Aggaeus de Albada en de crisis in de Opstand (1579-1587)

K. VAN BERKEL
soonlijk was evenwel niet Castellio, maar de al genoemde Duitse spiritualist
Caspar von Schwenckfeld de belangrijkste-geestelijke leidsman.
Het is hier niet de plaats om uitvoerig in te gaan op de theologie van
Schwenckfeld 37 . Het meest centrale aspect van diens leer, de christologie, speelde
trouwens bij Albada, zeker in zijn latere jaren, geen hoofdrol. Toch is enige kennis
van de leer van Schwenckfeld nodig om Albada's positie 'in politicis' te kunnen
begrijpen.
De grondervaring van waaruit Caspar von Schwenckfeld (1489-1561) tot zijn eigen
theologische opvattingen was gekomen, was dezelfde als bij Albada, namelijk
de teleurstelling over het gebrek aan innerlijke vernieuwing bij de tot de Hervorming
overgegane mensen 38 . Schwenckfeld was aanvankelijk een aanhanger
van Luther en in zijn geboorteland Silezië heeft hij zich in het begin ook volledig
voor de introductie van het lutheranisme ingezet. Omdat hij evenwel zag dat de
geestelijke vernieuwing die de hervorming van kerk en leer zou moeten begeleiden
uitbleef, raakte hij in het lutheranisme teleurgesteld en ging hij zijn eigen
weg.
De oorzaak van het gebrek aan innerlijke vernieuwing in de Reformatie was volgens
Schwenckfeld de genadeleer van Luther. Deze achtte hij te mechanisch, te
formalistisch, te weinig doorleefd en te weinig eisen stellend aan de gezindheid
van de persoon die de genade ontvangt. Meer in het algemeen betreurde
Schwenckfeld de eenzijdige aandacht van de reformatoren voor de hervorming
van de leer en de uiterlijke vormen van het geloof. Omdat deze uiterlijke zaken
mensenwerk waren en veranderlijk, zouden ze altijd aanleiding blijven geven tot
geredetwist en verkettering met als gevolg dat de innerlijke vernieuwing in het gedrang
zou komen. Schwenckfeld zelf hechtte daarom meer waarde aan de innerlijke
kanten van het geloof, vooral aan de innerlijke Godsopenbaring die gegeven
is naast en boven de uiterlijke Godsopenbaring, de Bijbel. Dat inwendig Woord
van God, door de Geest rechtstreeks, zonder menselijke tussenkomst, gesproken
in het binnenste van de mens en daardoor onveranderlijk en onbetwistbaar, was
het alleenzaligmakende Woord. Pas als dat Woord verstaan zou worden, zouden
uiterlijke vormen, ook de Heilige Schrift, hun ware betekenis krijgen. Als spiritualist
stelde Schwenckfeld de geest boven de letter, het inwendig boven het uitwendig
Woord.
37. De enige biografie van enige omvang is die van S.E. Schultz, Caspar Schwenckfeld von Ossig
(1489-1561). Spiritual Interpreter of Christianity, Apostle of the Middle Way, Pioneer in Modern Religious
Thought (Norristown, 1947).
Voor de theologie van Schwenckfeld is fundamenteel: E. Hirsch, 'Zum Verständnis Schwenckfelds',
Festgabe K. Muller dargebracht (Tübingen, 1922) 145-170.
Algemene werken waarin Schwenckfeld ruime aandacht krijgt zijn: J.H. Maronier, Het Inwendig
Woord (Amsterdam, 1890); Lindeboom, Stiefkinderen; G.H. Williams, The Radical Reformation
(Londen, 1962).
38. Lindeboom, Stiefkinderen, 183.
10