hadden de Duitsers gebouwen en
terreinen nodig, die zij via de gemeentelijke overheden van eigenaren lieten vorderen. 147 Voor het
gebruik werd in de meeste gevallen een vergoeding gegeven en de aangerichte schade kon worden
aangegeven en gedeclareerd. In de dorpen van de Gemeente Rheden werden vele plekken gevorderd.
Vanwege het toerisme en de vele logeerplekken was het gebied er goed op ingericht om grote
hoeveelheden mensen onderdak te bieden. Militairen werden daarom ondergebracht in verschillende
landhuizen, villa’s, pensions en hotels. Zo werd ook Avegoor uitgekozen, waar de Tweede
Wereldoorlog grote veranderingen bracht voor het landgoed, zowel vanwege de gebeurtenissen, het
gebruik als de ruimtelijke ingrepen die plaatsvonden tijdens de oorlog.
4.3.1 Avegoor als SS-Schule
Toen Nederland nog maar kort bezet was liet de Duitse bezetter zijn oog al vallen op Avegoor. Eind
1940 namen zij het landgoed met het statige Huis Avegoor in beslag. 148 Een twaalftal woningen
grenzend aan Avegoor werd eveneens gevorderd voor de huisvesting van de hoge officieren,
militairen en het militair personeel met hun gezinnen. “Al in het begin van de oorlog kregen de
bewoners van de Laan van Avegoor die geen kinderen hadden, de opdracht hun huis te verlaten. Ze
moesten maar zien waar ze verbleven”. 149 In een brief van 27 september 1940 werd schriftelijk
medegedeeld aan de N.V. Avegoor dat de inventaris is gevorderd ten behoeve van de Duitsche
Weermacht. In Huize Avegoor werden aan- en afvoertroepen van de SS-divisie gehuisvest. Op 19
december werd het alweer vrijgegeven maar nog geen tien dagen later werd het opnieuw gevorderd
door een batterij van de luchtdoelartillerie-eenheid, welke in februari 1941 weer vertrok. 150 Op 1
mei 1941 werd Avegoor beschikbaar gesteld aan de Nederlandse SS om als opleidingskamp te dienen.
In Huize Avegoor werd een SS-Schule ondergebracht en het omliggende terrein werd hiervoor
ingericht en geschikt gemaakt. Er dateert nog een brief van de SS-leiding in Den Haag van 17 juni
1941 over de aankoop van een stuk grond van landgoed Middachten, direct ten zuiden van Avegoor,
aangekocht ten behoeve van een ‘Erholungsheim’ voor sportactiviteiten van de Waffen-SS. 151 De
Nederlandse SS was in 1940 opgericht als onderdeel van de N.S.B. en in eerste instantie vooral een
146
Timmerman 2011, p. 82
147
Timmerman 2011, p. 82
148
Hoeven, p. 84 Lesbrieven: Langs de Liberation Route < http://www.mevrouwhoeven.nl/Ellecom.pdf (1-8-2013)
149
Idem
150
Timmerman 2010, p. 12
151
Bosma 2006
68

politieke organisatie, terwijl uiteindelijk tweederde van de leden als militair van de Waffen-SS
eindigde. De SS-Schule op Avegoor was de enige in zijn soort in Nederland en was een onderdeel
van de Waffen-SS. De SS-Schule was bedoeld als vormings- en trainingscentrum voor mannen van de
Nederlandse SS en zorgde voor “politieke, sportieve en wereldbeschouwelijke scholing van de leden,
met al snel ook leden van de N.S.B. , de W.A. (Weerafdeling N.S.B.) en de Nationale Jeudgstorm”. 152
Nederlandse en later ook Duitse jonge mannen kregen hier schietles, deden mee aan exercities in
het kader van de lichte militaire training en er was veel aandacht voor sport vanwege de
bijbehorende sportopleiding. Naast fysieke vorming was er in het opleidingsprogramma ruimte
ingebouwd voor ideologische scholing in de geest van het nationaalsocialisme, met ten minste een
lezing per dag door één van de SS-officieren of andere sprekers. Het programma en al deze
voordrachten van de lezingen zijn bewaard gebleven. 153 De duur van de cursussen die werden
gegeven varieerde van 1 tot 6 weken. De cursisten waren gedurende deze periode verplicht om het
uniform van de Waffen-SS te dragen.
Dit blijkt ook uit de beschrijving van Jan Rudolf Swart: “Ik droeg als lid de zwarte uniform der S.S.
afgezet met zilveren bies (…) Gedurende mijn lidmaatschap heb ik verplicht een cursus meegemaakt
op de S.S. school te Avegoor. Ik meen, dat dit in October 1943 was. Ik bleef er zes weken en deed
gedurende dien tijd aan sport, exercities, schieten met klein kaliber wapenen en velddiensten. Aan
het eind van de cursus moesten alle deelnemers een opstel maken over een gegeven onderwerp . Ik
heb toen een opstel gemaakt over het onderwerp ‘Die Kampfmittel unserer Gegner’.” 154
In Nederland woonachtige (rijks)Duitsers werden zelfs verplicht tot het volgen van een cursus van
een maand, met name zij die nog niet gediend hadden. Veel van hen werden later ingezet bij Kamp
Amersfoort. In maart 1943 werd de nieuwe naam van de school SS-Ausbildungslager Avegoor,
hoewel er inhoudelijk weinig veranderde. Wel werden sindsdien op Avegoor ook cursussen gegeven
aan Duitse groepen, van de Hitlerjugend tot de S.D. (Sicherheitsdienst). De mensen die op Avegoor
cursussen volgden waren van een divers pluimage, variërend van boeren tot burgemeesters.
4.3.2 De herinrichting van het park als sportterrein en de bouw van de sporthal
De nieuwe functie als opleidingskamp voor de SS ging op Avegoor gepaard met enkele ingrijpende
ruimtelijke ingrepen. Om het landgoed, het park hier te verstaan, werd een groot hek geplaatst en de
Laan van Avegoor, die over het terrein liep, werd afgesloten. Op het terrein werden verder twee
legeringsgebouwen gebouwd, een aantal barakken geplaatst en er werd een schietbaan aangelegd.
152
Timmerman 2010
153
Teksten van lezingen, gehouden tijdens cursussen aan de SS-Schule Avegoor, alsmede deelnemerslijsten 1941-1943 (NIOD)
http://www.archieven.nl/nl/zoeken?mivast=0&mizig=210&miadt=298&miaet=1&micode=077&minr=1175133&miview=inv2&milang=nl (26-
6-2013)
154
Swart 2009, Het Open Archief: http://cog02.mediamatic.nl/page/2533/nl (23-5-2013)
69

Afb. 21. Militaire training als onderdeel van de SS-Schule op het exercitieveld voor Huize Avegoor.
Afb. 22. Himmler in 1944 op bezoek bij de SS-Schule Avegoor .
Afb. 23. Opening van de turn- en exercitiehal door SS-Gruppenführer Rauter (film still).
Afb. 24. Uitreiking van de reichsportabzeigen in de geopende sporthal van Avegoor (film still).
Afb. 25. Eerste Germaanse herfstwedstrijden in het park van Avegoor (film still).
70

De jonge mannelijke cursisten hadden hun onderkomen in deze barakken tijdens hun verblijf op
Avegoor. Vanaf september 1942 werden er nieuwe werkzaamheden uitgevoerd. In de parkaanleg
werden onder andere twee exercitieplaatsen, een sportveld met sintelbaan (een wedstrijdbaan voor
atletiek) en tribunes aangelegd. Het exercitieveld van grind kwam direct aan de voorzijde van Huize
Avegoor te liggen, op de plaats waar voorheen het gazon zich bevond, de ander bevond zich aan de
achterzijde van het huis. 155 Helemaal vooraan in het park werd nog een grote atletiekbaan met een
talud aangelegd met aan de noordelijke zijde een lange gemetselde tribune. De situatie van destijds is
goed zichtbaar op de RAF-luchtfoto van 14 februari 1945. 156 Met name de vorm en locatie van de
atletiekbaan is hierop goed te zien. Hoe dit alles op Avegoor er destijds in gebruik heeft uitgezien laat
een filmpje zien dat is opgenomen tijdens een van de vele sportwedstrijden op Avegoor. 157
Op het terrein achter Huize Avegoor werd een grote sporthal gebouwd. 158 Over de bouw
van deze turn- en exercitiehal zijn de precieze details onbekend gebleven, de bouwtekeningen zijn tot
op heden spoorloos en er is ook geen aannemer bekend. De bouw lijkt de verantwoordelijkheid te
zijn geweest van Hauptscharführer Karl Hautz, “Leiter der Zentralbauleitung van de staf van de
Höhere SS- und Polizeiführer in den Niederlanden, SS-Gruppenführer und General der Polizei Hanns
Albin Rauter”. 159 Een andere bron meldt dat de sportleraar van Avegoor, SS-üntersturmführer
Hartmann, in het voorjaar van 1942 een programma van eisen opstelde voor de bouw van de
sporthal, met in negen punten zijn ideeën over de inrichting van de sporthal samengevat. Weer een
andere bron vermeldt SS-Oberscharfüher Hofman, die als Bauleiter van Avegoor wordt genoemd. 160
De kosten voor de bouwwerkzaamheden op Avegoor bedroegen 350.000 gulden; in totaal werd in
Nederland ruim 20 miljoen gulden besteed aan gebouwen voor de SS. 161 In ieder geval verrees er een
reusachtige sporthal, in de woorden van Koos Bosma “vermomd als boerderij”. 162
Architectuurhistoricus Roger Crols karakteriseert de architectuur van de sporthal als ‘Gooise
landhuisstijl’. 163 De turnhal is gebouwd op een rechthoekige plattegrond en heeft één bouwlaag onder
een fors overstekend rietgedekt schilddak. Over de helft van de lengte van de kap bevindt zich een
langgerekte dakkapel met lessenaarsdak met daarboven de rieten dakbedekking. De dakoverstekken
staan iets geknipt en zijn gedekt met Hollandse pannen. Onder deze ‘luifel’ is een soort bordes met
bakstenen treden en in de gevel grote vensters met roedenverdeling en een aantal deuropeningen.
Bijzonder is de enorme schaal van het gebouw en de binnenruimte met daarboven een forse
155
Van Immerseel, Verhoeff en Wijsbek 2013, p. 6
156
RAF luchtfoto bij WUR Speciale Collecties http://library.wur.nl/speccol/aer-phot.html
157
Youtube: http://www.youtube.com/watch?v=E-xxS0cPnAY
158
Timmerman 2010, p. 13
159
Timmermans, 2010, p. 14
160
Van Immerseel, Verhoeff en Wijsbek 2013, p. 8 (oorspronkelijke bron NIOD 077, 292) ; Bosma en Wagenaar 1995, p. 50
161
Bosma en Wagenaar 1995, p. 50
162
Bosma 2006
163
Telefoongesprek met Roger Crols op 20-8-2013 (architectuurhistoricus, Gelders Genootschap)
71

ietgedekte kap met een gelamineerde spanten constructie. 164 De kap van de sporthal kent verder
geen beschermingslaag in de vorm van een extra laag klinkers of een stevigere dakconstructie. Ook
heeft de sporthal geen dubbeldikke wanden. Als turnhal is de sporthal op Avegoor uniek in zijn soort,
in ieder geval in Nederland. De vorm van het gebouw is in dit geval niet te verklaren vanuit de
typologie van de turnhal, al kent deze ook al in de negentiende eeuw deze (schuine) dakconstructie,
maar vooral vanuit het oogpunt van camouflage. Vele militaire gebouwen werden tijdens de oorlog
gebouwd met het uiterlijk van een woonhuis of boerderij, vaak met dikke muren en erop
geschilderde ramen, luiken en deuren, zoals bijvoorbeeld bij vliegveld Deelen. Door het gebruik van
bakstenen en daken met rode dakpannen en riet pasten deze gebouwen uitstekend in de landelijke
omgeving. Tussen de vele boerderijen in De Havikerwaard moet de sporthal van Avegoor (vanuit de
lucht) zeker niet zijn opgevallen.
“Het hele complex (…) werd door Joodse dwangarbeiders gebouwd. Of S+B [Abteilung
Siedlung und Bauten] aan dit project heeft ontworpen en de ‘Bauleitung’ heeft verzorgd is niet
bekend, wel werd door S+B materiaalleverantie geregeld, die in het najaar van 1942 plaatvond”. 165
Op 2 en 3 september 1942 arriveerden inderdaad 139 Joodse mannen uit de steden Amsterdam,
Den Haag en Rotterdam die op Avegoor tewerk werden gesteld. Het verhaal deed echter altijd de
ronde dat de sporthal zou zijn gebouwd door deze Joodse dwangarbeiders. Het onderzoek van Nina
Wijsbek bij Stichting In Arcadië heeft inmiddels uitgewezen dat dit onjuist is, op dit spoor gekomen
dankzij John Striker. Het blijkt dat de Joodse dwangarbeiders al lang waren vertrokken tegen de tijd
dat met de bouw van de sporthal werd begonnen. Het jaarverslag uit 1943 van de SS op Avegoor laat
bijvoorbeeld onder het punt Baulige Entwicklung zien dat: “Folgende grössere Bauvorhaben wurden
1943 durchgefürt: 1. Exerzier und Turnhalle, 2. Exerzierplatz, 3. Sportplatz mit 4 mal 100m
Rundbahn”. 166 Bij veel mensen bestond al twijfel en de vraag hoe het mogelijk was dat een sporthal
was gebouwd door mensen die zo waren uitgemergeld en die daarnaast geen bouwvakker van
beroep waren, evenals dat het onrealistisch is dat zowel het terrein was afgegraven en een sporthal
werd gebouwd in zo’n kort tijdsbestek. Bekend is dat zich onder de dwangarbeiders onder andere
een tuinman, een arts, twee kappers, een veehandelaar en een bankier bevonden. Wijsbek zet aan de
hand van een aantal krantenberichten en getuigenverklaringen uiteen dat er op den duur verwarring
is ontstaan over de begrippen sportveld, sporthal en exercitieterrein en dat deze door elkaar heen
zijn gebruikt. De verschillende getuigen spraken na de oorlog alleen over het aanleggen van
sportvelden, niet over de bouw van een sporthal. “Zo werd het glooiende plantsoen in een strak
waterpas liggend grasveld veranderd. De grote massa zand werd zo verplaatst naar achter in de Els.
164
Redengevende beschrijvingen gemeentelijke monumenten Rheden, Ellecom (Gemeente Rheden)
165
Bosma 2006
166
Van Immerseel, Verhoeff en Wijsbek 2013, p. 10 (oorspronkelijke bron NIOD 077, 296)
72

Het werd de ondergrond voor de te bouwen turnhal. In nauwelijks drie maanden tijd was al het
grondwerk voltooid”. 167
4.3.3 Een spoor richting architect A.H. van der Waal
“Toen de Tweede Wereldoorlog Nederland bereikte, ging het werk als architect gewoon door al
kwamen er langzaam maar zeker wel steeds minder opdrachten. Na een tip solliciteerde Van der
Waal daarom in 1943 naar een baan in Ellecom waarin ook de Duitse bezetter betrokken was. Daar
heeft hij ongeveer een half jaar gewerkt als opzichter en adviseur”. 168 Dit citaat kwam Nina Wijsbek
(Stichting In Arcadië ) op het spoor tijdens haar onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis van de
sporthal op landgoed Avegoor, uitgevoerd in opdracht van de huidige eigenaar van de sporthal.
Gezien deze periode leek het zeer aannemelijk dat de Bennekomse architect A.H. Van der Waal
(1892-1974) betrokken was bij de bouw van de sporthal of dat hij zelfs de architect ervan is geweest.
In het rapport van Stichting In Arcadië wordt een suggestie gedaan voor verder onderzoek naar de
overeenkomsten tussen het werk van Van der Waal en de sporthal. Van der Waal heeft vele
projecten getekend, met name in Bennekom en Wageningen-Hoog. Tijdens een fietstochtje langs een
aantal van zijn werken, trof ik een villa aan de Selterskampweg 28 in Bennekom, villa ‘De Zaan’
(1932), die qua uiterlijk wel enige overeenkomsten toont met de architectuur van de sporthal op
Avegoor. Na enig speurwerk wist ik via internet een van de dochters van Van der Waal te
achterhalen, namelijk E.E.E. (Els) Van der Bilt - Van der Waal (1936). Mevrouw Van der Bilt-Van der
Waal woont nog steeds in Wageningen-Hoog, in een van de door haar vader ontworpen en
bewoonde panden aan de Eekhoornlaan. Telefonisch wilde zij mij graag te woord staan en vertelde zij
dat ze destijds nog erg jong was en helaas niet veel meer van deze periode kon herinneren. Wat ze
mij wel wist te vertellen was dat haar vader destijds inderdaad op Avegoor had gewerkt, als
opzichter en adviseur bij de bouw van de sporthal. Hij moest er toezicht houden, advies geven en het
werk verdelen. Volgens haar probeerde hij er regelmatig zaken te verdoezelen en de boel te
saboteren, zodat het werk langer duurde waardoor sommige mensen langer konden blijven. Het was
een korte periode, waarna hij verder ging naar een klus in Vught (Kamp Vught in opdracht van de SS,
waar de gebouwen van de Lunettenkazerne en de woning met rieten kap van de kampcommandant
enige overeenkomsten vertonen met Avegoor) en daarna, tot aan de bevrijding werkte hij in een
galerie te Amsterdam. Volgens haar heeft hij de sporthal niet ontworpen, daar had ze althans nooit
iets over gehoord, ze vond het daarom erg jammer dat ze het niet meer na kon vragen. 169 Dit is in
ieder geval het verhaal geweest dat Adrianus Hendricus (Aad) van der Waal altijd heeft verteld.
167
Van der Wal 2005
168
Heitink 2007, p. 3
169
Telefoongesprek met mevrouw Van der Bilt-Van der Waal op vrijdag 12 juli 2013
73

Volgens Koos Bosma is het niet aannemelijk dat Van der Waal als architect optrad bij de bouw van
de sporthal, omdat de SS veelal haar eigen architecten en ingenieurs inschakelde. Over hoe de
bouworganisatie van de SS precies georganiseerd was valt meer te lezen in het boek Een geruisloze
doorbraak: de geschiedenis van de architectuur en stedebouw tijdens de bezetting en de wederopbouw van
Nederland (1995), onder redactie van Koos Bosma en Cor Wagenaar. Bijzonder blijft in ieder geval
zijn levensverhaal in De Kostersteen (2007), een uitgave van de Vereniging Oud-Bennekom. Zo werd
Van der Waal tijdens de Eerste Wereldoorlog opgeroepen voor de Landstorm, maar werd geplaatst
bij de Hospitaaldienst omdat hij principieel weigerde mensen te doden. Later, tijdens de Tweede
Wereldoorlog, verbleef de onderduikster Mien Waas-Piller bij het gezin Van der Waal aan de
Hartenseweg in Wageningen-Hoog. De baan in Ellecom kwam in dit verband goed uit, omdat de
onderduikster dan wellicht minder zou opvallen en er minder op het huis gelet zou worden. Zelfs
toen op een moment een Duits militair-kok die ook vegetarisch was voor de deur stond om met Van
der Waal hierover van gedachten te wisselen, bediende de onderduikster hen zodat de situatie niet
opviel. 170 Opmerkelijk zijn eveneens de krantenberichten uit 1949 en 1960, waarin de naam A.H. Van
der Waal uit Bennekom met als beroep architect onder stukken verschijnt in relatie tot het
Protestcomité (tegen de) Vrijlating (van) Oorlogsmisdadigers. 171 Van de personen wiens namen onder de
artikelen stonden, waren adhesiebetuigingen en/of financiële bijdragen ontvangen voor de campagne.
4.3.4 De laatste oorlogsjaren op Avegoor
Gedurende de Tweede Wereldoorlog werden dus vele mannen getraind en opgeleid op Avegoor. De
laatste oorlogsjaren op de Veluwezoom en op Avegoor stonden voornamelijk in het teken van grote
oorlogshandelingen. Van 17 tot 26 september 1944 vonden in het kader van de Operatie Market
Garden zware gevechten plaats, die later bekend werden onder de naam Slag om Arnhem. In deze
periode werd het SS-Ausbildungslager Avegoor verplaatst naar Hoogeveen, waar ook de vrijwillige
SS-brigade “Landstorm Nederland” was opgericht. Het personeel van Avegoor werd in de tussentijd
ingezet in de strijd tegen de luchtlandingstroepen bij Arnhem. 172 Na de Slag om Arnhem werd het
hele gebied van de gemeente Rheden een plek vol militairen en in 1944 werden opnieuw veel plekken
gevorderd. Avegoor was verlaten als SS-Schule, maar werd al snel in gebruik genomen als
‘Hauptverbandplatz’ van de militaire eenheid; een verbandplaats waar Duitse gewonde militairen
werden verpleegd en verzorgd. 173 Bij Avegoor werden degenen die aan hun verwondingen waren
bezweken, begraven op de aan de overzijde gelegen begraafplaats. 174 Eveneens werden twee grote
170
Heitink 2007, pp. 2-7
171
De Waarheid. Volksdagblad voor Nederland, 14-4-1949, voorpagina ; De Waarheid. Volksdagblad voor Nederland, 13-1-1960, p.2
172
Timmermans en Striker 2010, p. 3
173
Timmerman 2011, p. 87 ; Striker 2010, p.3
174
Timmerman 2011, p. 89
74

ode kruizen geschilderd op het terrein voor en achter Huize Avegoor, waardoor het voor de
geallieerden duidelijk was dat op Avegoor een hospitaal gevestigd was. De legeringsgebouwen die
eerder voor de SS-Schule waren gebouwd, werden gebruikt voor het onderbrengen van militairen en
het verzorgen van de gewonden. Vanaf oktober 1944 werden de Betuwe en de Veluwezoom
opnieuw frontgebied en Avegoor werd als verbandplaats overgenomen door de Luftwaffe-eenheid.
“De eerste weken van april 1945 stonden in het teken van voortdurende geallieerde beschietingen
van Duitse stellingen aan de Veluwezoom in verband met de komende bevrijdingsoperatie”. 175 De
Veluwezoom werd binnen een week bevrijd na de oversteek van de geallieerde Canadezen en
Engelsen op 12 april 1945 bij Westervoort. Ellecom werd bevrijd op 16 april 1945. 176 Direct daarna
werden veel gebouwen en terreinen opnieuw gevorderd, dit keer door het Britse en Canadese leger.
Avegoor werd door de Canadezen nog korte tijd gebruikt als noodhospitaal voor gewonde
militairen. Tegelijkertijd werd Avegoor omgevormd tot een interneringskamp voor ‘foute’
Nederlanders.
4.4 HET AVEGOOR VAN NA DE OORLOG
4.4.1 De nasleep van de oorlog. Avegoor als interneringskamp
Direct na de bevrijding in 1945 werd de voormalige SS-Schule Avegoor omgevormd tot een
interneringskamp voor NSB’ers, landwachters en andere ‘foute’ Nederlanders. 177 Ongeveer 25.000
Nederlanders hadden zich destijds aangesloten bij de Waffen-SS. Vanaf 10 juli 1945 kreeg het
interneringskamp, dat viel onder de verantwoordelijkheid van het Directoraat Bijzondere
Rechtspleging, een officiële status onder de naam Bewarings- en Verblijfkamp Avegoor. Eind 1945
verbleven er al 1800 gevangenen, wachtend op hun proces en vanaf 1946 werden enkele hoge
Duitse officieren en collaborateurs hier eveneens gevangen gehouden. Tot aan 1 december 1948
fungeerde Avegoor in het kader van de operatie Black Tulip zelfs als grenskamp om in Nederland
wonende pro-Duitse Duitsers uit te zetten. De situatie als interneringskamp op Avegoor duurde ook
tot aan december 1948. Op de website van Het Open Archief valt onder andere het verhaal te lezen
van J.K., die haar herinneringen en ervaringen uit 1945 deelt over haar tijd als jonge dame in dit
interneringskamp. “De ongeveer 1000 mannelijke gedetineerden lagen met z’n allen op één grote zaal
met houten britsen, 2 aan 2 en 2-hoog. Daarnaast waren in een paar andere kleinere gebouwen
enkele honderden vrouwen, veelal kaalgeschoren”. 178 Volgens haar misbruikte het bewakend
personeel regelmatig hun ‘macht’. Ook beschrijft zij dat er verschillende werkploegen waren, zowel
175
Striker 2010, p. 5
176
Timmerman 2011, pp. 92-93 ; Striker, p. 5
177
Timmerman 2011, p. 93
178
J.K. 2010, Het Open Archief, http://cog02.mediamatic.nl/page/2883/nl (23-5-2013)
75

innen als buiten het kamp. Zelf werd zij regelmatig geselecteerd voor de ‘buitenploeg’ en moest dan
werken voor een verwoeste steenfabriek; houten latten en planken voor hergebruik klaar maken en
een puinstort creëren waarmee de zomerdijk langs de rivier versterkt kon worden. Daarnaast was er
bijvoorbeeld de vuilruimploeg die het tussen september 1944 en mei 1945 achtergebleven puin in de
stad moest opruimen. Meneer Gerard Gulickx wist mij te vertellen dat hij de sintelbaan in het park
van Avegoor afgebroken heeft zien worden, hij woonde destijds naast Avegoor. “Een heleboel
mannen op een rij die de stenen afbikten. De sintelbaan had een stenen tribune die werd afgebroken
door de NSB’ers. Met het wederopbouwplan had men stenen nodig en daarom werden de stenen
van de sintelbaan afgebikt door de gedetineerden tegen een vergoeding (het kamp werd o.a.
bekostigd door het werk dat de gedetineerden uitvoerden voor derden). Het is in 1946-1947
geweest”. 179 De zware gevallen liepen op Avegoor rond met een zware ketting om de enkels,
waaraan een grote ijzeren bal was vastgemaakt, hiervoor werden de gymnastiekkogels gebruikt die
door de SS waren achtergelaten (deze straf werd al in 1946 afgeschaft). 180 Een ander verhaal is
opgeschreven door Mirjam Janssen, die op onderzoek was uitgegaan naar het verleden van haar opa,
die zich in op 5 januari 1948 op Avegoor moest melden vanwege het beledigen van H.M. de Koningin.
Zij schrijft evenals J.K. dat de sporthal werd gebruikt als onderkomen voor de mannelijke gevangenen
en dat de vrouwen verbleven in twee kleinere gebouwen verderop. Ook schrijft zij over de situatie in
deze strafkampen, zoals de strafploeg, door J.K. de ‘strontploeg’ genoemd, waarbij gevangenen met
beertonnen op de schouder over het terrein moesten rennen en de inhoud over de randen klotste.
Daarnaast worden nog enkele verschrikkelijke en mensonterende voorvallen en mishandelingen
beschreven. In een ANP nieuwsbericht van 8 juli 1945 valt echter te lezen dat de maatschappelijke
mening over de toestanden in de interneringskampen was dat het geen sanatorium of hersteloord
was en dat er “te zachtzinnig met de gedetineerden werd omgesprongen”. 181 Er werd daarom een
bezoek gebracht aan het kamp op Avegoor. “Het kamp bestaat uit een vijftal ruime gebouwen,
waarvan een villa oorspronkelijk het vacantieoord “Avegoor” deel uitmaakte. De rest werd tijdens de
bezetting gebouwd, zodat het geheel en vrij nieuw aanzien heeft”. 182 Met de nieuwe situatie op
Avegoor waren ook enkele nieuwe ruimtelijke ingrepen en veranderingen van toepassing. In de
bouwdossiers bij het Gelders Archief valt bijvoorbeeld te lezen dat in 1946 door het Directoraat
Bijzondere Rechtspleging een wachthuisje en een slaapbarak werden gebouwd en dat in 1947 door
de Rijksgebouwendienst een aanvraag werd gedaan voor de bouw van een cellengebouw. 183 Op 1
179
E-mail van Gerard Gulickx van 23 juli 2013
180
Mirjam Janssen, ‘Geen talent voor braafheid’ http://www.mirjamjanssen.com/artikelen/stuk%201 (23-5-2013)
181
ANP persbericht 6-7-1945 http://www.anp-archief.nl/page/2306936/nl 24-7-2013)
182
Idem
183
Gelders Archief, link naar bouwdossiers:
http://www.geldersarchief.nl/zoeken/?mistart=20&mivast=37&mizig=238&miadt=37&miq=202513989&milang=nl&misort=plaatsnaam%7Cas
c&miview=tbl&mizk_alle=avegoor (29-6-2013)
76

december 1948 werd het interneringskamp Avegoor opgeheven.
De 33 overlevende Joodse dwangarbeiders brachten in 1948 een bezoek aan Avegoor om
hun dode vrienden te herdenken en om een gedenksteen als graf te plaatsen op de bijzondere
begraafplaats aldaar. Een ander monument werd vijftig jaar later, in 1998, geplaatst in de tuin van Villa
Irene. De Rhedense beeldhouwer Harry de Leeuw ontwierp als monument een oud tafeltje met in
het midden de initialen van de drie mannen die het Kamp Avegoor niet overleefden. Op het tafeltje
liggen 136 in brons gegoten kiezels, verwijzend naar het aantal dwangarbeiders (139, minus de 3
overledenen). Deze kiezels symboliseren een Joods gebruik: wanneer men een graf bezoekt laat men
er een steen achter uit eigen tuin. 184
4.4.2 Avegoor opnieuw een vakantieoord
In januari 1949 kregen zowel de graaf van Middachten als de ambtenarenbond hun bezittingen terug.
Huize Avegoor werd opgeknapt en verbouwd en werd net als voor de oorlog een conferentie- en
vakantieoord voor ambtenaren. In deze jaren werden hier vakanties gevierd en cursussen en
trainingen gevolgd. In de jaren zeventig vonden nog verschillende verbouwingen plaats aan zowel het
hoofdhuis als het logiesgebouw van Van Loghem. Uit 1975 resteren nog voorstellen van de
tuinarchitecten Kalff en Warnau voor het park van Avegoor. Het plan omvatte onder andere het
plaatsen van meerdere vakantiehuisjes in het park aan de voorzijde van Huize Avegoor. Door gebrek
aan budget werd aan deze plannen geen uitvoering gegeven. Wel werden de huidige parkeerplaatsen
aan de oprijlaan gerealiseerd. 185 In de loop der jaren werden op een deel van het terrein achter Huize
Avegoor, bij de sporthal, de voetbalvelden van Sportclub EDS gerealiseerd. Ook volgde nog een
tennisbaan. In 1977 werd Huize Avegoor opnieuw verbouwd en uitgebreid en in 1988 werd de
entree van Huize Avegoor vergroot en werd een aanbouw geplaatst voor het zwembad. Op de plek
van het in de jaren tachtig gesloopte logiesgebouw van Van Loghem verrees in 1991 een nieuw
hotelblok van het architectenbureau Rikken uit Zeddam, dat door middel van een soort overdekte
corridor met het hoofdhuis werd verbonden. In de bouwaanvraag staat dat alles hopeloos verouderd
was en dat een uitbreiding van het huidige 25 kamers tellende hotel- en conferentieoord noodzakelijk
was voor het voortbestaan als vakantie- en scholingsoord van de Abvakabo. Een uitbreiding direct
aan het landhuis is volgens de aanvraag onmogelijk, vandaar een nieuw hotelblok verder naar achter
gelegen met een tussengang als verbinding, “dat zeker geen schoonheidsprijs verdient”. 186 In 1999
werd Avegoor uiteindelijk door Abvakabo verkocht. Avegoor werd een hotel met
vergaderfaciliteiten en wisselde nog regelmatig van eigenaar. Ook dat ging steeds weer gepaard met
184
http://www.liberationroute.com/media/314832/lesbrief_avegoor_def.pdf (28-7-2013) ;
http://www.4en5mei.nl/herinneren/oorlogsmonumenten/monumenten_zoeken/oorlogsmonument/2152 (4-4-2013)
185
Verhoeff 2013 (presentatie Commissie Cultuurhistorie Rheden op 28 mei 2013)
186
Bouwaanvragen Gemeente Rheden, microfiches. (bouwaanvraag 9 januari 1991)
77

de nodige verbouwingen. Op dit moment is Avegoor in handen van hotelexploitant Jaap Venendaal,
nadat een eerdere poging tot een art-hotel mislukte.
Op het terrein aan de Eikenstraat, dat eerder door de SS van landgoed Middachten was
gekocht en nu was teruggegeven, stonden inmiddels de sporthal en een kleine gevangenis. In
november 1949 vroeg de graaf een vergunning aan om deze gevangenis annex paardenstal met rieten
kap te verbouwen tot een jachtopzienerswoning. 187 Ook werd één van de twee legeringsgebouwen,
tijdens de oorlog gebouwd en na de oorlog functionerend als gevangenis, afgebroken. Een van deze
gebouwen staat nu witgeschilderd aan het begin van de Eikenstraat bij de Zutphensestraatweg langs
de entree van Avegoor en huisvest het Zendingshuis Rehoboth. De ambachtsschool van Ellecom was
in de jaren na de oorlog ondergebracht in een oude barak. Verder dateren er bouwaanvragen door
landgoed Middachten van 1949 en 1950 voor het verbouwen van de sporthal, de bouw van een
wasgelegenheid en de bouw van een kampeergelegenheid en woning in de sporthal. 188
4.4.3 Herinneringen aan de sporthal op Avegoor als “Vakantiekamp Middachten”
De sporthal op Avegoor kreeg na de oorlog een nieuwe toekomst als jeugdherberg en vakantiekamp
en ging sindsdien verder door het leven als “Vakantieoord Sporthal Ellekom”, “Vakantieoord
Middachten”, “Vakantiekamp Middachten” en “Vakantiehuis Sporthal Nuestro Capricho”. Menig kind
en volwassene heeft hier sindsdien een vakantie, school- of sportkamp doorgebracht. In de krant Het
Vrije Volk: democratisch-socialistisch dagblad duiken sinds 1952 korte krantenberichtjes op over de
georganiseerde vakantiekampen voor de Rotterdamse stadsjeugd in de sporthal op Avegoor. “Twee
weken naar “Middachtens”. Voor de vijfde maal zal de kinderuitzending en recreatievereniging
“Spangen” een aantal kinderen in het kamphuis “Middachten” te Ellecom voor twee weken
onderbrengen (…) Na aankomst zal de V.A.R.A. een reportage maken, die nog diezelfde avond
onder “Dingen van den dag” zal worden uitgezonden”. 189 Twee weken later kopte de krant
“Kinderkamp Spangen werd groot succes. Veertien prettige dagen bracht men in het kamphuis
Middachten (lees: sporthal Avegoor) in Ellecom door en vanmiddag keerden de kinderen weer bij
hun ouders terug (…) Het kamp werd afgesloten door een bonte avond”. 190 Over de georganiseerde
vakantiekampen verschenen in jaren vijftig en zestig meerdere van deze krantenberichten. In de
zomers werden ook een aantal grote artikelen geschreven over allerlei zomerkampen in Nederland,
waarin de sporthal in Ellecom met regelmaat door een journalist werd aangedaan en besproken. Uit
187
Link naar bouwdossier Gelders Archief:
http://www.geldersarchief.nl/zoeken/?mivast=37&mizig=238&miadt=37&miq=202513989&miaet=14&micode=2508-
01&minr=4438324&milang=nl&misort=plaatsnaam%7Casc&mizk_alle=avegoor&miview=ldt (29-6-2013)
188
Gelders Archief, link naar bouwdossiers:
http://www.geldersarchief.nl/zoeken/?mistart=20&mivast=37&mizig=238&miadt=37&miq=202513989&milang=nl&misort=plaatsnaam%7Cas
c&miview=tbl&mizk_alle=avegoor (29-6-2013)
189
Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 24-7-1952
190
Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 9-8-1952
78

een krantenbericht van 2 februari 1953 valt op te maken dat er een aantal reisverenigingen in
Rotterdam bestonden, te weten de kinderreisvereniging Heer Vrankenstraat (Rotterdam Noord), de
kinderreisvereniging Spangen en de Kinder Uitzend- en Recreatievereniging Spangen (KURS). In 1953
werd daarom de vereniging Combinatie van Kinderuitzendingen opgericht. Deze vakantiekampen
hadden tot doel om de stadskinderen van de gezonde buitenlucht te laten genieten en werden sinds
eind jaren veertig, begin jaren vijftig georganiseerd. Eén van die initiatiefnemers was de familie
Hordijk, die een limonadefabriek in Spangen hadden. Jaarlijks vertrokken meer dan 150 kinderen met
ruim 30 begeleiders vanuit de buurt in Rotterdam naar Ellecom. Naast de nare herinneringen aan de
SS periode op Avegoor en de interneringstijd daarna blijken er dus nog vele springlevende positieve
herinneringen te bestaan over de sporthal op landgoed Avegoor. Bij toeval kwam ik tijdens mijn
onderzoek naar de naoorlogse vakantiekampen op Avegoor in contact met de heer Kees van Dijk
(1940), wonend in Hellevoetsluis en geboren in het Rotterdamse Spangen. Kees van Dijk schreef in
2011 een stukje over zijn jeugdherinneringen aan de vakanties naar de sporthal te Ellecom in De Oud
Rotterdammer. 191 Daarin plaatste hij tevens een oproep of anderen nog verhalen hadden uit deze tijd,
waarop hij verschillende reacties kreeg van mensen die evenals hijzelf zeer herkenbare en positieve
herinneringen hebben aan de vakanties op Avegoor. 192 Niet snel daarna ontving ik ook van een aantal
andere personen, zoals van Jan van Haaren uit Geldrop, verhalen van jeugdherinneringen en oude
foto’s uit oude familiealbums. “Wonende in Rotterdam-West was het in die tijd voor je ouders bijna
onmogelijk om met het gezin op vakantie te gaan gezien de financiële situatie”. Zijn tante Toos was
bestuurslid van de buurtvereniging in Spangen en was op zoek naar leiders en keukenpersoneel voor
de buurtreisjes. Zijn ouders gingen daarom mee als hulp op vakantiekamp, dat was voor hen de enige
de mogelijkheid om op vakantie te gaan. De reizen waren ook niet gratis, daar moest het hele jaar
voor gespaard worden. “De prijs per kind bedraagt ƒ13,50”. 193 Iedere zomer vertrokken de kinderen
en de kampleiding vanaf het centrale buurtplein met een aantal bussen en een vrachtwagen met de
koffers richting Ellecom. Mevrouw Okkema-den Adel schrijft dat zij al sinds 1948, toen zij 8 jaar oud
was, tot aan 1954 in Ellecom op vakantie ging. “De foto van het Kamphuis Middachten (sporthal)
waar wij werden ondergebracht was in mijn tijd nog geen jeugdherberg”, schrijft zij. Verder verhalen
alle reacties over de spannende reis vanuit de stad, wat er zoal werd gegeten, over de slaapzalen en
de kampleiding, de activiteiten als de bonte avond en de uitstapjes in de omgeving en uiteraard over
de uitgehaalde streken. De verhalen en herinneringen geven een goed beeld van ieders persoonlijke
beleving van de vakantiekampen en van Avegoor in die tijd. Ook zijn deze verhalen erg waardevol
gebleken om dit deel van de geschiedenis van Avegoor te kunnen vertellen.
191
Dijk 2011, p.25 (oproep in De Oud Rotterdammer)
192
Verhalen over jeugdherinneringen aan de vakantiekampen in de sporthal op Avegor, verkregen via Kees Dijk (Hellevoetsluis) en Jan van
Haaren (Geldrop)
193
De Waarheid. Volksdagblad voor Nederland, 14-2-1956
79

Afb. 26. “Vakantieoord Sporthal Ellekom” (1954)
Afb. 27. “Vakantieoord Sporthal Ellekom” (1962)
Afb. 28. Jeugdfoto van Kees van Dijk met het groepje waarvan zijn moeder begeleidster was.
Afb. 29. Rotterdamse jeugd rennend uit de sporthal van Avegoor (1965).
Afb. 30. Zingend na het avondeten op het KURS vakantiekamp Middachten (1957)
Afb. 31. Vertrek met bus en verhuiswagen vanaf het Busken Huetplein in Rotterdam richting Ellecom.
80

Ook in de jaren zeventig, tachtig en negentig behield de sporthal haar functie als kamphuis en
jeugdherberg. In 1972, 1974 en 1975 vond er nog een reeks verbouwingen aan de sporthal plaats,
variërend van de bouw van een berging tot de inbouw van een nieuwe eetzaal, kantine, keuken en
een extra bedrijfskeuken. De ansichtkaart van “Vakantiehuis Sporthal Nuestro Capricho” geeft een
goed beeld van deze latere situatie en de inrichting van de sporthal. Lange tijd behield de sporthal
haar functie als jeugdherberg en vakantiekamp en deels ook als sporthal, met ruimte voor zaalvoetbal
en tennis. De lijnen zijn hiervan nog steeds zichtbaar op de vloer. Aan deze periode kwam eind jaren
negentig een einde. Van 1997 tot aan 2002 verbleven er in de sporthal, destijds Move Inn Avo
Ellecom genaamd (aanvullende opvang asielzoekers), ongeveer 125 asielzoekers. 194 Sindsdien is het
verval echter toegeslagen en werd de sporthal nog sporadisch gebruikt. Verschillende plannen zijn
inmiddels voorbijgekomen en gestrand, waardoor de toekomst van de sporthal, die in zeer slechte
staat verkeerd, onzeker lijkt. De beheerderswoning in de sporthal wordt nu al enkele jaren antikraak
bewoond. Krantenkoppen als “Blij met enorme hal” hebben plaatsgemaakt voor “Plan sporthal
Ellecom krijgt wacht aangezet”. 195 Tijdens de dorpsgesprekken in 2011 in het kader van de nieuwe
Erfgoednota van de gemeente Rheden werd door vele Ellecommers al de zorg uitgesproken over de
slechte staat en de situatie rondom de sporthal op Avegoor. Bijzonder is dat de sporthal ondanks het
beladen verleden inmiddels een bijzondere plaats heeft veroverd bij verschillende inwoners van
Ellecom. Reden te meer om te hopen op een mooie nieuwe toekomst voor dit bewogen monument
vol herinneringen en verhalen.
Afb. 32. Ansichtkaart van de sporthal als “Vakantiehuis Sporthal Nuestro Capricho” in de jaren ’70-80.
194
Anoniem, ‘Appartementen redden bewogen Ellecoms monument’, De Gelderlander, 4 juli 2006
195
Anoniem, ‘Ellecom. Blij met enorme hal’, Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 18-7-1967 ; & ‘Plan sporthal Ellecom krijgt
wacht aangezet’, De Gelderlander, 15-12-2008
81

4.5 DE HUIDIGE OMGANG MET LANDGOED AVEGOOR
4.5.1 Een nieuwe toekomst voor een gebouw met een geheugen
Na enkele jaren van stilstand zit er inmiddels enige beweging in de plannen voor de sporthal op
landgoed Avegoor. In het voorjaar van 2013 heeft de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE)
een subsidie toegekend aan vrijwel alle aanvragen voor haalbaarheidsonderzoeken naar
herbestemming van rijks- en gemeentelijke monumenten. Zo ook voor de sporthal op Avegoor.
Voor de sporthal is dit niet de eerste poging in de zoektocht naar een passende nieuwe bestemming.
Een eerder haalbaarheidsonderzoek door erfgoedmakelaar Redres en een reeks aan plannen voor
woon- en zorgfuncties passeerden de revue maar liepen tot op heden op niets uit.
In juli 2006 kopte De Gelderlander nog dat de monumentencommissie positief had geadviseerd
over een plan voor 21 appartementen in de sporthal. “Het kan de redding betekenen voor het
idyllisch ogende pand met een uiterst bittere ontstaansgeschiedenis in de oorlog. Ondanks deze
bittere historie is het een gebouw geworden dat door vele Ellecommers gekoesterd wordt”. 196
Toenmalig wethouder Jan Bart Wilschut dacht met de eigenaar en de projectontwikkelaar een plan
gevonden te hebben om het monument te redden. Maar helaas. Het plan werd ingehaald door de
crisis en de veranderende woningmarkt en verdween in de onderste bureaula. De woningen werden
zelfs niet eens op de markt gebracht. Twee jaar later valt in diezelfde krant te lezen over een nieuw
initiatief. Dit keer betreft het een plan om 13 appartementen en 17 kamers voor het Dushi Huis in
de voormalige sporthal te bouwen, dat door de gemeenteraad ‘in de wacht werd gezet’. Het Dushi
Huis in Ellecom is een opvangplek voor kinderen die vanwege uiteenlopende redenen niet langer
thuis kunnen blijven wonen. Om deze nieuwe functie mogelijk te maken moest de bestemming van
het gebouw worden veranderd en daarvoor was een wijziging van het bestemmingsplan nodig. “De
gemeenteraad van Rheden wil graag een nieuwe functie voor het gebouw die 'structureel behoud van
het monument waarborgt”. Maar uit de ingediende reactie van (eigenaar en ontwikkelaar) Kondor
Wessels blijkt volgens de raad niet duidelijk of het plan past binnen de geldende regels voor de
omgeving. De raad vindt de sporthal verder een “historisch gevoelig gebouw (...) het is daarom
belangrijk dat de verbouwing gedragen wordt door de bevolking, stelt de gemeenteraad. Nu de
verbouwing vastleggen in het bestemmingsplan zou betekenen dat de ontwikkelaar dat niet meer
hoeft te doen”. 197 Dit citaat duidt er in ieder geval op dat de gemeenteraad de inwoners en
gevoeligheden omtrent de sporthal serieus neemt en haar benaderingswijze hierop aanpast.
Verschillende zaken hebben er toe geleid dat ook deze plannen uiteindelijk bij de eigenaar en
projectontwikkelaar geen doorgang kregen.
196
Anoniem, ‘Appartementen redden bewogen Ellecoms monument’, De Gelderlander, 4-7-2006
197
Anoniem, ‘Plan sporthal Ellecom krijgt wacht aangezet’, De Gelderlander, 15-12-2008
82

Op het moment gloort er nieuwe hoop voor de sporthal dankzij de door de RCE
toegekende subsidie voor een haalbaarheidsonderzoek, dat wordt uitgevoerd door het Gelders
Genootschap en het NIBAG. Aan de haalbaarheidssubsidie is een termijn van een half jaar
verbonden, waarbij aan het eind een rapport moet worden opgesteld waarin de verschillende
onderzochte onderdelen van het proces en de realistische nieuwe mogelijkheden voor het gebouw
worden belicht. De startbijeenkomst hiervoor vond recent, op 24 juli 2013, plaats bij de gemeente
Rheden. Met de haalbaarheidsstudie wordt onder andere in kaart gebracht wat de cultuurhistorische
en bouwhistorische waarden zijn en wat de technische staat en mogelijkheden van het bouwwerk
zijn. Verder maakt een marktverkenning onderdeel uit van de studie en er worden aan de hand van
het programma en de verkenning een aantal mogelijke nieuwe scenario’s door een architect
uitgewerkt. De eigenaar c.q. ontwikkelaar wil daarnaast graag een prijsvraag inbouwen, zodat een
mogelijke initiatiefnemer met interesse in de sporthal kan worden meegenomen in het proces en
profiteert van deze haalbaarheidsstudie. Mocht zo iemand echter afhaken, dan zit je met een op maat
gemaakt plan dat niet doorgaat. Daarom worden in zogenaamde ‘vlekkenplannen’ meerdere
mogelijke scenario’s voor de sporthal geschetst en uitgewerkt. De situatie zit eigenlijk zo in elkaar
dat eigenaar Kondor Wessels de sporthal op Avegoor wenst te verkopen. Als eigenaar zitten zij hier
al jaren mee in hun maag, met als gevolg dat de sporthal steeds verder verloedert. Grote gaten zitten
in het dak en in de ramen en het regenwater heeft de snelste weg naar binnen ook al gevonden. Voor
een prijsvraag en het uitwerken van mogelijke nieuwe functies dient het eerst helder te zijn wat de
randvoorwaarden vanuit de gemeente zijn, namelijk wat er is toegestaan en welk beleid en wet- en
regelgeving er op het perceel van toepassing is. Bij de laatste herbestemmingspoging strandde het
project onder andere hierop, namelijk vanwege het feit dat er geen extra woningen op het perceel
mogen worden gebouwd. De huidige bestemming is volgens het bestemmingsplan een ‘niet-agrarisch
bedrijf’ en specifiek een sporthal of vakantiecentrum. Een aanvraag voor een nieuw plan zal dus
hieraan getoetst worden of aan de recente nota Functieveranderingsbeleid Buitengebied. Er bestaat
ook een mogelijkheid dat speciaal voor dit gebouw een toetsingskader wordt opgesteld. Vanuit het
beleidsveld cultuurhistorie wordt in ieder geval het onderzoek met rapport van Stichting In Arcadië
als onderlegger en toetsingskader gebruikt voor toekomstige plannen op Avegoor. Nieuwe
ontwikkelingen op het landgoed en omtrent de sporthal moeten bijdragen aan een historisch logisch
verhaal van het landgoed Avegoor. Bovendien heeft de Commissie Cultuurhistorie al eens
aangegeven dat het zeer wenselijk is dat er een functie te vinden valt waarbij de ruimtelijkheid van de
ruim 15 meter hoge, 25 meter brede en 60 meter lange sporthal beleefbaar blijft. Bij een eerste korte
brainstormronde worden al mogelijke nieuwe functies geopperd als een groepsaccommodatie voor
(jeugd) sport- en trainingskampen waar behoefte aan is, een indoor speeltuin of klimhal, een manege
of een kantoortuin met reversibele, ingebouwde units. Verder onderzoek, de marktverkenning en
het werk van de makelaar zullen in de loop van de komende maanden uitwijzen waar de
83

mogelijkheden liggen.
Het eerder genoemde onderzoek van Stichting In Arcadië naar de ontwikkelingsgeschiedenis
van landgoed Avegoor en de sporthal heeft ook de nog aanwezige en/of zichtbare dadersporen uit de
Tweede Wereldoorlog in kaart gebracht. Naast de sporthal zijn er bijvoorbeeld nog een
legeringsgebouw, een barak, sporen van een schietbaan en de voormalige gevangenis die later is
omgebouwd tot jachtopzienerswoning. Een erfenis van de situatie zijn eveneens de sportvelden en
het hek om het park, waardoor de van oorsprong historische verbinding met het dorp is afgebroken.
De basisstructuren van het oorspronkelijke huispark blijken nog aanwezig en zijn zichtbaar aan de
hand van de oude bomen in het park, al hebben de aanleg van de sportvelden, singels en de vele
bomen en planten die zijn bijgepoot deze structuren doen vervagen. Illustratief is een vooroorlogse
foto van het oude uitzicht vanuit het huis over het park aan de achterzijde, dat dus in essentie nog
aanwezig blijkt te zijn. Het rapport doet daarom enkele aanbevelingen om het park van Avegoor met
een soort afgeschreven reputatie te rehabiliteren. Eén van de stappen zou kunnen zijn om het grote
hek dat om het landgoed staat te verwijderen om de relatie met het dorp die er van oudsher was
weer te herstellen. De verschillende eigenaren van de delen van het terrein van landgoed Avegoor
bezitten daarnaast een parkaanleg waarvan zij nog geen weet hebben. Binnenkort wordt dit
onderzoek daarom aan hen gepresenteerd. Nu deze kennis over de verschillende historische lagen en
sporen bij de gemeente bekend is, wordt dit voortaan bij ontwikkelingen op het landgoed als
uitgangspunt genomen.
4.5.2 Analyse en advies over de omgang met Avegoor en het ‘dadererfgoed’
Uit het voorgaande van dit hoofdstuk blijkt wel dat op landgoed Avegoor diverse sporen zijn
achtergebleven die te typeren zijn als dadersporen of dadererfgoed. Een aantal van die ruimtelijke
ingrepen uit de Tweede Wereldoorlog zijn op Avegoor nog steeds beleefbaar. Je kunt ze herkennen
en ze zijn zowel zichtbaar als verborgen aanwezig. De donkere bladzijde uit de geschiedenis van het
landgoed wordt op Avegoor niet verzwegen maar zeker ook niet extra benadrukt. Informatie over
de oorlogsperiode op landgoed Avegoor is er aanwezig in de vorm van verschillende routes en
brochures en fysiek in de vorm van een luisterkei met informatiebord aan het begin van de
oprijlaan. 198 Deze luisterkei maakt onderdeel uit van een route langs verschillende landgoederen in de
gemeente Rheden en is eveneens opgenomen als punt van de Liberation Route. Het geluidsfragment
op Avegoor verhaalt over ‘De hel van Ellecom’ en laat horen wat er op deze plek tijdens de oorlog is
gebeurd. Op deze idyllische plek verwacht je niet dat het zo’n zware en zwarte geschiedenis met zich
198 http://www.rheden.nl/Over_Rheden/Toerisme_en_recreatie/Tocht_langs_de_landgoederen_Parels_van_de_oostelijke_Veluwezoom
(29-7-2013); http://www.liberationroute.com (1-8-2013) ; luisterfragment http://www.liberationroute.com/media/49174/nl_23_-
_ellecom.mp3 (1-8-2013)
84

meebrengt, zoals het geluidsfragment begint. ‘De hel van Ellecom’ is tevens de naam van het door
EDU-ART ontwikkelde educatieprogramma voor het onderwijs. 199 De lessenserie is ook gemaakt in
het kader van de Liberation Route, waarbij bewustwording van de verhalen achter plekken in de
directe leefomgeving van de leerlingen centraal staat, verhalen over gebeurtenissen die de omgeving
kleuren. De rode draad die door de vier lessen loopt is het thema ‘keuzes maken’. In 2005 vroeg de
Oranjevereniging Ellecom aan kinderen uit het dorp om mensen die de oorlog als kind hadden
meegemaakt te interviewen over hun ervaringen. Dertien Ellecommers vertelden uiteindelijk hun
verhaal aan de leerlingen van de Anne Frankschool. Ook werd aan de leerlingen de vraag gesteld wat
de plek Avegoor nu voor hen betekent. Verder schreven de leerlingen aan de hand van de
getuigenverhalen in groepjes een gedicht, waarbij de woorden op steentjes werden geschilderd die
vervolgens in de vorm van een Davidsster werden gelegd. Een goed punt van deze projecten door
de Stichting Liberation Route is dat er op deze manier verschillende verhalen worden verknoopt aan
plekken met een gevoelig verleden. Ik zou er echter voor willen pleiten om niet alleen de
oorlogsverhalen aan de plek Avegoor op te hangen, maar juist ook de verhalen van de voor- en
naoorlogse periode. Avegoor is namelijk veel meer dan alleen een Tweede Wereldoorlog-landgoed.
Het hiervoor door mij geschetste verhaal als biografie van Avegoor laat dat zien. Het landgoed en de
sporthal kunnen getypeerd worden als dadererfgoed, maar na dit onderzoek heb ik het gevoel dat je
Avegoor en haar geschiedenis daarmee tekort doet en dat je met deze term teveel een stempel
drukt op het landgoed. Avegoor is in mijn ogen namelijk evenveel dadererfgoed als dat het adellijk
erfgoed, vakantie-erfgoed, sporterfgoed of migrantenerfgoed is, om maar enkele voorbeelden te
noemen. Aan al deze perioden of thema’s zijn weer verschillende ingrepen en gebeurtenissen met
hun bijbehorende sporen en verhalen verbonden. Samen vormen zij de ‘complete’ biografie van
Avegoor. Beeldend kunstenaar Hans Gorter wist dit al in zijn kunstwerk te verwerken dat in het huis
werd geplaatst na de verbouwing van 1978, geschonken door de afdeling Dordrecht van de
ambtenarenbond. Het mozaïek verbeeldt in drie delen de geschiedenis van Avegoor, met links de
bewoning van Huize Avegoor door de adellijke families, in het midden de tijd van de SS en rechts als
vakantieoord van de ambtenarenbond. 200 Het is daarnaast goed om te realiseren dat Hotel Avegoor
als doel heeft om overnachtingen te verkopen en niet om de geschiedenis te vertellen. Het is dus
logisch dat zij als hotel-restaurant meer baat hebben bij het vermarkten van de voorname koninklijke
en adellijke periode van het landgoed dan bij de oorlog, wat eveneens te zien is aan de verschillende
communicatie-uitingen. Een radiofragment laat bijvoorbeeld horen dat de receptioniste geen
informatie over Avegoor en de Tweede Wereldoorlog heeft, net als in het verhaal van Mirjam
199
http://www.liberationroute.com/media/314832/lesbrief_avegoor_def.pdf (28-7-2013)
200
http://www.vanleukemensen.nl/actueel/interessant-kunstenaarsgesprek (1-8-2013) ; http://www.hansgorter.eu/9-Overig-07.html (1-8-
2013) http://www.oudheidkundigekring.nl/Historische_wandelingnov2009.htm (21-5-2013)
85

Janssen, het citaat waarmee dit hoofdstuk begon. 201
Benieuwd blijf ik naar welke rol de associatie met het beladen verleden van de sporthal speelt
voor een geïnteresseerd bedrijf of voor een initiatiefnemer. Wordt dit als een probleem ervaren en
ketst een initiatiefnemer hierop af? Misschien dat dit mede een reden is dat eerdere
reddingspogingen tot nu toe zijn mislukt. Maar het kan ook te maken hebben met de grootte van de
opgave, gezien de omvang en de slechte staat van de sporthal. Het zou in ieder geval interessant zijn
om daarachter te komen, iets waar de makelaar wellicht de komende maanden op stuit. Mocht dat
het geval zijn, dan komt bij mij meteen de volgende vraag naar boven: wat dan toch de reden is dat
een herbestemming vandaag de dag niet van de grond lijkt te komen, terwijl de beladen geschiedenis
in het verleden een nieuwe functie als vakantiekamp niet in de weg stond?
De laatste jaren zijn over Avegoor voornamelijk de nare verhalen opgeschreven. Verhalen uit
de oorlog van en over slachtoffers, daders en omwonende ooggetuigen. Recent is de gemeente
Rheden gestart met een verhalenproject waarbij de verhalen van mensen bij gebouwen en plekken
worden vastgelegd door middel van oral history. Uit dit project, waar ik zelf ook bij betrokken ben,
komt uiteindelijk een boek met een app voort. In dit kader zou ik daarom graag zien dat het nu de
beurt is aan de positieve verhalen over Avegoor. Dat nu de jeugdherinneringen van mensen aan de
vakantiekampen op Avegoor van de jaren vijftig tot aan de jaren negentig eens worden verteld,
verhalen die onder de Ellecommers bijvoorbeeld nog niet bekend zijn. Hieruit is ook het idee
ontstaan om in het najaar een filmpje te maken in de sporthal en daarvoor een aantal van de oud-
Rotterdammers die hun herinneringen aan de vakantiekampen al hebben opgeschreven uit te
nodigen. Ik ben ervan overtuigd dat door gebruik te maken van deze nog niet eerder vertelde
persoonlijke en positieve verhalen, een draai gegeven kan worden aan het heersende beeld over
Avegoor en de sporthal. Door deze verhalen over Avegoor naar boven te halen en ze te vertellen
wordt de geschiedenis van Avegoor en van sporthal een stuk completer en minder beladen. De
sporthal lijkt inmiddels al een stuk minder beladen ‘geworden’ sinds het onderzoek heeft uitgewezen
dat het niet door Joodse dwangarbeiders werd gebouwd. Het blijkt dus niet met bloed te zijn
gebouwd.
Maar het is ook goed om de verhalen van nu te vertellen, bijvoorbeeld juist over de
zoektocht naar een nieuwe toekomst of door middel van een nieuwe of tijdelijke publieke functie .
Betrek ook inwoners en geef hen een actieve rol tijdens de zoektocht naar een nieuwe functie,
bijvoorbeeld door een brainstorm met hen over passende nieuwe functies. Het benutten van ‘de
tussentijd’ biedt wellicht kansen ook naast het huidige haalbaarheidsonderzoek. De winst van een
201
http://www.geschiedenis24.nl/ovt/afleveringen/1999/Ovt-29-08-1999/Spoor-terug-De-Gedroomde-Eeuw-35-Het-Groot-Germaanse-
Rijk.html (14-7-2013) ; http://www.mirjamjanssen.com/artikelen/stuk%201 (23-5-2013)
86

tijdelijke bestemming kan zijn dat de plek een nieuwe betekenis krijgt toegedicht, dat mensen het
(opnieuw) weten te vinden of dat een nieuw initiatief kan worden ‘uitgeprobeerd’. Hierdoor krijgt
een potentiële koper wellicht een beter beeld van de mogelijkheden en of dit op deze specifieke plek
kan gaan werken. Iemand ziet echter ook welke waarde en betekenis het gebouw heeft voor de
lokale bevolking, mensen die zich ondanks het gevoelige verleden willen inspannen voor het behoud
ervan. Mogelijk dat de huidige staat van de sporthal een tijdelijke bestemming echter niet toelaat. Van
der Laarse en Verduijn noemden herbestemming een vorm van het reinigen van het verleden en het
verdringen van de herinnering. Maar waarom zou je één herinnering uit één periode uitvergroten
terwijl zo’n gebouw een opeenstapeling van herinneringen herbergt? Een interessant initiatief waar ik
in dit kader toch graag op wil wijzen is de Uitgeverij van Leegstand, dat verlaten gebouwen zonder
perspectief nieuwe verhalen biedt door de inzet van schrijvers. Iets wat het gebouw zeker kan
gebruiken. “De verhalen die zij schrijven zijn een nieuwe droom voor leegstaande ruimtes die lang
zonder fantasie zaten. De ideeën en verbeeldingen van de auteurs worden gepubliceerd in het
publieke domein en openen deuren naar toekomstig gebruik. De Uitgeverij van Leegstand is een
beheerder die invulling geeft aan de leegte. Schrijvers zijn hierbij de pioniers, de verkenners van
nieuwe mogelijkheden. Het gebruik levert ook wat op, er worden nieuwe verhalen geschreven.
Nieuwe verhalen die richting kunnen geven aan de toekomst, zonder deze gelijk letterlijk te nemen.
Waar een architect met een maquette komt, een ondernemer met een businessplan, zo komt de
Uitgeverij van Leegstand met fictieve verhalen om na te denken over de toekomst van deze plekken.
Er wordt voorbij gegaan aan het gebrek aan visie in de huidige situatie waarin praktische bezwaren
elk plan stoppen voor het een kans heeft gekregen. In het hoofd van een schrijver kan immers alles.
De Uitgeverij van Leegstand geeft de verhalen uit in de stad en gebruikt ze als startpunt om na te
denken over de toekomst. Beheer en ontwikkeling lopen door elkaar heen. Deuren naar een nieuwe
bestemming worden geopend terwijl de panden tegelijkertijd zinvol worden gebruikt”. 202 Iets waar de
sporthal van Avegoor naar op zoek is.
In dit stadium valt er verder weinig meer te zeggen over de stand van zaken op landgoed
Avegoor, de omgang met het erfgoed en de benadering van de tijdlaag van de oorlog. Mijn analyse
heeft hopelijk de situatie, het proces en de huidige uitdaging waarvoor men staat inzichtelijk gemaakt.
De gemeente Rheden kiest er in haar benadering niet voor om de dadersporen te benadrukken of
meer zichtbaar te maken, maar streeft naar een historisch logisch verhaal, waarbij de restanten en
sporen van alle tijdlagen het verhaal van Avegoor moeten vertellen. De sporthal en de andere
dadersporen, te midden van restanten en structuren uit diverse eeuwen, vertellen daarbij het verhaal
van de oorlog evenals dat van de naoorlogse omgang. Dadersporen vormen in die zin een fysiek
202
Uitgeverij van Leegstand http://uitgeverijvanleegstand.nl/Over%20de%20uitgeverij (1-8-2013)
87

‘bewijs’ binnen het historisch logische verhaal van de ontwikkelingsgeschiedenis van landgoed
Avegoor. Het zou in ieder geval mooi zijn als het mozaïek van Hans Gorter binnenkort, bij wijze van
spreken, kan worden aangevuld met een vierde venster.
“Buiten de omheining van het huidige landgoed Avegoor ontdek ik een groot gebouw met een rieten
dak: de turnhal. Het dak is begroeid met mos en onkruid. Ik kijk door de ramen naar binnen en
probeer me voor te stellen hoe opa hier met vele andere mannen heeft geleefd. Naast de centrale
hal zijn kamers afgetimmerd die vol liggen met afval en oude matrassen. Sliep hij daar of zijn de
schotten van latere tijden? Leidingen zijn uit de plafonds gerukt en op de vloer achtergelaten. In de
keuken liggen vervuilde kookplaten op een hoop, aan de muren kleeft vet. Volgens een
buurtbewoner is het een asielzoekerscentrum geweest, maar weet niemand meer wat er nu met het
gebouw moet gebeuren. Afgebroken wordt het in ieder geval niet: het is een uniek monument van
nationaal-socialistische architectuur in Nederland. De beheerderswoning aan de voorkant van het
gebouw is nog wel in gebruik. De bewoners kijken uit op bos en weiland. Op het erf zwerft een
driewieler, rubberen laarsjes zijn uitgeschopt op de deurmat. In de tuin staan een zelf getimmerd
konijnenhok en een schommel. Een jonge kikker springt weg door het vochtige gras. Voor het raam
prijkt een stapel knuffeldieren. Eindelijk is hier iemand gelukkig.” 203 - Mirjam Janssen
Afb. 33. De sporthal van
Avegoor op 24 juli 2013
203
http://www.mirjamjanssen.com/artikelen/stuk%201
88

CONCLUSIE
Architectuur & herinnering. Erfgoed met een geheugen.
“Herinneringen zijn een last. Ze maken zich meester van de gedachten en vullen het hoofd. Kan er
nog iets nieuws bij? Nauwelijks. Haast is de maat vol. Kunnen er niet wat herinneringen verwijderd
worden om plaats te maken voor iets anders. Misschien. Maar dan moet men heel erg z’n best doen.
Helaas wordt de broze gedachtegang hoofdzakelijk bestuurd en gevormd door de herinnering. De
gedachten kunnen slechts kleine, kleine danspasjes maken. O, hoe moeilijk het is om het hoofd te
verlaten. Hoe moeilijk het is om het leeg te scheppen. Hoe men moet zwoegen. En hoe men steeds
het onderspit delft. Hoe men daar langzaam aan te gronde gaat. Ik zou zo graag es aan het verleden
willen schudden, maar dat kan niet. Je gaat ook niet staan schudden aan een rots. Die blijft liggen
waar ie ligt. Ineens is iets kunst. Ineens zijn de stoutmoedige gedachten en daden van een troosteloos
mens in het domein van de kunst terechtgekomen. Dat is, ik weet het uit ervaring, een streng en
wrang domein, met eigen wetten en gevechten. Je kunt daar beter niet terechtkomen, want je wilt
ook wel weer es terug en dat lukt je lang niet altijd. Mij is het nooit meer gelukt”. 204 - Armando
DADERERFGOED?
Dadererfgoed, dadersporen, schuldig erfgoed, schuldig landschap, beladen architectuur, stille
getuigen, gebouwen en plekken met een geheugen. Het zijn allemaal begrippen die in deze
masterscriptie voorbij zijn gekomen. Allen hebben te maken met herinnering en veronderstellen een
bepaald geheugen bij een plek, gebouw of landschap. Het is aan de plek toegedicht. Centraal stond de
vraag hoe tegenwoordig wordt omgegaan met dadererfgoed uit de Tweede Wereldoorlog op
landgoederen en buitenplaatsen. Dat landgoederen en buitenplaatsen in Nederland een grote rol
hebben gespeeld tijdens de Tweede Wereldoorlog heeft het eerste hoofdstuk inzichtelijk gemaakt.
Het gebruik, de gebeurtenissen en de daarmee gepaard gaande ruimtelijke ingrepen hebben een
veelheid aan sporen nagelaten, die sinds de oorlog hebben kunnen rekenen op een bepaalde omgang
en benadering. Maar ook de immateriële zaken zoals de verhalen en herinneringen van mensen en
gemeenschappen bij deze plekken, spelen een belangrijke rol bij dit type erfgoed. Een greep uit de
verschillende hedendaagse theorieën en adviezen over de omgang met erfgoed en mogelijke
benaderingswijzen van dadererfgoed zijn in het tweede hoofdstuk uiteengezet. Aan de hand van deze
context en theorieën zijn de twee buitens Toorenvliedt en Avegoor als concrete casussen besproken
en geanalyseerd. In allebei de gevallen is ingezoomd op de ontwikkelingsgeschiedenis en de situatie
204
Armando 1988
89

ondom de huidige omgang met het aanwezige dadererfgoed; op Toorenvliedt de bunkers in de
parkaanleg en op Avegoor een voormalige sporthal van de SS. De omgang met bunkers in een uniek
naoorlogs park van het ‘wegstoppen’ naast de problematiek rondom de herbestemming van een
gebouw met een beladen verleden. Het doel van het uitgebreide onderzoek was om van de twee
buitenplaatsen een ‘complete’ biografie te kunnen schetsen, aan de hand van de ruimtelijke ingrepen
en gebeurtenissen en de bijbehorende sporen en verhalen. Daarbij is een onderverdeling gemaakt
tussen de vooroorlogse periode, de verschillende belangrijke momenten tijdens de Tweede
Wereldoorlog en vervolgens de naoorlogse periode en het huidige tijdspanne. Dit heeft enerzijds
laten zien dat deze buitens een lange ontwikkelingsgeschiedenis kennen waar de Tweede
Wereldoorlog een cruciaal moment in is geweest. Anderzijds hebben zowel Toorenvliedt als
Avegoor sindsdien een bepaalde omgang gekend. Verschillende onderdelen van de buitens, gebouwen
en terreinen, zijn ook na de oorlog (her)gebruikt voor uiteenlopende doeleinden. Het was daarom
interessant om contemporaine bronnen, zoals krantenartikelen uit die tijd, te bestuderen. Berichten
en verhalen over het beeld van het landgoed of de buitenplaats, de kijk op de (dader)sporen aldaar en
de benadering ervan destijds. Voor Toorenvliedt en Avegoor is inmiddels een nieuwe tijd
aangebroken door de plannen en ontwikkelingen die er op dit moment spelen. Juist de analyse van
deze nieuwe, hedendaagse omgang en benaderingswijze tegenover die van het verleden, laat
interessante dingen zien.
Hoewel de term dadererfgoed min of meer impliceert dat er sprake is van een
problematische situatie, lijkt dat in de praktijk bij de bestudeerde casussen enigszins mee te vallen.
De aanwezigheid van dadersporen wordt niet zozeer als problematisch ervaren, al betekent dat niet
dat men er constant aan herinnerd wil worden. Het zichtbaar(der) maken en het benadrukken van
dadererfgoed lijkt vooral voor problemen te zorgen. Dat laat het geval van Toorenvliedt bijvoorbeeld
zien, waar juist protesten zijn ontstaan door de aanpak en het tevoorschijn komen van de bunkers.
De jarenlange verborgen aanwezigheid heeft nooit voor problemen gezorgd, maar nu de bunkers
zichtbaar worden gemaakt in de parkaanleg, stuit dat bij veel omwonenden op onbegrip, omdat zij
voor hun gevoel nu in het park dagelijks geconfronteerd worden met dit verleden. In Ellecom maken
bewoners zich zorgen over de staat en toekomst van de sporthal op het landgoed Avegoor. Maar of
het werkelijk de beladen geschiedenis is die een nieuwe bestemming in de weg lijkt te staan, vraagt
om nader onderzoek of wordt in de loop van dit jaar misschien duidelijker.
Een mogelijke verklaring voor de tendens van het zichtbaar(der) maken van erfgoed, met
name dat van de Tweede Wereldoorlog, is dat deze periode als zeer belangrijk wordt beschouwd en
omdat we ervan moeten leren. Het lijkt alsof er daarom overal ‘iets’ met dit erfgoed gedaan moet
worden om te laten zien dat we er nog steeds veel belang aan hechten. Veelal worden deze
projecten mogelijk gemaakt door Europese gelden en provinciale of lokale overheidssubsidies. De
term dadererfgoed en het ruimtelijk benadrukken van dadererfgoed zorgen er daarnaast voor dat
90

slechts één deel van de geschiedenis van een plek wordt uitgelicht. Als term werkt dadererfgoed
mogelijk stigmatiserend, omdat het kan leiden tot te veel aandacht voor alleen dit negatieve deel van
het verleden. Door de verschillende lagen van de geschiedenis ‘in het landschap’ gelijk te stellen en er
niet een enkele uit te vergroten, kan je ervoor zorgen dat er een genuanceerder beeld van deze
gevoelige of beladen plekken ontstaat. Een beeld dat wellicht minder beladen is. De studie naar de
naoorlogse geschiedenis van de sporthal op Avegoor laat dat bijvoorbeeld zien. Al vrij snel na de
oorlog werd er een nieuwe functie als vakantiekamp voor het voormalige sportgebouw van de SS
gevonden, nadat het dienst had gedaan als interneringskamp voor ‘foute’ Nederlanders. Uit niets is
echter gebleken dat het beladen verleden daarbij in de weg stond, al gingen de verhalen wel de ronde
dat het ‘met bloed gebouwd’ zou zijn. Wat mogelijk heeft meegespeeld is dat de sporthal als
vakantiekamp vooral werd gebruikt door groepen van buiten de gemeente, zoals bijvoorbeeld door
de jeugd uit het Rotterdamse Spangen. Deze groepen kenden het verleden van de sporthal
waarschijnlijk niet. Er is slechts één citaat te vinden van kampleider P. Valk van de buurtvereniging
Heer Vrankestraat die dit punt aanhaalt: “vlakbij het bekende vakantie-oord Avegoor hebben de
Duitsers in de bezetting een enorme sporthal laten bouwen; door gevangenen. Het is met bloed
gebouwd”. 205 Uit de verhalen van verschillende opgeschreven jeugdherinneringen aan deze
vakantiekampen wordt dit punt niet genoemd. Het zijn stuk voor stuk positieve herinneringen aan
een gebouw dat volgens velen nu besmet is door zijn beladen verleden. Het is daarom jammer dat er
tot nu toe vooral zoveel nare en negatieve verhalen over Avegoor zijn opgeschreven. Waarom zou je
alleen dit ene deel van het verleden van een plek expliciet zoveel aandacht geven? Een belangrijk punt
bij de omgang met (dader)erfgoed is dat het niet zozeer zou moeten gaan om het behoud van het
dadererfgoed an sich, maar vooral om het behouden van de plaats als (verhalend) onderdeel van de
geschiedenis van het landgoed of de buitenplaats. De dadersporen op de landgoederen en
buitenplaatsen getuigen van één van de belangrijkste gebeurtenissen van de twintigste eeuw. Ze
vertellen ons dit deel van de ontwikkelingsgeschiedenis, daar waar andere elementen dat weer doen
voor de overige eeuwen. Misschien dat we de term dadererfgoed daarom zouden moeten loslaten,
een term toegedicht aan bepaalde plekken die hierdoor een zware stempel opgedrukt krijgen. En dat
terwijl de Tweede Wereldoorlog eigenlijk een relatief korte, zij het zeer ingrijpende, periode in de
complete geschiedenis van een landgoed of buitenplaats is geweest. Vertel in plaats daarvan de
complete biografie en laat zien dat de tijd op deze plekken niet heeft stilgestaan. Pas dan wordt ook
het verhaal verteld van jaren van (her)gebruik sinds de oorlog en de verhalen en herinneringen die
weer aan deze perioden verbonden zijn. Door de inzet van oral history en door gebruik te maken
van de verkregen verhalen kan de biografie van een plek completer worden en het verhaal vertellen
205
Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 28-07-1965
91

van verschillende perioden vanuit verschillende perspectieven, ervaringen en belevingen. Hiermee laat
je zien dat een gebouw of plek onder de noemer dadererfgoed veel meer is dan alleen de oorlog.
Het is een benaderingswijze die aansluit bij de eerder besproken theorieën en een middel om een
plek een stuk minder beladen te ‘maken’. Misschien dat dadererfgoed pas werkelijk problematisch is
als het sinds de oorlog nog nooit een andere bestemming heeft gekend vanwege dit verleden. In ieder
geval vraagt de omgang met dit gevoelige erfgoed een gepaste benadering, waarbij ‘tolereren en
handhaven’ beter lijken te werken dan benadrukken en zichtbaar maken. Probeer te voorkomen dat
een landgoed of buitenplaats door de aanwezigheid van zogenaamd dadererfgoed een soort themalandgoed
van de oorlog wordt. Geef in plaats daarvan ruimte aan de verschillende verhalen en
gebruik deze in of bij nieuwe plannen en ontwikkelingen.
Armando vocht tegen het verlies van de herinnering zodat de sporen, onze laatste getuigen,
niet zouden vervagen. Herinneringen zijn volgens hem een last en er zouden er wat verwijderd
moeten worden om plaats te maken voor iets anders, al lijkt dat volgens hem erg lastig. Het
voorgaande heeft laten zien dat er meer ruimte is voor nieuwe herinneringen dan Armando
veronderstelde. Maar misschien dat we ook ruimte moeten laten voor stille getuigen uit het
verleden, die gewoon rustig en onverschillig blijven toekijken. Achter de rododendrons.
Afb. 34. Mozaïek (1978) door Hans Gorter over de geschiedenis van Avegoor in drie delen.
92

BIBLIOGRAFIE
LITERATUUR
Andela, G., J.T.P. Bijhouwer: grensverleggend landschapsarchitect, Rotterdam (010 Publishers) 2011
Armando, De straat en het struikgewas, Amsterdam (De Bezige Bij) 1988
Armando, De hand en de stem, Staphorst (Hein Elferink) 1995
Armando, Schoonheid is niet pluis, verzameld proza, Amsterdam (De Bezige Bij) 2003
Ashworth,G.J. (2006), ‘ Contested heritage: Why, how and so what?’, Levend Erfgoed, 3 (2006) 2, pp. 10-
15
Bakker, M., Kastelen in oorlogstijd. Geschiedenis en restauratie van Nederlandse kastelen en buitenplaatsen
tijdens en na de Tweede Wereldoorlog, ongepubliceerde masterscriptie Architectuurgeschiedenis en
Monumentenzorg, Utrecht (Universiteit Utrecht) 2010
Bakker, M, Vernietiging en wederopbouw. Nederlandse kastelen en buitenplaatsen tijdens de Tweede
Wereldoorlog, serie NKS-rapporten deel 8, Wijk bij Duurstede (Nederlandse Kastelenstichting) 2011
Bos, K. Landschapsatlas van Walcheren. Inspirerende sporen van tijd, Koudekerke (BSBR) 2008
Bosma, J.E., Wagenaar, C. (red.), Een geruisloze doorbraak: de geschiedenis van architectuur en stedebouw
tijdens de bezetting en wederopbouw van Nederland, Rotterdam (NAi Publishers) 1995
Bosma, J.E., Schuilstad. Bescherming van de bevolking tegen luchtaanvallen, Amsterdam (SUN) 2006
Carr, G. ‘Shining a Light on Dark Tourism: German Bunkers in the British Channel Islands’, Public
Archaeology, 9 (2010) 2, pp. 64-84
Carr, G. 'The Archaeology of Occupation: a case study from the Channel Islands', Antiquity, 84 (2010)
323, pp.161-174
Carr, G. 'Occupation heritage, commemoration and memory in Guernsey and Jersey', History and
Memory 24 (2012) 1, pp. 87,117
Fock, W.C., ‘Zeeuwse kasboeken in het midden van de achttiende eeuw; de interieurs van 't Huis te
Oostkapelle, Heerenhof in Oosterland en Toornvliet’ in: Hartog, E. den (red.), Aspecten van Zeeuwse
Buitenplaatsen. Jaarboek Kastelenstichting Holland en Zeeland 2006-2007, Haarlem (Kastelenstichting
Holland en Zeeland) 2008, pp. 49-76
Fraanje, P., ‘Herbeplanter van Walcheren. Het werk van Christiaan Pieter Broerse’ De Wete 37
(2008) 2
Frikkee, D., De ontwikkeling van buitenplaatsen op Walcheren, 17de –19de eeuw, ongepubliceerde
pasterscriptie, Wageningen (WUR) 1982
Harrison, R.P., The dominion of the dead. Chicago (The University of Chicago Press) 2003 in:
Reijnders, S., ‘Schuldig landschap. Over de toeristische aantrekkingskracht van Baantjer, Wallander en
Inspector Morse’, Tijdschrift voor Communicatiewetenschap 37 (2009) 2, pp. 118-132
93

Heijden, C. van der, Grijs Verleden. Nederland en de Tweede Wereldoorlog, Amsterdam/Antwerpen
(Uitgeverij Contact) 2008
Heitink, K., ‘De ‘Bennekomse’ architect A.H. van der Waal’, De Kostersteen (2007)101
Immerseel, R.H.M. van, ‘Bunkers en Buitenplaatsen’ in: Geytenbeek, E. (e.a.), De Buitenplaats ontsloten.
Landgoedelementen nader bekeken. Jubileumuitgave VPL/VHPHB/GL, Utrecht (Vrienden Particuliere
Landgoederen) 2007, pp. 1-11
Immerseel, R.H.M. van, Verhoeff, P., Wijsbek, N. De ontstaansgeschiedenis van de sporthal op landgoed
Avegoor, Amersfoort (Stichting In Arcadië) 2013
Janssen, H.J., Kylstra-Wielinga, J.M.M., Olde Meierink, B. (red.), 1000 jaar kastelen in Nederland: functie
en vorm door de eeuwen heen, Utrecht, (Uitgeverij Matrijs) 1996
Knoop, R. Tussen ooggetuigen en erflaters: denken over het erfgoed van de Tweede Wereldoorlog,
Amsterdam (Amsterdam University Press) 2007
Kolen, J.C.A., De Biografie van het Landschap: drie Essays over landschap, geschiedenis en erfgoed,
Amsterdam (dissertatie Vrije Universiteit) 2005
Kolen, J., Krieken, R. van., en Wijdeveld, M., ’Topgrafie van de herinnering. De performance van de
oorlog in het landschap en de stedelijke ruimte’, in: Vree, F. van en Laarse, R. van der (red.), De
Dynamiek van de Herinnering. Nederland en de Tweede Wereldoorlog in een internationale context,
Amsterdam (Uitgeverij Bert Bakker) 2009, pp. 196- 220
Kooger, H., Joods leven in Dieren, Rheden en Velp, Zutphen (De Walburg Pers)1987
Kusters, L.E.L. ‘Hoogduin en de vervlechting van buitenplaatsen in de Manteling’ in: Hartog, E. den
(red.), Aspecten van Zeeuwse Buitenplaatsen. Jaarboek Kastelenstichting Holland en Zeeland 2006-2007,
Haarlem (Kastelenstichting Holland en Zeeland) 2008, pp. 147-164
Laarse, R. van der (red.), Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering, Amsterdam (Het
Spinhuis) 2005
Laarse, R. van der, ’De beleving van de buitenplaats: smaak, toerisme en erfgoed’, in: Laarse, R. van
der (red.), Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering, Amsterdam (Het Spinhuis) 2005, pp.
59-87
Laarse, R. van der, ‘Kunst, kampen en landschappen: de blinde vlek van het dadererfgoed’ in: Vree, F.
van en Laarse, R. van der (red.), De Dynamiek van de herinnering: Nederland en de Tweede Wereldoorlog
in een internationale context, Amsterdam (Uitgeverij BertBakker) 2009, pp. 169-195
Laarse, R. van der, De oorlog als beleving: Over de musealisering en enscenering van Holocaust-erfgoed.
Reinwardt memorial lecture 3, Amsterdam (Hub. Tonnaer/ Reinwardt Academie, Amsterdamse
Hogeschool voor de Kunsten) 2010
Laarse, R. van der, Nooit meer Auschwitz? Erfgoed van de oorlog na Europa’s eeuw van de kampen,
Hooghalen (Herinneringscentrum Kamp Westerbork) 2013
Lowenthal, David, ’Heritage and History. Rivals and partners in Europe’, in: Laarse, Rob van der
(red.), Bezeten van vroeger. Erfgoed, identiteit en musealisering, Amsterdam (Het Spinhuis) 2005, pp. 29-
39
94

Mees, R.W., Stille getuigen uit het nazi-verleden. Verzwegen, vergeten en hergebruikt dadererfgoed in Berlijn,
ongepubliceerde masterscriptie Erfgoedstudies, Amsterdam (Vrije Universiteit Amsterdam) 2012
Meulen, F. van der, Kastelen in oorlogstijd. De omgang met de Tweede Wereldoorlog in de presentatie van
Nederlandse kastelen, buitenplaatsen en landhuizen, masterscriptie cultureel erfgoed, Amsterdam
(Universiteit van Amsterdam) 2010
Meulen, F. van der, ‘Kastelen in oorlogstijd. De presentatie van de Tweede Wereldoorlog op
Nederlandse kastelen, buitenplaatsen en landhuizen’, Kasteelkatern, 13 (2011) 32, pp. 3-7
Molen, A. van der, De biografie van de bunker. Een nieuwe kijk op de Atlantikwall, afstudeerartikel master
Erfgoedstudies, Amsterdam (Universiteit van Amsterdam) 2011
Rebel, B., Het Nieuwe Bouwen: Amsterdam 1920-1960. Stedelijk Museum, tent.cat. Delft (Delft
University Press) 1983
Redactie, ‘De herinnering voorbij’, Jaarboek Blauwe Kamer, december (2012) 6, pp. 72-99
Reijnders, S., ‘Schuldig landschap. Over de toeristische aantrekkingskracht van Baantjer, Wallander en
Inspector Morse’, Tijdschrift voor Communicatiewetenschap 37 (2009) 2, pp. 118-132
Rolle, S., De Velsense buitenplaatsen in oorlogstijd: gebeurtenissen in de periode 1939-1945, Velsen-Zuid
(Museum Beeckestijn) 1995
Sakkers, H., Bunkers op Toorenvliedt. Duits hoofdkwartier van de Atlantikwall op Walcheren 1942-1944,
Koudekerke (Sakkers) 1998 (+ bijlage met correspondentieoverzicht tussen Schorer en Leer)
Schellart, A.I.J.M., Kastelen en Landhuizen in Zeeland in oude ansichten, Zaltbommel (Europese
Bibliotheek) 1973
Steijven, I., ‘Een dissonante herinnering. Diogenes en de toekomst van het oorlogserfgoed’, Levend
Erfgoed 6 (2009) 2
Storm Buysing, R.D., ‘Lijst van kasteelen en historische landhuizen in Gelderland met vermelding van
eventuele oorlogsschade’ in: Vrienden der Geldersche Kasteelen (red.), Kasteelen in Gelderland,
Arnhem (S. Gouda Quint-D. Brouwer en zoon) 1948
Storms-Smeets, dr. E.A.C., (red.), Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsenlandschap, Utrecht
(Uitgeverij Matrijs) 2011
Striker, J., ‘Avegoor tijdens de Tweede Wereldoorlog (deel 2)’, Ambt & Heerlijkheid 56 (2010) 167,
p.p. 2-6
Striker, J. e.a.. Over erven en geërfden. De marken van Spankeren, Soeren, Dieren en Ellecom, Spankeren
(Stichting Historisch Onderzoek Zuid-Oost Veluwezoom) 2013
Timmerman, H., ‘Avegoor tijdens de Tweede Wereldoorlog (deel 1)’, Ambt & Heerlijkheid 56 (2010)
166, pp. 12-16
Timmerman, H. ‘1940-1945 : oorlog aan de Veluwezoom’ in: Storms-Smeets, dr. E.A.C., (red.),
Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsenlandschap, Utrecht (Uitgeverij Matrijs) 2011, pp. 82-93
Veen, S. van der, De ruïne als alternatief. Een pleidooi voor de ruïne als alternatief náást het huidige
beleid voor instandhouding, ongepubliceerde masterscriptie Erfgoedstudies, Amsterdam (Vrije
Universiteit Amsterdam) 2008
95

Vogelzang, F., ‘Bommen en granaten. De Nederlandse kastelen en historische buitenplaatsen tijdens
de Tweede Wereldoorlog’, Kasteelkatern, 13 (2011) 34, pp. 11-15
Vogelzang, F., ‘Na de oorlog. Wederopbouw voor kastelen en buitenplaatsen?’, Kasteelkatern, 14
(2012) 36, pp. 10-13
Voorthuijsen, A. van, ‘Nieuwe slag om de nazi-bunker is begonnen. Deskundigen buigen zich over
nieuwe functie voor Diogenes bij Arnhem’ SMAAK. Blad voor de rijkshuisvesting 7 (2007) 34, pp. 60-62
Veken, C.J.M. van den, ‘Oorlogsschade aan monumenten van geschiedenis en kunst in
Nederland’, Bulletin KNOB ( 1947) 83
Vree, F. van en Laarse, R. van der (red.), De Dynamiek van de herinnering: Nederland en de Tweede
Wereldoorlog in een internationale context, Amsterdam (Uitgeverij BertBakker) 2009
Wal, K. van der, Ellecommers in de oorlog, Ellecom (Oranjevereniging Ellecom) 2005
WEBSITES
Anoniem, Ellecom. SS-opleidingskamp, 1941 ‘Maar het voetbalterrein was gereed’
(6-7-2013)
Atlantikwall Platform (6-3-2013)
Armando Museum (6-3-2013)
Berg, M. van den, Traces of War - Toorenvliedt (25-5-
2013)
CLUE Jaarverslag 2010
(6-3-2013)
Collectie NAi, J.B. van Loghem (vakantiehuis Ellecom) (26-
7-2013)
Copijn, projectpagina Park Toorenvliedt< http://www.copijn.nl/index.php?page=park-toorenvliedt>
(mei-juni 2013)
Familie Fagel, DBNL
(1-7-2013)
Gelders Archief, bouwdossiers:
(29-
6-2013)
Gelders Archief, secretarie Gemeente Arnhem, afdeling Duitse Zaken:
(29-
6- 2013)
Gemeente Middelburg – Park Toorenvliedt/WWII Heritage (projectpagina)
(15-4-2013)
- Presentatie 1e klankbordgroepsbijeenkomst 22 november 2011
- Presentatie 2e klankbordgroepsbijeenkomst 6 december 2011
- Presentatie 3e klankbordgroepsbijeenkomst 24 februari 2012
- Presentatie wijktafel 7 maart 2012
- Samenvatting ideeën Toorenvliedt 5 oktober 2011
96

Hans Gorter &
(1-8-2013)
Historici.nl over Avegoor-discussies:
(29-6-2013)
Historische wandeling Ellecom 1 november 2009, Oudheidkundige Kring Rheden-Rozendaal
(21-5-2013)
Hoeven, E., Lesbrieven: Langs de Liberation Route < http://www.mevrouwhoeven.nl/Ellecom.pdf> (1-
8-2013)
Koudekerke.info over Buitenplaats Toornvliet (Toorenvliedt)
(29-5-2013)
Janssen, M., ‘Geen talent voor braadheid’ (23-
5-2013)
J.K., Het Open Archief (23-5-2013)
Landgoederenfietsroute met luisterkeien en audiofragmenten (Gemeente Rheden)
(29-7-2013)
Letterkundig Museum - Johan Huizinga
(29-5-2013)
Lesbrieven Liberation Route
(28-7-2013)
Meldpunt Erfgoed Zeeland – melding over Park Toornenvliedt
(6-3-2013)
RAF luchtfoto bij WUR Speciale Collecties (1-8-2013)
Stichting Liberation Route (1-8-2013)
Swart, D. , Het Open Archief, (23-5-2013)
Teksten van lezingen, gehouden tijdens cursussen aan de SS-Schule Avegoor, alsmede
deelnemerslijsten, 1941-1943 (NIOD)
(26-6-2013)
Tzalmona, R. The Atlantikwall as a Constructed Military Space
(15-3-2013)
Uitgeverij van Leegstand (1-8-2013)
Verduijn, R., Laat de geschiedenis zich herbestemmen? Artez finals 2012 magazine
(4-3-2013)
WWII Heritage Network: http://www.worldwar2heritage.com/about (29-5-2013)
Zeeuws Archief, familie Schorer:
(25-5-2013)
4 en 5 mei, oorlogsmonumenten (Avegoor, Ellecom)
(4-4-2013)
97

KRANTEN
Anoniem, ‘Middelburgse kinderen interviewen oorlogskinderen’, PZC, 3 mei 2012
Anoniem, ‘Appartementen redden bewogen Ellecoms monument’, De Gelderlander, 4 juli 2006
Anoniem, ‘Plan sporthal Ellecom krijgt wacht aangezet’, De Gelderlander, 15 december 2008
ANP, ‘Avegoor is geen sanatorium’, ANP Persbericht, 6-7-1945
(24-7-2013)
Dijk, A.C. van., ‘Vakantie voor getraumatiseerde kinderen uit Spangen’, De Oud Rotterdammer – De
krant voor de 50-plusser, 6 september 2011, p.25
Laarse, R. van der, ‘Het bewaren van het verlies,’ Trouw, 2-11-2007
Historische Krantenbank van Koninklijke Bibliotheek (Zoeken in vier eeuwen kranten):
:
- Nieuwsblad van het Noorden, 17-4-1943, ‘Luistert op Zondag 18 April van 11.30 tot 11.45 uur
over den zender Hilversum I, op golflengte 415meter, naar de Stem der SS, onderwerp: Een
reportage over de uitreiking van het Réfchssportabzeichen in Avegoor’
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 24-7-1952
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 9-8-1952, ‘Kinderkamp Spangen werd groot
succes’
- De Waarheid. Volksdagblad voor Nederland, 14-4-1949
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 2-2-1953, ‘Combinatie: plannen voor het
stadskind’
- De Waarheid. Volksdagblad voor Nederland, 14-2-1956, ‘Zomerse stemming’
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 02-11-1955, ‘Kinderen in 1956 naar Middachten’
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 22-08-1956, ‘Jeugd met vakantie’
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 21-08-1957
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 25-07-1958
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 10-07-1959 ‘KURS-kamp in Ellecom’
- De Waarheid. Volksdagblad voor Nederland, 12-1-960
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 25-7-1961
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 23-8-1963, ‘KURS-kinderen zaterdag terug’
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 28-7-1965
- Het Vrije Volk. Democratisch-socialistisch dagblad, 18 juli 1967, ‘Ellecom. Blij met enorme hal’
ANDERE MEDIA
Laarse, R. van der, AVRO Radioserie Dadererfgoed (2008), 4 afleveringen van 15 min. In het
informatieve programma Wat nu? op Radio 1. Interviews Rob van der Laarse en Sandra van Duijn, De
Villa van de Kampcommandant (3-06-08 ), De Nieuwe Mensch (24-06-08 ), Diogenes (15-07-08), , Het
Bureau van Mussert (31-07-08).
Radiofragment OVT 29 augustus 1999, Spoor terug: De Gedroomde Eeuw 35 – Het Groot-
Germaanse Rijk. (14-7-2013)
‘Grote opknapbeurt Park Toorenvliedt’, Omroep Zeeland, 27 februari 2013
(5-3-2013)
98

Filmpje sportwedstrijden Avegoor 1943 (Youtube)
(31-5-2013)
Filmpje opening sporthal Avegoor 1943 (Youtube)
(31-5-2013)
Filmpje Himmler op Avegoor 1944 (Youtube)
(31-5-2013)
Filmpje oral history WWII Heritage Park Toorenvliedt
(15-6-2013)
Luisterfragment Landgoed Avegoor (Liberation Route/Luisterkei):
(1-8-2013)
OVERIGE BRONNEN
Peter Verhoeff (Stichting In Arcadië) - Presentatie over onderzoek naar Landgoed Avegoor aan de
Commissie Cultuurhistorie van de gemeente Rheden. Dinsdag 28 mei 2013
Telefoongesprek met mevrouw Van der Bilt-Van der Waal op vrijdag 12 juli 2013
E-mail van Gerard Gulickx van 23 juli 2013. (Gulickx woonde op de Laan van Avegoor 2 als jonge
jongen en heeft de sintelbaan afgebroken zien worden)
Verhalen en reacties, Jeugdherinneringen aan Vakantiekamp Middachten op Avegoor via Kees van
Dijk en Jan van Haaren (e-mails juli 2013)
Bouwaanvragen Gemeente Rheden, microfiches
Redengevende beschrijvingen gemeentelijke monumenten Gemeente Rheden
Telefoongesprek Roger Crols (Gelders Genootschap) op dinsdag 20 augustus 2013
BEELDMATERIAAL
Afb. voorzijde. Foto van de sporthal op Avegoor door H. Hoogeveen (24-7-2013)
Afb. 1. http://www.armandomuseum.nl/uploads/works/thumbnails/full_20303.jpg (9-8-2013)
Afb. 2. Kaart verkregen van en vervaardigd door Elyze Storms-Smeets (Gelders Genootschap /
Rijksuniversiteit Groningen). Gebaseerd op gegevens uit R.W.Chr. Dessing & J. Holwerda, Nationale
gids Historische Buitenplaatsen, Wormerveer (Stichting Uitgeverij Noord-Holland) 2012. Gegevens
over het aantal landgoederen en buitenplaatsen Gelders Arcadië komt Storms-Smeets, dr. E.A.C.,
(red.), Gelders Arcadië. Atlas van een buitenplaatsenlandschap, Utrecht (Uitgeverij Matrijs) 2011.
Afb. 3. http://www.bunkerfotos.nl/casar.jpg (9-8-2013)
Afb. 4. http://farm1.static.flickr.com/145/354049905_731a3cd9a8.jpg (9-8-2013)
Afb. 5. http://www.bunkerpictures.nl/pictures/nederland/scheveningen/Bpt.237/complex%20seyssinquart/1%20SK-bunker-01.JPG
(9-8-2013)
Afb. 6. http://www.jobbewijnen.nl/bouwbiografie/wp-content/uploads/2012/11/Villa_commandant.jpg
Afb. 7. http://ro-online.robeheer.nl/1731/0BBB5A19-75CC-45B0-803D-
EF0DFAED90DB/i_NL.IMRO.1731.KampWesterbork-VO01_0011.jpg (9-8-2013)
Afb. 8. uit: Sakkers 2008, Bunkers op Toorenvliedt, p. 11
Afb. 9. uit: Sakkers 2008, Bunkers op Toorenvliedt, p. 16
99

Afb. 10.
http://beeldbank.zeeuwsebibliotheek.nl/component/option,com_memorix/Itemid,2/task,result/searchp
lugin,oai/oai_id,zebi:col2:dat66219/ (10-8-2013)
Afb. 11. uit: Sakkers 2008, Bunkers op Toorenvliedt, p.2
Afb. 12. uit: Sakkers 2008, Bunkers op Toorenvliedt, cover
Afb. 13. http://www.bunkerbehoud.com/pics/awall/tvl-lufo.jpg (9-8-2013)
Afb. 14. uit: Sakkers 2008, Bunkers op Toorenvliedt, achterkant
Afb. 15. Foto H. Hoogeveen (1-6-2013)
Afb. 16. http://www.copijn.nl/park-toorenvliedt (3-6-2013)
Afb. 17. Foto H. Hoogeveen (1-6-2013)
Afb. 18. http://www.simonisbuunk.nl/collectie/vergroting/Theophile_Emile_Achille_de_Bock_16579.aspx
(9-8-2013)
Afb. 19. http://searchassets.nai.nl/image/CIS/relatedimage/TENT_n180.jpg (26-7-2013)
Afb. 20. http://search.socialhistory.org/Record/689556 (4-8-2013)
Afb. 21. http://www.niod.nl/sites/niod.nl/files/styles/colorbox/public/186913-1-2-0-0.jpg?itok=HQ9-
cmLl (9-8-2013)
Afb. 22. http://fast.mediamatic.nl/f/tqgr/image/762/62042-620-458.jpg (9-8-2013)
Afb. 23. http://www.youtube.com/watch?v=g5eLhqyQ5Ms film still (11-8-2013)
Afb. 24. http://www.youtube.com/watch?v=g5eLhqyQ5Ms film still (11-8-2013)
Afb. 25. http://www.youtube.com/watch?v=E-xxS0cPnAY film still (11-8-2013)
Afb. 26.
http://www.geldersarchief.nl/zoeken/?mivast=37&mizig=7&miadt=37&milang=nl&mizk_alle=eikenstraa
t%20ellecom&miview=gal1 (9-8-2013)
Afb. 27.
http://www.geldersarchief.nl/zoeken/?mivast=37&mizig=7&miadt=37&milang=nl&mizk_alle=eikenstraa
t%20ellecom&miview=gal1 (9-8-2013)
Afb. 28. Foto Kees van Dijk (Hellevoetsluis)
Afb. 29. Het Vrije Volk van 28-07-1965
Afb. 30. Het Vrije Volk van 21-08-1957
Afb. 31. Foto Kees Dijk (Hellevoetsluis)
Afb. 32. http://cartes-postales.delcampe.ca/page/item/id,0211433617,language,E.html (9-8-2013)
Afb. 33. Foto H. Hoogeveen (24-7-2013)
Afb. 34. http://www.hansgorter.eu/9-Overig-07.html (10-8-2013)
100

NAWOORD
Na bijna 8 maanden onderzoek en schrijven ligt hij dan eindelijk daar, mijn masterscriptie. De
grootste vijand van mijn concentratie bleek de afgelopen maanden de afleiding door werk en internet.
Handig zo’n smartphone met je e-mails, WhatsApp, Twitter en Facebook. Maar door die constante
stroom aan afleiding kwam ik maar moeilijk los van alles. Dat probleem loste zich al snel op toen ik
eenmaal mijn vaste stek had gevonden in de FORUM bibliotheek van Wageningen University. De
laatste paar maanden heb ik mijzelf daar vrijwillig opgesloten, schrijvend tussen gemotiveerde mensen
en zonder digitale lijntjes met de buitenwereld. En daar was-ie, de scriptieflow.
Tijdens het schrijven aan mijn masterscriptie ben ik bijgestaan door een aantal mensen die ik
daarvoor graag wil bedanken. In de eerste plaats mijn begeleider Freek Schmidt voor zijn tijd, geduld,
advies en uitstekende begeleiding. Ronald van Immerseel wil ik bedanken voor zijn informatie en het
aandragen van interessante voorbeelden, zoals de aanpak van Toorenvliedt. Ook zijn collega’s bij
Stichting In Arcadië, waaronder Peter Verhoeff en Nina Wijsbek, ben ik dankbaar voor hun
informatie over Avegoor waar ik met mijn onderzoek op voort kon borduren. Ook wil ik John
Striker uit Ellecom bedanken voor zijn aanvullingen over historische juistheden omtrent Avegoor.
Daarnaast ben ik mijn collega’s bij de gemeente Rheden, Julie Roselle en Marjolein Sanderman,
dankbaar voor hun hulp, flexibiliteit en uiteraard de gezelligheid tijdens de dagen dat ik niet aan mijn
scriptie hoefde te werken. Niet onmisbaar waren eveneens de koppen thee aan de keukentafel op
Prattenburg met de motiverende woorden van mevrouw Van Asch van Wijck; tegelijkertijd mijn stok
achter de deur die steeds checkte hoe de vorderingen verliepen. Tenslotte wil ik mijn vrienden en
familie bedanken en niet in de laatste plaats mijn vriendin Michelle.
Henk Hoogeveen
Veenendaal, augustus 2013
101

BIJLAGE 1
Krantenberichten over de vakantiekampen op Avegoor
Uit de krant Het Vrije Volk: democratisch-socialistisch dagblad (tenzij anders vermeld)
24-7-1952 29-7-1952
2-8-1952 9-8-1952
102

2-2-1953 9-8-1954
2-8-1955 5-8-1955 2-11-1955
103

14-2-1956 (De Waarheid) 22-8-1956
10-12-1956
21-8-1957
104

21-8-1957
105

2x 25-7-1958
106

30-1-1959 (De Maasbode) 10-7-1959
28-7-1960
107

25-7-1961
1-8-1962
108

23-8-1963
28-7-1965
109

28-7-1967
110

BIJLAGE 2
Opgeschreven jeugdherinneringen aan de vakantiekampen op Avegoor
Met dank aan Kees van Dijk voor het opsturen van deze herinneringen.
Oproep Kees van Dijk:
In genoemde jaren was er in de Busken Huetstraat een limonade-fabriek gevestigd, die de naam
Hordijk droeg. Ongeacht of je zijn limonade wel of niet dronk, organiseerden de gelijknamige
eigenaar van deze fabriek en zijn vrouw jaarlijks een vakantiereisje naar Ellecom voor de jeugd in
Spangen. Zo’n 120 door de oorlog getraumatiseerde kinderen en hun begeleiders werden
ondergebracht in de plaatselijke herberg. Op de dag van vertrek was het Busken Huetpleintje bij
uitstek de aangewezen plaats om te verzamelen. Drie bussen en de verhuiswagen (voor de koffers en
aanverwante artikelen) werden snel beladen, zodat het uitzwaaien plaats kon vinden. Aangekomen in
de herberg (de naam is mij ontschoten) werd er gezamenlijk medegedeeld dat de eigenaren met
Vader en Moeder dienden te worden aangesproken en dat toiletten, was- en eetgelegenheden
schoon achter gelaten moesten te worden. Op het programma stonden steevast de dagtrips naar De
Bedriegertjes, De Posbank, De Steeg en Dieren. Op de foto staan enkele begeleiders en
keukenhulpen, die jaarlijks bereid waren zich belangeloos in te zetten om de kinderen een
onbezorgde vakantie te bezorgen. Dat lukte elk jaar weer. Mochten er lezers zijn die zich dit
herinneren, dan kunt u via a.dijk122@upcmail.nl contact opnemen. Ik bezit nog een zestal foto’s van
deze vakanties. Kees van dijk.
Aad Bokx :
Met interesse heb ik het artikel in de Oud Rotterdammer gelezen. Ook ik heb herinneringen aan
deze reisjes naar Ellecom. Deze werden inderdaad georganiseerd door fam. Hordijk van de
limonadefabriek. Wij noemden deze altijd de Hero. Aan de achterzijde was nog een limonadefabriek,
FRANKA van FRAns en KArel Drijver. Als kind gingen wij daar na schooltijd "doppen draaien" van
lege flessen en etiketten plakken op zopas gevulde limonadeflessen. We kregen dan een kwartje en
een fles limonade. Tussendoor vertelden ze graag bijbel verhalen. Van de reisjes kan ik me als
begeleider nog tante Toos herinneren die in zo'n week de moederrol vervulde. Een lieve vrouw. Van
Avegoor weet ik nog de maaltijden die genuttigd aan houten tafels en banken en werden vooraf
gegaan door de Yell "BIK-BIK-BIKKERDEBIK. EET SMAKELIJK" met een roffel van het bestek op
tafel. Voor de villa met landgoed, was een groot veld waar in de sloten salamanders werden
gevangen. In de villa waren de slaapzalen voor jongens en meisjes gescheiden door een houten wand
waarover de jongens met wat klauterwerk overheen konden kijken om naar de meiden te joelen.
Avegoor was in die tijd aardig vervallen. Voor en na de oorlog was hij in bezit van een vakbond en
tussendoor was het een SS-trainingsoord. Later zaten er foute Nederlanders vast.
Ik ben er eind jaren 90 nog wel eens geweest en het was prachtig gerenoveerd en nu in gebruik als
hotel .
111

Ria Okkema-den Adel:
Jouw verhaal in De Oud-Rotterdammer van 6 september j.l. over de door Hordijk georganiseerde
vakanties in Ellecom, komen aardig overeen met mijn ervaringen met een soortgelijke club, welke
werd bestuurd door de familie Voogd uit de Spartastraat. Vanaf 1948 (ik was toen 8 jaar) tot en met
1954 ben ik in Ellecom op vakantie geweest en dat waren heerlijke tijden. De foto die jij hebt
bijgevoegd is volgens mij van het Kamphuis Middachten waar wij werden ondergebracht en was in
mijn tijd nog geen jeugdherberg. De foto's die jij nog hebt zullen voor mij minder interessant zijn,
tenzij het foto's zonder "vakantievierders" zijn. Mocht je nog wat willen nababbelen (=e-mailen) over
Ellecom of Spangen dan hoor ik dat graag. Dit zijn mijn herinneringen aan dit kamp.
Vanaf mijn zesde tot mijn twaalfde ben ik naar dit kamp geweest,7 x in het totaal. Er werd elke week
geld opgehaald voor dit kamp,Hr Haanstra?? Of Hr Voogd ? Het eten was goed van de ochtend
maaltijd weet ik niets meer tussen de middag aten we warm, de ene dag als toetje griesmeel en de
andere dag gele vla. “s Avonds stapels brood en vooral de chocoladepasta was favoriet. Er werd ’s
avonds ook kampliedjes gezongen en wij hadden een meisje in de groep Olga Langerak? Die mocht
altijd naar voren komen om te zingen. ‘s.Middags na het eten kreeg je post ,ik heb nog hele serie
kaarten vanuit die tijd, dat is wel leuk want de kaarten hadden een thema, de ene keer beren en de
andere keren kaarten met kinderliedjes erop. Maar oh wee als je een dag geen post kreeg, dan sloeg
de heimwee toe en was je in tranen. Als we naar de bossen gingen dan herinner ik me nog de
Leeuwenkuil, net na de overgang en we gingen dan ook bramen plukken langs de spoorbaan en af en
toe lag je je oor op de rails om te horen of er nog geen trein aankwam, natuurlijk levensgevaarlijk.
De grote steen en de Koepel de Kaap en naar het zwembad in Dieren en tegen de tijd dat je naar
huis ging heide plukken om als souvenir naar huis mee te nemen. Ook gingen we ’s avonds zwijnen
kijken in de onzalige bossen bij de Postbank, nu daar was ik geen fan van. De karper vijver weet ik me
ook nog te herinneren, kanjers van beesten, dan gingen we linksaf in plaats van rechts af en ik dacht
dat het bij kasteel Middachten was. Ook herinner ik me dat er een bonte avond was, maar wat we
daar deden weet ik niet meer. Tante Maps (was erg dik) die herinner ik me ook nog en haar man ging
ook mee, ik dacht dat hij de dokter was maar het blijkt uit uw reactie om een Rodekruis man te gaan.
Hun dochter heeft ook nog eens bij mij in de groep gezeten, maar haar naam weet ik niet meer. Er is
maar 1 naam die ik me herinner en dat meisje heb ik later nog eens ontmoet omdat haar ouders in
Heinenoord woonden en wij daar ook hebben gewoond. Toen ik ouder werd gingen we na het
avondeten mee helpen de kleine kinderen te wassen. Van de slaapzaal herinner ik me de
stapelbedden met aan het eind de koffer met aan de binnenkant een lijst van kleren die je bij je had
en die werden dan weer gecontroleerd als je naar huis ging. Ik kijk er wel met plezier naar terug
maar ik blijf erbij dat 2 weken erg lang zijn als je nog zo jong bent, maar omdat mijn moeder vroeg
weduwe was begrijp ik haar ook, want ik was lekker 2 weken in de bossen en de laatste 2 weken van
de vakantie dan ging ik nog een paar dagen logeren bij mijn opa en ongetrouwde tante. Hiermee wil
ik u allen bedanken voor de reacties er is toch weer iets bij me naar boven gekomen.
Jan van Haaren:
In de Oud Rotterdammer met veel belangstelling het stuk gelezen over uw jeugd herinnering.
Hier herken ik alles van wat u schrijft. Zelf zijn wij met ons gezin vele jaren mee geweest met de
reisvereniging. Ik had het voordeel om 2 weken daar te zijn,1 week was gebruikelijk, aangezien mijn
ouders meegingen als leider van een groep. Het werken in de keuken was onder leiding van mevr Le
Pair ,uit de Grote Visserijstraat, en dat was zwaar dus weinig animo en zodoende gingen mijn ouders
na een groep veelal de 2e week in de keuken werken. Hier moesten de mensen erg hard werken om
112

voor zo'n 120 tot 150 personen eten te maken 3 x per dag. Wat erg lekker was,was de dikke plak
boterhamworst/blik zult bij het avond eten als vlees.
Het vertrek ging met veel spanning voor af ,aangezien wij in het westen bij de Beukelsdijk,
Schelfstraat, woonde en de dekens en kleding voor 5 personen mee moesten voor 2 weken.
Dat wij als niet inwoners van Spangen mee gingen had te maken dat mijn tante Toos in het bestuur
zat (ik meen dat mijn vader later ook deel uit maakte van het bestuur). Tante Toos Helders zit op de
foto in het midden op de eerste rij. Op de Mathenesserbrug werd het sjouwen van alles voor mijn
vader wel erg zwaar en steeg de spanning maar aangekomen in de Buskenhuetstraat was met het
vooruitzicht van vakantie al snel vergeten. Zodra de vrachtwagen ,van van Oeveren uit Vlaardingen,
er was moesten de koffers en wat daar voor doorging op de wagen en kon deze richting Ellecom.
Het was destijds natuurlijk een hele onderneming voor stadskinderen en zodra we buiten de stad
waren en ik de hoogspanningsmasten zag voelde ik mij al op vakantie.
Aangekomen in Ellecom was het verdelen en indelen van de kamers een spannende aangelegenheid.
Het slapen op stapelbedden was voor de bovenste in het begin wel wennen .Bij het eten was enorme
discipline aan wezig ,want Dhr Hordijk was erg duidelijk hierin. Na de eerste dag gingen wij dikwijls
de bossen in en moesten dan langs de boerderij waar de gierput voor ons als stadskinderen altijd een
moment van mopperen over de stank was. Bij de weg ,met veel bomen, was het stoppen om daar na
naar de spoorweg overgang te gaan ,na op de leider gewacht te hebben en dan het bos in ,wat een
beleving was dat voor ons. De jongens van het dorp waren ook dikwijls aanwezig .Zij brachten ons
op een avond naar de wilde zwijnen en dat was spannend want wij werden natuurlijk gewaarschuwd
dat zwijnen met jongen gevaarlijk kunnen zijn. Het wachten was, in het donker, bij de voederplaats,
op de zwijnen en plotseling een enorm geluid, geknor en iedereen schrok verschrikkelijk .Het was
een geintje van de dorpsjongens die op handen en voeten achter de bomen vandaan kwamen.
Dat, enkele, leiders als eerste wegrenden moeten we maar vergeten. De zuster van het rode-kruis
,van Es meen ik , had soms wat werk te doen van vooral wespensteken maar ik kan mij verder geen
ernstige gevallen herinneren. s ‘Morgens de vlag hijsen met een leider die in dienst zat en trouw in de
houding ging staan is ook 1 van de dingen die ik nog herinner. Op donderdagavond was er de Bonte
avond en mochten wij later naar bed na een feest avond met veel toneel stukjes. De naam van ons
verblijf is naar mijn mening Middachten Jeugdherberg. Op de site www. Geldersarchief .nl staan wat
foto's. (In de oorlog hebben hier de Duitsers gebivakkeerd). Ik stuur u ook wat foto's op die ik nog
in mijn bezit heb.
Jan van Haaren (2 e stuk):
Bij de naam Ellecom denk ik aan mijn jeugd vakanties. Als kind wonende in Rotterdam-west was het
in die tijd voor je ouders bijna onmogelijk om met het gezin op vakantie te gaan gezien de financiële
situatie. Een vakantie naar een familielid buiten Rotterdam was dus je vakantie,maar wij hadden geen
familie buitenaf , Overschie bij een oom en tante was het enige. Nu hadden wij familie in Spangen
wonen in de Busken Huetstraat en daar was een buurt-reisvereninging. Een van mijn tante's was bij
die buurt-vereninging en ze hadden leiders nodig en keukenpersoneel. Voor mijn ouders, en voor
ons was dat de mogelijkheid om met de reisvereniging op stap te gaan naar ,Ellecom. De hr Hordijk
was voorzitter.De eigenaar van een limonade fabriek. Er moest gepaard worden ,want deelname was
volgens mij niet gratis. Wij gingen met het gezin,2 ouders en 3 kinderen.Veelal gingen wij 2 weken
,wat niet gebruikelijk was. Mijn vader werkte in de keuken en mijn moeder had dan een groep en
daardoor mochten wij 2 weken .
De grote dag naderde en daar begon de "pret" al. Dekens meenemen (voor 5 personen) Een plunje
baal vol.Ik meen mij te herinneren dat de dag ervoor wij al koffers bij onze tante brachten. Wij
113

woonden niet in Spangen ,dus moesten een half uur lopen met alles wat mee moest. Eindelijk op het
Busken Huet Plein aangekomen ,en daar was het hectisch ,vele nerveuze ouders kinderen en ook de
organisatie. Het wachten was nu op de "vrachtwagen " waar de koffers en andere materialen op
moesten .Volgens mij was de vrachtwagen van een transportbedrijf (van Esveld) uit Vlaardingen.
Nadat iedereen zijn koffers en andere dozen ,zakken, had ingeleverd was het wachten op de bussen.
Nu dat was ook een nerveuze toestand met al die schreeuwende kinderen. Eindelijk op weg naar
,heel ver weg ,Ellecom. Zodra we Rotterdam uit waren en ik zag de hoogspanningsmasten had ik het
vakantie gevoel. Onderweg bij Ede ,De Klomp, werd altijd even gestopt .Voor iets te drinken of een
ijsje?Aangekomen in Ellecom ,de Middachten ,Avegoor.
Uitaard iedereen blij dat de "vrachtwagen" er was en de koffers werden verdeeld. Iedereen had een
leider/leidster en je kreeg een kamer waar stapel bedden stonden. Nu niet iedereen wilde boven
slapen ,want dan is de kans aanwezig dat je s'nacht uit je bed valt ,maar dat werd door de leiding
opgelost. Het ontbijt ,lunch ,avond eten was een feest. s'Morgens de vlag heisen. Met 150 kinderen
was het voor het eten even stil en daarna leek het wel een kippenren zoveel geluid. Het slapen was
natuurlijk een groot feest ,lullige moppen en laat slapen. Naar het kasteel Middachten om de karpers
te voeren en dat waren er wat. De volgende dagen werden er veel activiteiten gedaan .Posbank,
zwemmen,het bos in de bedriegertjes. Je was echt helemaal kapot s' avonds. Bij regen werden er
binnen dingen georganiseerd.Je verveelde je nooit. Zodra wij van het terrein gingen naar het bos was
daar een boerderij en wij als stadskinderen moesten altijd hard rennen om de stank van de gierput te
ontlopen. Wij moesten stoppen bij de weg ,met van die dikke ,hoge bomen en daarna het grote witte
hek bij de spoorbaan om de bossen in te gaan. Bij de Posbank konden wij destijds nog vrij op de
heide lopen en heide plukken ,voor thuis. Hagedissen vangen. Er was altijd een avondwandeling naar
de wildezwijnen ,en dat was natuurlijk spannend of wij ze met de jonge zwijntjes zouden zien.
De jongens uit het dorp waren onze gidsen ,want zij wisten de juiste locaties. Wij waren allemaal
muisstil en het was al aardig schemerig/donker en plotseling een geknor en een hoop herrie en
iedereen schrok zich een hoedje want daar rende de "Wilde Zwijnen" op de groep af. Op handen en
voeten kwamen de jongens uit het dorp op ons af. Het was een grap van de jongens uit het dorp ,en
die hadden een lol want ze hadden die Rotterdammertjes eens lekker laten schrikken.
Donderdagavond was altijd een vast ritueel de zgn Bonte avond.De laatste avond werden de leiders
en het keukenpersoneel, onder leiding van mevr Le Pair, verdiend in het zonnetje gezet. Een week
was voorbij ,maar wij mochten er nog een. Ellecom en de "eeuwige bossen " met alles erop en aan
hebben mijn jeugd verrijkt. Wij wonen nu in Geldrop en ik woon vlak bij de bossen naar Mierlo,maar
de "eeuwige bossen " bij Ellecom zijn toch mooie jeugd herinneringen. Ik ben er jaren terug met de
voetbalclub Puttershoek geweest en dat doe je niet als het je niet was bevallen.
Tilly van Amen - van der Burgt:
Met vertraging ontvangen wij De Oud Rotterdammer via via. Wij wonen zelf thans in Roosendaal
maar zijn van geboorte Rotterdammers. Ikzelf ben Tilly van der Burgt en ik heb 21 jaar in de Busken
Huetstraat 72 gewoond. Boven de waterstokerij van Verbeek of van Beek en dan boven "Tante
Toos" zoals wij haar noemden. Ik zag de foto en ben gaan zoeken in mijn oude foto's van destijds en
trof een praktisch dezelfde foto zoals U die plaatste, 2 druppels water. Ik zal toen rond de 8 - 9 jaar
geweest zijn dus we praten over de jaren 1949 - 1950. Als U in de Busken Huetstraat zelf woonde
dan kent U de waterstokerij vast wel en ik herinner me ook dat er een soort limonadefabriek was
zoals U die noemt van fa Hordijk. Wij speelden daar dagelijks, ook op het pleintje. Mijn vader was
chef bij de "zagerij" van de Groen bouwpakketten in de Geuzenlaan. Mijn vader bracht altijd wat
houten speelmateriaal mee waarmee wij dan buiten konden spelen. Slagplanken en tollenstokjes..
114

Aan de overkant van onze woning was een soort stoffeerderij als ik me goed herinner. Thuis had ik
nog 2 zussen en 1 broer. Mijn ouders zijn reeds lang overleden alsmede mijn oudste zus. Met mijn
man en kinderen zijn wij via Etten-Leur naar Roosendaal getrokken alwaar wij in middels 36 jaar
wonen. Zo nu en dan rijden wij eens naar Rotterdam, Spangen en onze straat ken je niet meer terug
maar dat zal U bekend zijn. Zelf ben ik ook met de bus meerdere keren naar Ellecom geweest, de
kinderen op de foto, behalve mijzelf, kan ik me thans niet meer goed herinneren. Op Uw verzoek
kan ik wel een fotokopie ervan maken of er moet iemand zijn die de foto kan “scannen” zo U dit
wenst. Ik wil dan wel Uw adres hebben als er meer "kinderen" van destijds gereageerd hebben. Ik
verneem dan wel van U.
Wim Kraal:
In de Oud-Rotterdam van dinsdag 6 september 2011 heeft u een stukje geschreven over kinderen uit
Spangen, waarvoor jaarlijks een vakantiereisje naar Ellecom werd georganiseerd. U zult ongetwijfeld
na het schrijven van het stukje al veel reacties hebben gekregen. Zelf ben ik een aantal malen met dit
kamp mee geweest en gingen toen naar jeugdkamp Middachten aldaar, mogelijk de plaatselijke
herberg waar u op doelde. Wat mij is bijgebleven dat we er slechts één week verbleven. Kan ’t zijn
dat we bijvoorbeeld zaterdagochtend vertrokken en de andere zaterdagmiddag weer terugkwamen?
Het is een vraag die mij bezighoudt nu ik bezig ben mijn familiegeschiedenis te schrijven. Mocht u
mijn vragen kunnen beantwoorden dan hoor ik dat graag. Bijgaand een foto van het vakantiekamp
Middachten.
(De foto’s van Kees van Dijk en Jan van Haaren zijn hier niet bijgevoegd).
115