Object, lichaam en passage à l'acte - Psychoanalyse Lacan - Freud
Object, lichaam en passage à l'acte - Psychoanalyse Lacan - Freud
Object, lichaam en passage à l'acte - Psychoanalyse Lacan - Freud
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
<strong>Object</strong>, <strong>lichaam</strong> <strong>en</strong> <strong>passage</strong> à l’acte<br />
Lieve Billiet<br />
E<strong>en</strong> ontmoeting<br />
“Op ti<strong>en</strong> april 193…, om 8 uur ’s avonds, kwam Mevr. Z, één van de bij het Parijse publiek meest<br />
gewaardeerde actrices, aan bij het theater waar ze die avond speelde. Op de drempel van de<br />
artiest<strong>en</strong>uitgang werd ze b<strong>en</strong>aderd door e<strong>en</strong> onbek<strong>en</strong>de, die haar deze vraag stelde: ‘B<strong>en</strong>t U wel<br />
degelijk Mevr. Z?’ De vraagster was keurig gekleed met e<strong>en</strong> mantel waarvan kraag <strong>en</strong> polsboord<strong>en</strong><br />
afgezet war<strong>en</strong> met bont, ze droeg handscho<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> had e<strong>en</strong> tas bij zich; in de toon waarop de vraag<br />
was gesteld, wekte niets het wantrouw<strong>en</strong> van de actrice. De eerbetuiging<strong>en</strong> gew<strong>en</strong>d van e<strong>en</strong> publiek<br />
dat gretig to<strong>en</strong>adering zoekt tot zijn idol<strong>en</strong>, antwoordde ze bevestig<strong>en</strong>d, <strong>en</strong> gehaast om er zich van<br />
af te mak<strong>en</strong>, wilde ze passer<strong>en</strong>. To<strong>en</strong> veranderde de gelaatsuitdrukking van de onbek<strong>en</strong>de, aldus de<br />
actrice, ze haalde snel e<strong>en</strong> op<strong>en</strong>gevouw<strong>en</strong> mes uit haar tas, <strong>en</strong> hief haar arm op teg<strong>en</strong> haar, haar blik<br />
gelad<strong>en</strong> met het vuur van de haat. Om de slag af te wer<strong>en</strong>, greep Mevr. Z het lemmet met de volle<br />
hand <strong>en</strong> sneed daarbij twee buigpez<strong>en</strong> van de vingers door. Intuss<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> de assist<strong>en</strong>t<strong>en</strong> de dader<br />
van de agressie reeds overmeesterd.<br />
De vrouw weigerde haar act te verklar<strong>en</strong>, behalve teg<strong>en</strong>over de commissaris. In di<strong>en</strong>s<br />
teg<strong>en</strong>woordigheid, beantwoordde ze de id<strong>en</strong>titeitsvrag<strong>en</strong> normaal (wij zull<strong>en</strong> haar voortaan Aimée<br />
A.) het<strong>en</strong>, maar ze deed uitsprak<strong>en</strong> die incoher<strong>en</strong>t lek<strong>en</strong>. Sinds vele jar<strong>en</strong>, zou de actrice ‘schandaal’<br />
rond haar veroorzak<strong>en</strong>. Ze bespot <strong>en</strong> bedreigt haar. In die achtervolging<strong>en</strong> is ze geassocieerd met<br />
e<strong>en</strong> academicus, e<strong>en</strong> beroemde letterkundige, P. B. Deze op<strong>en</strong>baart het privé-lev<strong>en</strong> van het subject<br />
‘in talrijke <strong>passage</strong>s van zijn boek<strong>en</strong>’. Sinds <strong>en</strong>ige tijd, had Mevr. A. de bedoeling de actrice<br />
opheldering te vrag<strong>en</strong>. Ze heeft haar aangevall<strong>en</strong>, omdat ze haar zag vlucht<strong>en</strong>. Als m<strong>en</strong> haar niet<br />
had teg<strong>en</strong>gehoud<strong>en</strong>, had ze e<strong>en</strong> tweede keer toegeslag<strong>en</strong>.<br />
De actrice di<strong>en</strong>de ge<strong>en</strong> klacht in.<br />
Naar de politiecel, <strong>en</strong> vervolg<strong>en</strong>s naar Saint-Lazare gebracht, verblijft Mevr. A twee maand<strong>en</strong> in de<br />
gevang<strong>en</strong>is. In juni 193… wordt ze opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> op de psychiatrische opnameafdeling van het<br />
ziek<strong>en</strong>huis Sainte-Anne, op basis van de for<strong>en</strong>sische expertise van dokter Truelle, die besluit dat<br />
‘Mevr. A leidt aan e<strong>en</strong> gesystematiseerde achtervolgingswaan gebaseerd op interpretaties met<br />
megalomane trekk<strong>en</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> erotomane ondergrond.’ Wij hebb<strong>en</strong> haar daar gedur<strong>en</strong>de ongeveer<br />
anderhalf jaar geobserveerd.” (D 153-154)<br />
Aan het woord is hier Jacques <strong>Lacan</strong>. Mevrouw A., voluit Aimée, is het pseudoniem dat hij<br />
Marguerite Pantaine geeft, e<strong>en</strong> pseudoniem dat hij ontle<strong>en</strong>t aan de heldin uit één van de romans die<br />
ze kort voor de <strong>passage</strong> à l’acte schreef. Hij beschrijft de feit<strong>en</strong> in zijn doctoraatsstudie: De la<br />
psychose paranoïaque dans ses rapports avec la personnalité uit 1932. 1<br />
Doorhe<strong>en</strong> de casus van Aimée, wordt <strong>Lacan</strong>, van in het begin van zijn carrière geconfronteerd, met<br />
het probleem van de <strong>passage</strong> à l’acte. Het is e<strong>en</strong> probleem dat de psychiatrie sterk bezighoudt in de<br />
jar<strong>en</strong> twintig <strong>en</strong> dertig, onder de vorm van de vraag naar de verantwoordelijkheid <strong>en</strong> de<br />
toerek<strong>en</strong>ingsvatbaarheid van psychisch ziek<strong>en</strong>. 2 <strong>Lacan</strong> zal het bij de psychoanalyse br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. 3 In<br />
1<br />
J. <strong>Lacan</strong> [1932], De la psychose paranoïaque dans ses rapports avec la personnalité, suivi de Premiers écrits sur la<br />
paranoïa, Paris, Seuil, 1975, 412 pp. Refer<strong>en</strong>ties naar <strong>Lacan</strong>s doctoraat zijn in de tekst aangeduid als (D<br />
paginanummers). Alle vertaling<strong>en</strong> in de tekst zijn eig<strong>en</strong> vertaling<strong>en</strong> van L.B.<br />
2<br />
In Frankrijk lever<strong>en</strong> o.a. Guiraud <strong>en</strong> Cailleux belangrijke bijdrag<strong>en</strong> inzake de zog<strong>en</strong>aamde ‘meurtres immotivés’, in<br />
Duitsland buig<strong>en</strong> Alexander <strong>en</strong> Staub zich over het vraagstuk.<br />
3<br />
In D’une question préliminaire à tout traitem<strong>en</strong>t possible de la psychose schrijft hij: “une première étude de la
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
1933 schrijft hij ook e<strong>en</strong> korte tekst over e<strong>en</strong> misdrijf dat de publieke opinie in Frankrijk sterk<br />
beroert, omwille van het ongeëv<strong>en</strong>aard gruwelijk maar vooral ook bijzonder <strong>en</strong>igmatische karakter<br />
ervan. 4 Elk motief leek te ontbrek<strong>en</strong> bij de twee di<strong>en</strong>stmeisjes, Christine <strong>en</strong> Lea Papin, zuss<strong>en</strong> van<br />
respectievelijk 27 <strong>en</strong> 21 jaar die op 2 februari 1933 hun werkgeefster <strong>en</strong> haar dochter op<br />
beestachtige wijze vermoord<strong>en</strong>. 5<br />
E<strong>en</strong> vluchtige blik op de Ecrits volstaat verder om vast te stell<strong>en</strong> dat heel wat vroege tekst<strong>en</strong> aan<br />
agressiviteit <strong>en</strong> criminaliteit gewijd zijn. We kunn<strong>en</strong> verwijz<strong>en</strong> naar L’agressivité <strong>en</strong> psychanalyse<br />
uit 1948, Introduction théorique aux fonctions de la psychanalyse <strong>en</strong> criminologie uit 1950, maar<br />
uiteraard ook, veel beter bek<strong>en</strong>d, de tekst over het spiegelstadium waarvan de eerste versie reeds<br />
van 1936 dateert – nauwelijks <strong>en</strong>kele jar<strong>en</strong> na zijn doctoraat dus. Van de theorie die <strong>Lacan</strong> daar<br />
voorstelt – de verhouding van het infans tot zijn spiegelbeeld is het prototype voor de relatie met de<br />
ander, die paranoïsch gestructureerd is, <strong>en</strong> als dusdanig e<strong>en</strong> dodelijke concurr<strong>en</strong>tie <strong>en</strong> agressiviteit<br />
in zich draagt – zijn de casuss<strong>en</strong> van Aimée <strong>en</strong> de zuss<strong>en</strong> Papin de klinische paradigma’s. Dat wordt<br />
straks duidelijker.<br />
<strong>Object</strong> <strong>en</strong> <strong>lichaam</strong>: drie paradigma’s voor de <strong>passage</strong> à l’acte<br />
In <strong>Lacan</strong>s vroege publicaties, inclusief de klinische bijdrag<strong>en</strong> – zijn doctoraat, de tekst over het<br />
spiegelstadium, de tekst over de zuss<strong>en</strong> Papin – vind<strong>en</strong> we e<strong>en</strong> eerste theorie van het object, het<br />
<strong>lichaam</strong> <strong>en</strong> de <strong>passage</strong> à l’acte, inclusief de paradigmatische casuss<strong>en</strong>. De eerste theorie wordt<br />
gevolgd door andere. Met elk van die theorieën over het object (<strong>en</strong> het <strong>lichaam</strong>), zal e<strong>en</strong> ander<br />
paradigma van het g<strong>en</strong>ot <strong>en</strong> e<strong>en</strong> andere opvatting van de <strong>passage</strong> à l’acte overe<strong>en</strong>stemm<strong>en</strong>. De<br />
<strong>passage</strong> à l’acte is e<strong>en</strong> poging iets inzake het g<strong>en</strong>ot op e<strong>en</strong> ‘wilde’ manier te regel<strong>en</strong>. Het is omdat<br />
ze met het g<strong>en</strong>ot te mak<strong>en</strong> heeft, dit wil zegg<strong>en</strong> met wat niet beantwoordt aan de logica van het<br />
lustprincipe, van de redelijkheid, van de begrijpelijkheid, dat ze voor ‘ongemotiveerd’ doorgaat. De<br />
zog<strong>en</strong>aamde meurtre immotivé vormt dan het schoolvoorbeeld. En het is omdat ze niet aan de logica<br />
van de redelijkheid beantwoordt, dat de psychoanalyse er iets over te zegg<strong>en</strong> heeft, want het<br />
schandaal van de psychoanalyse bestaat juist uit de ontluistering van het subject als gedrev<strong>en</strong> door<br />
wat aan elke redelijkheid ontsnapt - van <strong>Freud</strong>s doodsdrift tot <strong>Lacan</strong>s concept van het g<strong>en</strong>ot –, uit de<br />
subversie van e<strong>en</strong> kantiaanse ethiek <strong>en</strong> het adagio dat “het goede lust verschaft” of uit de breuk met<br />
de veronderstelde continuïteit van handel<strong>en</strong> <strong>en</strong> d<strong>en</strong>k<strong>en</strong>.<br />
De <strong>passage</strong> à l’acte is e<strong>en</strong> poging om op e<strong>en</strong> ‘wilde’ manier iets te regel<strong>en</strong>. We zull<strong>en</strong><br />
achtere<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>s drie modaliteit<strong>en</strong> van die ‘wilde’ regeling voorstell<strong>en</strong>, overe<strong>en</strong>stemm<strong>en</strong>d met drie<br />
verschill<strong>en</strong>de opvatting<strong>en</strong> van het object. De <strong>passage</strong> à l’acte wordt er geconceptualiseerd als e<strong>en</strong><br />
wilde breuk van de spiegel, e<strong>en</strong> wilde castratie, e<strong>en</strong> wilde separatie/extractie. We beperk<strong>en</strong> ons<br />
hiermee tot de periode in <strong>Lacan</strong>s onderwijs die, met de term<strong>en</strong> van Jacques-Alain Miller, in het<br />
tek<strong>en</strong> van de axiomatiek van de betek<strong>en</strong>aar staat. Binn<strong>en</strong> de zog<strong>en</strong>aamde axiomatiek van het g<strong>en</strong>ot<br />
zal de <strong>passage</strong> à l’acte nog weer anders geconceptualiseerd word<strong>en</strong>, bijvoorbeeld als e<strong>en</strong> poging tot<br />
nominatie.<br />
paranoïa nous m<strong>en</strong>a il y a tr<strong>en</strong>te ans au seuil de la psychanalyse.” J. <strong>Lacan</strong> [1957-1958], D’une question préliminaire<br />
à tout traitem<strong>en</strong>t possible de la psychose, in Ecrits, Paris, Seuil, 1966, p. 536.<br />
4<br />
J. <strong>Lacan</strong> [1933], Motifs du crime paranoïaque: le crime des soeurs Papin, in De la psychose paranoïaque …, pp.<br />
389-398.<br />
5<br />
Christine wordt gebor<strong>en</strong> op 8 maart 1905, Lea op 15 september 1911 – de feit<strong>en</strong> grijp<strong>en</strong> plaats op 2 februari 1933.<br />
Voor meer informatie zie: F. Dupré, La “solution” du <strong>passage</strong> à l’acte. Le double crime des soeurs Papin, Toulouse,<br />
Eres, p. 128
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
Spiegel, agressie <strong>en</strong> paranoia<br />
In de tekst over het spiegelstadium beschrijft <strong>Lacan</strong> het mom<strong>en</strong>t waarop het kind zijn spiegelbeeld<br />
assumeert op grond van e<strong>en</strong> id<strong>en</strong>tificatie. In zijn doctoraat <strong>en</strong> in vroege tekst<strong>en</strong> had <strong>Lacan</strong> reeds de<br />
narcistische objectrelatie beschrev<strong>en</strong>, de relatie dus met de ander die het best op het subject lijkt, de<br />
ander die gekoz<strong>en</strong> is op basis van zijn gelijk<strong>en</strong>is, de ander die het (ev<strong>en</strong>)beeld van het subject is. Hij<br />
heeft ook de intieme band ervan met de paranoia aangetoond.<br />
In de tekst van het spiegelstadium wordt de narcistische objectrelatie het prototype van elke<br />
objectrelatie. Het object is de gelijke, het ev<strong>en</strong>beeld, <strong>en</strong> precies daarom is het beeld van het eig<strong>en</strong><br />
<strong>lichaam</strong>, van het ik als ander er paradigmatisch voor. De spiegelrelatie die het fundam<strong>en</strong>t is van de<br />
k<strong>en</strong>nis van zichzelf, de ander <strong>en</strong> de wereld, draagt e<strong>en</strong> dodelijke rivaliteit in zich, is paranoïsch<br />
gestructureerd (connaissance paranoiaque). Spiegel, agressie <strong>en</strong> paranoia hor<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>. Voor <strong>Lacan</strong><br />
is de paranoia e<strong>en</strong> lotsbestemming van de agressieve pulsie. Dat is e<strong>en</strong> c<strong>en</strong>trale stelling in zijn<br />
doctoraat.<br />
Heel de vraag is nu wat de dodelijke dim<strong>en</strong>sie van de spiegelrelatie neutraliseert. We vernem<strong>en</strong> er<br />
voorlopig weinig over. <strong>Lacan</strong> stelt in zijn doctoraat <strong>en</strong> in de tekst over de zuss<strong>en</strong> Papin de<br />
pathologische oplossing voor: de <strong>passage</strong> à l’acte als poging buit<strong>en</strong> te brek<strong>en</strong> uit het dodelijke<br />
spiegellabyrint. Hij maakt op dit mom<strong>en</strong>t ge<strong>en</strong> onderscheid tuss<strong>en</strong> het <strong>lichaam</strong>sbeeld, het beeld van<br />
de ander gelijke, de ander als ideaal <strong>en</strong> zelfs niet het Ueber-Ich. 6 We wet<strong>en</strong> dat hierin verandering<br />
komt. In het schema van de dubbele spiegelopstelling word<strong>en</strong> ideaal-ik <strong>en</strong> Ik-Ideaal duidelijk<br />
onderscheid<strong>en</strong> <strong>en</strong> wordt de symbolische id<strong>en</strong>tificatie voorwaarde voor de imaginaire, waarvan ze<br />
mete<strong>en</strong> de intrinsiek paranoïsche dim<strong>en</strong>sie neutraliseert.<br />
De symbolische fallus <strong>en</strong> de castratie<br />
In deze eerste theorie zijn object <strong>en</strong> <strong>lichaam</strong>(sbeeld) dus niet onderscheid<strong>en</strong>. Hierin zal verandering<br />
kom<strong>en</strong>. In het vierde seminarie trekt <strong>Lacan</strong> van leer teg<strong>en</strong> Françoise Dolto, <strong>en</strong> dan wel precies teg<strong>en</strong><br />
haar opvatting van het <strong>lichaam</strong>sbeeld als object. Via de kritiek op Dolto bekritiseert <strong>Lacan</strong> eig<strong>en</strong>lijk<br />
zichzelf. 7 Hij stelt in dat seminarie e<strong>en</strong> nieuwe theorie van het object voor <strong>en</strong> dit via e<strong>en</strong> studie van<br />
het fetisjistisch <strong>en</strong> het fobisch object. Mete<strong>en</strong> is duidelijk dat het object niet meer vanuit het<br />
narcisme, maar vanuit het castratiecomplex wordt gedacht. Het correlaat van het object is niet<br />
langer het <strong>lichaam</strong>, maar de fallus. Het object wordt niet meer vanuit de spiegel a – a’ gedacht, maar<br />
vanuit de driehoek: moeder, kind, fallus. De fallus in kwestie is dan uiteraard de symbolische fallus,<br />
want het is de fallus als afwezig, als ontbrek<strong>en</strong>d bij de moeder.<br />
De objectrelatie staat nu in het tek<strong>en</strong> van het tekort, het <strong>lichaam</strong>sbeeld ook, want het gaat om het<br />
<strong>lichaam</strong> van de moeder. Het object krijgt e<strong>en</strong> symbolisch statuut, het <strong>lichaam</strong> blijft imaginair, het is<br />
nog altijd e<strong>en</strong> beeld, e<strong>en</strong> totaalbeeld zelfs, maar het is getek<strong>en</strong>d door e<strong>en</strong> tekort dat alle<strong>en</strong><br />
symbolisch gedacht kan word<strong>en</strong>.<br />
De symbolische castratie is het effect van de interv<strong>en</strong>tie van de vader die <strong>Lacan</strong> in D’une question<br />
préliminaire formaliseert in de metafoor van de Naam-van-de-Vader. Deze symbolische operatie,<br />
d.i. e<strong>en</strong> operatie die steunt op de werkzaamheid van e<strong>en</strong> betek<strong>en</strong>aar, installeert in het imaginaire de<br />
fallische betek<strong>en</strong>is. In diezelfde tekst bestudeert <strong>Lacan</strong> uitvoerig de gevolg<strong>en</strong> van het fal<strong>en</strong> van deze<br />
operatie in de psychose. Zo de paranoia het paradigma blijft, dan is de paradigmatische casus niet<br />
meer deze van Aimée, of van de zuss<strong>en</strong> Papin maar deze van S<strong>en</strong>aatspresid<strong>en</strong>t Schreber. <strong>Lacan</strong><br />
6<br />
« Ces personnages, nous l’avons vu, symbolis<strong>en</strong>t <strong>en</strong> outre l’idéal du moi d’Aimée (ou son sur-moi), de même que la<br />
première persécutrice y avait été un instant id<strong>en</strong>tifiée. », J. <strong>Lacan</strong>, De la psychose paranoïaque …, o.c., p. 263.<br />
7<br />
Zie de less<strong>en</strong> die Jacques-Alain Miller aan het seminarie wijdt naar aanleiding van de publicatie ervan in zijn<br />
college Donc (1993-1994).
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
bestudeert er de effect<strong>en</strong> in het imaginaire, dus o.a. op het niveau van <strong>lichaam</strong> van de zog<strong>en</strong>aamde<br />
forclusie van de betek<strong>en</strong>aar van de Naam-van-de-Vader. Ze word<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>gevat onder de noemer<br />
‘effect<strong>en</strong> van de topische regressie naar het spiegelstadium’. 8<br />
Als het probleem van de <strong>passage</strong> à l’acte nu niet ter sprake komt, dan is dat ongetwijfeld in de<br />
eerste plaats omdat Schreber het probleem van het object, van het <strong>lichaam</strong> <strong>en</strong> van het g<strong>en</strong>ot op e<strong>en</strong><br />
andere manier dan via de <strong>passage</strong> à l’acte oplost. Schreber wordt het paradigma van de oplossing<br />
via de waan - in teg<strong>en</strong>stelling tot de casuss<strong>en</strong> van Aimée <strong>en</strong> van de zuss<strong>en</strong> Papin waar de waan<br />
precies niet slaagt als oplossing -, e<strong>en</strong> waan waarin de ontmanning intuss<strong>en</strong> wel e<strong>en</strong> belangrijke rol<br />
speelt. Nochtans blijkt die ontmanning minder e<strong>en</strong> ontmanning dan wel e<strong>en</strong> vrouwwording. Het<br />
verdwijn<strong>en</strong> van de mannelijke geslachtsorgan<strong>en</strong> mag er dan e<strong>en</strong> belangrijke rol in spel<strong>en</strong> – zo<br />
beschrijft Schreber hoe zijn externe mannelijke geslachtsorgan<strong>en</strong> als het ware zull<strong>en</strong> verdwijn<strong>en</strong><br />
door zich binn<strong>en</strong> in zijn <strong>lichaam</strong> terug te trekk<strong>en</strong> -, het belangrijkste is dat Schreber e<strong>en</strong> vrouw<br />
wordt, om als vrouw van God aan de oorsprong van e<strong>en</strong> nieuw ras te staan, <strong>en</strong> de wereld die ei zo<br />
na t<strong>en</strong> onder ging te herbevolk<strong>en</strong>. Zijn spiegelbeeld is dat van e<strong>en</strong> vrouw, <strong>Lacan</strong> heeft het in dit<br />
verband over e<strong>en</strong> transseksueel g<strong>en</strong>ot.<br />
Zonder nu verder in details te tred<strong>en</strong>, will<strong>en</strong> we toch opmerk<strong>en</strong> dat één <strong>en</strong> ander wat hapert binn<strong>en</strong><br />
dit paradigma. Want de <strong>lichaam</strong>sf<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong> in de psychose word<strong>en</strong> verklaard vanuit de zog<strong>en</strong>aamde<br />
‘topische regressie naar het spiegelstadium’ – verwijz<strong>en</strong>d dus naar het vorige paradigma – <strong>en</strong> de<br />
oplossing blijkt de vrouwwording, terwijl de vrouw hier dan precies niet hetzelfde is als de<br />
gecastreerde moeder. Het perspectief van het transseksueel, niet-fallisch gestructureerd g<strong>en</strong>ot, is<br />
inderdaad e<strong>en</strong> heel ander dan het freudiaanse perspectief van het castratiecomplex dat de vrouw<br />
beschrijft in term<strong>en</strong> van tekort, van wat haar ontbreekt.<br />
Dat <strong>Lacan</strong> hier niet over de <strong>passage</strong> à l’acte spreekt, belet natuurlijk niet dat de vraag rijst hoe deze<br />
binn<strong>en</strong> dit paradigma te plaats<strong>en</strong> is. De kliniek toont dat de psychoticus in sommige gevall<strong>en</strong><br />
inderdaad overgaat tot e<strong>en</strong> ‘wilde’, e<strong>en</strong> reëel uitgevoerde castratie. 9 Erg<strong>en</strong>s tuss<strong>en</strong> deze ‘wilde’<br />
castratie <strong>en</strong> de waanachtige vrouwwording van Schreber, kunn<strong>en</strong> we ongetwijfeld ook de operatie<br />
van de transseksueel e<strong>en</strong> plaats gev<strong>en</strong>, bij wie het precies zoals bij Schreber duidelijk is hoezeer het<br />
om vrouwwording <strong>en</strong> niet om ‘louter’ castratie gaat, maar voor wie deze transformatie zich anders<br />
dan voor Schreber ook reëel moet voltrekk<strong>en</strong>.<br />
Het object a <strong>en</strong> de separatie<br />
Het <strong>lichaam</strong>sbeeld is getek<strong>en</strong>d door e<strong>en</strong> tekort, het staat in het tek<strong>en</strong> van min phi. In de spiegel, “de<br />
drempel van de zichtbare wereld” 10 , is iets onzichtbaar omdat het zoals de p<strong>en</strong>is van de moeder,<br />
aanwezig is als afwezig. In het ti<strong>en</strong>de seminarie introduceert <strong>Lacan</strong> e<strong>en</strong> ander tekort in het<br />
spiegelbeeld. 11 Het is vanuit de verstoring van het spiegelbeeld <strong>en</strong> van het register van het visuele<br />
dat hij e<strong>en</strong> ander type object introduceert. Het is onzichtbaar, niet omdat het als symbolisch, ‘als<br />
afwezig’ gepres<strong>en</strong>teerd dus, e<strong>en</strong> rol speelt, het is onzichtbaar omdat het aan elke repres<strong>en</strong>tatie<br />
8<br />
Zie J.-A. Miller, Supplém<strong>en</strong>t topologique à la « Question Préliminaire », Lettres de l’EFP, 1979, 27, p. 130. « Que<br />
le défaut du nom-du-père dans le signifiant ouvre dans le signifié un trou qui répond à la signification phallique,<br />
qu’il s’<strong>en</strong> suive une dissolution de la structure imaginaire qui va jusqu’à mettre à nu la relation spéculaire dans son<br />
caractère mortelle, où prolifèr<strong>en</strong>t des phénomènes duels d’agressivité, de transitivisme, voire de dépersonnalisation,<br />
(…) »<br />
9<br />
Ik verwijs bijvoorbeeld naar het geval Robert van R. & R. Lefort. Het gaat daar om e<strong>en</strong> poging van de jong<strong>en</strong> om<br />
zijn p<strong>en</strong>is af te snijd<strong>en</strong>.<br />
10<br />
J. <strong>Lacan</strong> [1949], Le stade du miroir comme formateur de la fonction du Je telle qu’elle nous est révélée dans<br />
l’expéri<strong>en</strong>ce analytique, in Ecrits, Paris, Seuil, 1966, p. 95<br />
11<br />
J. <strong>Lacan</strong>, [1962-1963], Le Séminaire Livre X, L’angoisse, Paris, Seuil, 2004, 391 pp. Verwijzing<strong>en</strong> naar dit<br />
seminarie zijn verder aangeduid als (X paginanummer).
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
ontsnapt. Het beeld in de spiegel maskeert het precies, versluiert het.<br />
Welke k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> heeft dit object in het ti<strong>en</strong>de seminarie? Het is het effect van e<strong>en</strong> coupure. Als<br />
dusdanig is het e<strong>en</strong> verlor<strong>en</strong> object. Het heeft e<strong>en</strong> lichamelijk karakter (prélèvem<strong>en</strong>t corporel). Het<br />
is extiem, niet te lokaliser<strong>en</strong> dus in term<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kelvoudig gedachte relatie tuss<strong>en</strong> binn<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
buit<strong>en</strong>. Het is overdraagbaar, vervreemdbaar (cessible). De lijst ervan telt naast de blik, de stem, de<br />
faeces <strong>en</strong> de borst – de vier object<strong>en</strong> die we zull<strong>en</strong> terugvind<strong>en</strong> in het elfde seminarie - voorlopig<br />
ook nog de fallus <strong>en</strong> de geboorte.<br />
Met dit nieuwe type object stemt e<strong>en</strong> nieuwe b<strong>en</strong>adering van het <strong>lichaam</strong> overe<strong>en</strong>. Het is niet louter<br />
e<strong>en</strong> beeld, het is e<strong>en</strong> lev<strong>en</strong>d <strong>en</strong> door het g<strong>en</strong>ot verbrokkeld <strong>lichaam</strong>. Het mak<strong>en</strong> van gat<strong>en</strong> erin door<br />
de separatie van object<strong>en</strong>, zal het g<strong>en</strong>ot lokaliser<strong>en</strong> in de erog<strong>en</strong>e zones, waarrond de partiële<br />
pulsies cirkel<strong>en</strong> <strong>en</strong> het <strong>lichaam</strong> e<strong>en</strong> éénheid gev<strong>en</strong>.<br />
<strong>Lacan</strong> zal vanuit deze theorie van het object a e<strong>en</strong> nieuwe lectuur van e<strong>en</strong> aantal<br />
(<strong>lichaam</strong>s)f<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong> in de kliniek van de psychose br<strong>en</strong>g<strong>en</strong>. Dat doet hij mete<strong>en</strong> al her <strong>en</strong> der in<br />
het ti<strong>en</strong>de seminarie, maar ook in bijdrag<strong>en</strong> uit de volg<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong>. Hij komt er terug op de<br />
f<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong> die hij eerder verklaarde als effect van ‘de topische regressie naar het spiegelstadium’,<br />
zoals de depersonalisatie, het schizofre<strong>en</strong> fantasma van <strong>lichaam</strong>sverbrokkeling, … f<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong> die<br />
nu getuig<strong>en</strong> van de aanwezigheid van het object a, dat ‘normaal gezi<strong>en</strong>’ door het spiegelbeeld<br />
overdekt wordt (X 140-142). Hij heeft het verder over de moeder van de schizofre<strong>en</strong> die getuigt wat<br />
haar kind in haar buik was: “ri<strong>en</strong> d’autre qu’un corps inversem<strong>en</strong>t commode ou embarassant, à<br />
savoir la subjectivation de a comme pur réel” (X 140). 12 Hij heeft het ook over de schizofr<strong>en</strong>e<br />
patiënte van Jean Bobon, Isabella, die e<strong>en</strong> boom met e<strong>en</strong> stam met drie og<strong>en</strong> tek<strong>en</strong>t <strong>en</strong> op de<br />
tek<strong>en</strong>ing schrijft: “Io sono sempre vista” (X naast p. 200), woord<strong>en</strong> die – dat is <strong>Lacan</strong>s comm<strong>en</strong>taar<br />
(X 90) - niet alle<strong>en</strong> de verpletter<strong>en</strong>de aanwezigheid van de blik onderstrep<strong>en</strong> - er is ge<strong>en</strong> blinde<br />
vlek, ge<strong>en</strong> punt waarop Isabelle aan de blik ontsnapt, ze wordt achtervolgd door de blik, ze is<br />
transparant, altijd zichtbaar, - maar ook haar statuut als object – ze is het ‘gezi<strong>en</strong>e’. 13 De blik die<br />
precies is wat onzichtbaar blijft, wordt in de psychose zichtbaar, voegt Jacques-Alain Miller er in<br />
zijn comm<strong>en</strong>taar van de <strong>passage</strong> aan toe.<br />
Zeer interessant is ook wat hij op het eind van het seminarie over de melancholische suïcide schrijft,<br />
die hij in zijn schema (X 384) op de plaats van de <strong>passage</strong> à l’acte zet (X 93). Alle<strong>en</strong> vanuit de<br />
theorie van het object a kunn<strong>en</strong> we het onderscheid begrijp<strong>en</strong> tuss<strong>en</strong> rouw (die rond het imaginaire,<br />
het narcistische object, draait) <strong>en</strong> melancholie (die rond het object a draait). De melancholische<br />
suïcide is e<strong>en</strong> poging het object voorbij het beeld in de spiegel te rak<strong>en</strong>, zegt <strong>Lacan</strong>. Hij merkt<br />
daarbij op dat het kader van de melancholische suïcide niet willekeurig is, want de melancholische<br />
suïcide voltrekt zich precies bij uitstek door def<strong>en</strong>estratie. Het kader is dat van het v<strong>en</strong>ster (X<br />
387-388). Hij voegt er nog aan toe dat de manie precies te mak<strong>en</strong> heeft met het niet functioner<strong>en</strong><br />
van het object a. De zwaarte van de melancholie is verbond<strong>en</strong> met het verpletter<strong>en</strong>de gewicht van<br />
het object a, de lichtheid van de manie met de afwezigheid ervan.<br />
Het is mete<strong>en</strong> duidelijk dat we met de theorie van het object uit het ti<strong>en</strong>de seminarie e<strong>en</strong> meer<br />
gediffer<strong>en</strong>tieerde kliniek van de <strong>lichaam</strong>sf<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>en</strong> van de <strong>passage</strong> à l’acte in de psychose<br />
krijg<strong>en</strong>. 14 De schizofr<strong>en</strong>e, de paranoïsche <strong>en</strong> de melancholische versie ervan lijk<strong>en</strong> daarbij in zekere<br />
12<br />
Het thema van het kind als object a van de moeder zal hij verder uitwerk<strong>en</strong> in Allocution sur les psychoses de<br />
l’<strong>en</strong>fant <strong>en</strong> in Deux notes sur l’<strong>en</strong>fant.<br />
13<br />
J. <strong>Lacan</strong> [1967], Allocution sur les psychoses de l’<strong>en</strong>fant, in Autres Ecrits, Paris, Seuil, 2001, pp. 361-371.<br />
J. <strong>Lacan</strong> [1969], Deux notes sur l’<strong>en</strong>fant, in Autres Ecrits, Paris, Seuil, 2001, pp. 373-374.<br />
Zie J.-A. Miller, Montré à Prémontre, Analytica 37, pp. 29-30.<br />
14<br />
Het probleem wordt daarbij overig<strong>en</strong>s lang niet altijd op dezelfde manier geformuleerd: m<strong>en</strong> heeft het over nonseparatie,<br />
non-extractie, het niet in de Ander gelegd zijn van het object (non-remise au champ de l’Autre de l’objet),
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
zin elk e<strong>en</strong> ander k<strong>en</strong>merk van het object a c<strong>en</strong>traal te stell<strong>en</strong>. In de schizofr<strong>en</strong>e versie staat de band<br />
met het (eig<strong>en</strong>) <strong>lichaam</strong> c<strong>en</strong>traal, in de paranoïsche de structuur van leegte van het object, in de<br />
melancholische versie het afvalkarakter van het object. De respectievelijke antwoord<strong>en</strong> zijn dan de<br />
schizofr<strong>en</strong>e automutilatie (al is het woord automutilatie eig<strong>en</strong>lijk totaal ongeschikt,want het object<br />
is niet te situer<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> <strong>en</strong>kelvoudige opvatting van binn<strong>en</strong> <strong>en</strong> buit<strong>en</strong>, van auto <strong>en</strong> hetero, of nog<br />
van wat subject <strong>en</strong> Ander is) 15 , de paranoïsche meurtre immotivé <strong>en</strong> de reeds vermelde<br />
melancholische suïcide (de term suïcide is al ev<strong>en</strong> ongeschikt, want de melancholicus wil niet<br />
zichzelf, maar iets in zichzelf dod<strong>en</strong> – wat in de getuig<strong>en</strong>is van melancholici telk<strong>en</strong>s weer naar voor<br />
komt:de def<strong>en</strong>estratie wordt niet door de melancholicus maar door de ander, door de omgeving, als<br />
e<strong>en</strong> zelfmoordpoging b<strong>en</strong>oemd). In de schizofr<strong>en</strong>ie is het g<strong>en</strong>ot in het eig<strong>en</strong> <strong>lichaam</strong> gesitueerd, al<br />
dan niet in het object, dit wil zegg<strong>en</strong> in de gek<strong>en</strong>de erog<strong>en</strong>e zones. De automutilatie is e<strong>en</strong> poging<br />
tot lokalisatie én extractie van het g<strong>en</strong>ot, e<strong>en</strong> poging gat<strong>en</strong> te mak<strong>en</strong> in het <strong>lichaam</strong> <strong>en</strong> e<strong>en</strong> object te<br />
separer<strong>en</strong>. In de paranoia is het object in de Ander gesitueerd 16 , Ander die het statuut van<br />
bijvoorbeeld e<strong>en</strong> stem of e<strong>en</strong> blik heeft. De <strong>passage</strong> à l’acte is er e<strong>en</strong> poging dit object in de Ander<br />
te treff<strong>en</strong>. In de melancholie is niet de Ander, maar het subject zelf met het object geïd<strong>en</strong>tificeerd.<br />
De <strong>passage</strong> à l’acte is e<strong>en</strong> poging dit object in zichzelf te treff<strong>en</strong>, om zich van de schaduw van dit<br />
object te bevrijd<strong>en</strong>. In de kliniek van het object zijn de paranoïsche meurtre immotivé <strong>en</strong> de<br />
melancholische suïcide elkaars teg<strong>en</strong>pol<strong>en</strong>.<br />
Nu we deze variant<strong>en</strong> vanuit de kliniek van het object onderscheid<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, wordt des te<br />
duidelijker hoe ze in de kliniek van de ‘topische regressie naar het spiegelstadium’ allemaal op één<br />
hoop gesmet<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. De <strong>lichaam</strong>sf<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong> die op rek<strong>en</strong>ing daarvan geschrev<strong>en</strong> word<strong>en</strong>,<br />
betreff<strong>en</strong> inderdaad zowel de schizofr<strong>en</strong>e verbrokkeling van het <strong>lichaam</strong> als de melancholische<br />
mort du sujet (“un cadavre lépreux trainant un autre cadavre lépreux”), <strong>en</strong> dat alles bij e<strong>en</strong><br />
paranoïcus.<br />
Les soeurs Papin<br />
We bekijk<strong>en</strong> nu de casus van de zuss<strong>en</strong> Papin, om ons, na e<strong>en</strong> sam<strong>en</strong>vatting van <strong>Lacan</strong>s<br />
oorspronkelijke conceptualisering ervan, te wag<strong>en</strong> aan e<strong>en</strong> herlezing vanuit de theorie van het<br />
object. Daarna zull<strong>en</strong> we ons ook opnieuw over de casus van Aimée buig<strong>en</strong>.<br />
“De twee zuss<strong>en</strong>, acht<strong>en</strong>twintig <strong>en</strong> één<strong>en</strong>twintig jaar, zijn sinds verschill<strong>en</strong>de jar<strong>en</strong> de di<strong>en</strong>stmeisjes<br />
van e<strong>en</strong> acht<strong>en</strong>swaardige familie uit de burgerij van e<strong>en</strong> kleine provinciestad, e<strong>en</strong> procureur, zijn<br />
vrouw <strong>en</strong> zijn dochter. Model-di<strong>en</strong>stmeisjes, noemde m<strong>en</strong> h<strong>en</strong>, die andere huishoud<strong>en</strong>s h<strong>en</strong><br />
het niet leeggemaakt zijn van het object, …<br />
In e<strong>en</strong> voetnoot die <strong>Lacan</strong> in 1966 toevoegt aan D’une question préliminaire stelt hij dat het tot stand kom<strong>en</strong> van de<br />
realiteit het effect is van de extractie van het object a, of nog van de verduistering ervan door het scherm van het<br />
fantasma. De term extractie komt hier op de plaats van de term separatie, het fantasma op de plaats van het<br />
spiegelbeeld, het object op de plaats van de blik. Het paradigma van het object a, is dus ook het paradigma van het<br />
fantasma. De realiteit komt tot stand door e<strong>en</strong> verlies, ge<strong>en</strong> symbolisch maar e<strong>en</strong> reëel verlies, e<strong>en</strong> verlies van g<strong>en</strong>ot.<br />
Het g<strong>en</strong>ot van het object a via het fantasma is de schrale rest die overblijft voor de neuroticus. Het ‘realiteitsverlies’<br />
in de psychose, is het effect van het fal<strong>en</strong> van de operatie van extractie van het object <strong>en</strong> van de constructie van het<br />
fantasma.<br />
15<br />
In het zesti<strong>en</strong>de seminarie geeft <strong>Lacan</strong> e<strong>en</strong> bijzonder bijvoorbeeld ervan: “Il n’est pas facile de définir ce qu’est un<br />
regard. C’est même une question qui peut très bi<strong>en</strong> sout<strong>en</strong>ir une exist<strong>en</strong>ce et la ravager. J’ai pu voir <strong>en</strong> un temps une<br />
jeune femme pour qui cette question […] s’est trouvée proprem<strong>en</strong>t aller jusqu’à <strong>en</strong>traîner une hémorragie rétini<strong>en</strong>ne<br />
dont les séquelles fur<strong>en</strong>t durables. » J. <strong>Lacan</strong> [1968-1969], Le Séminaire Livre XVI, D’un Autre à l’autre, Paris,<br />
Seuil, 2006, p. 254.<br />
16<br />
« (…) n’est-ce pas là ce qui va nous permettre une définition plus précise de la paranoïa comme id<strong>en</strong>tifiant la<br />
jouissance dans ce lieu de l’Autre comme tel. » J. <strong>Lacan</strong> [1966], Prés<strong>en</strong>tation des Mémoires d’un névropathe, in<br />
Autres Ecrits, Paris, Seuil, 2001, p. 215.
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
b<strong>en</strong>ijdd<strong>en</strong>; mysterie-di<strong>en</strong>stmeisjes ook, want als m<strong>en</strong> inderdaad heeft opgemerkt dat het de<br />
werkgevers op merkwaardige wijze aan m<strong>en</strong>selijke sympathie leek te ontbrek<strong>en</strong>, dan laat niets ons<br />
toe te zegg<strong>en</strong> dat de hautaine onverschilligheid van het huispersoneel slechts e<strong>en</strong> antwoord op deze<br />
houding was; de <strong>en</strong>e groep ‘sprak niet’ met de andere. Deze stilte kon nochtans niet leeg zijn, ook al<br />
bleef ze duister in de og<strong>en</strong> van de acteurs.<br />
Deze duisterheid wordt op e<strong>en</strong> avond, de tweede februari, gematerialiseerd door het gegev<strong>en</strong> van<br />
e<strong>en</strong> banale panne van de elektrische verlichting. Het is e<strong>en</strong> onhandigheid van de zuss<strong>en</strong> die er de<br />
oorzaak van is <strong>en</strong> de afwezige bazinn<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> reeds, bij kleinere aanleiding<strong>en</strong>, flink gemopperd.<br />
Wat hebb<strong>en</strong> de moeder <strong>en</strong> de dochter lat<strong>en</strong> merk<strong>en</strong>, als zij bij hun terugkeer het kleine onheil<br />
hebb<strong>en</strong> vastgesteld? De uitsprak<strong>en</strong> van Christine op dit punt zijn verschill<strong>en</strong>d geweest. Maar wat er<br />
ook van zij, het drama wordt zeer snel uitgelokt <strong>en</strong> wat de vorm van de aanval betreft is het moeilijk<br />
e<strong>en</strong> andere versie aan te nem<strong>en</strong> dan deze die de zuss<strong>en</strong> gegev<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>, namelijk dat ze plots,<br />
gelijktijdig, <strong>en</strong> mete<strong>en</strong> tot het paroxisme van de razernij gevoerd was: elke<strong>en</strong> maakt zich meester<br />
van e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>standster, rukt haar lev<strong>en</strong>d de og<strong>en</strong> uit de kass<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> feit dat naar m<strong>en</strong> zegt, ongek<strong>en</strong>d<br />
is in de annal<strong>en</strong> van de misdaad, <strong>en</strong> maakt het slachtoffer af. Met wat zich dan verder binn<strong>en</strong> hun<br />
bereik bevindt, hamer, tinn<strong>en</strong> kan, keuk<strong>en</strong>mes, gaan ze te keer op de licham<strong>en</strong> van hun slachtoffers,<br />
ze verbrijzel<strong>en</strong> hun gezicht, <strong>en</strong> hun geslacht ontblot<strong>en</strong>d, kerv<strong>en</strong> ze diep in de dij<strong>en</strong> <strong>en</strong> het<br />
achterwerk van de één, om met het bloed ervan de dij<strong>en</strong> <strong>en</strong> het achterwerk van de ander te<br />
besmeur<strong>en</strong>. Ze wass<strong>en</strong> daarna de werktuig<strong>en</strong> van deze wrede rituel<strong>en</strong> af, zuiver<strong>en</strong> zichzelf, <strong>en</strong> gaan<br />
in hetzelfde bed ligg<strong>en</strong>. Opgeruimd staat netjes ! (En voilà du propre!) Dat is de formule die ze<br />
uitwissel<strong>en</strong> <strong>en</strong> die de toon van ontnuchtering, ontdaan van elke emotie, lijkt aan te gev<strong>en</strong>, die bij<br />
h<strong>en</strong> volgt op de bloederige orgie.<br />
Aan de rechter zull<strong>en</strong> ze ge<strong>en</strong> <strong>en</strong>kel begrijpbaar motief van hun act gev<strong>en</strong>, ge<strong>en</strong> haat, ge<strong>en</strong> grief<br />
teg<strong>en</strong> hun slachtoffers; hun <strong>en</strong>ige zorg zal lijk<strong>en</strong> te zijn om de verantwoordelijkheid voor de<br />
misdaad volledig te del<strong>en</strong>.” (D 389-390)<br />
Tot zover <strong>Lacan</strong>s beschrijving van de feit<strong>en</strong>. Hoe verklaart hij nu één <strong>en</strong> ander? Wijz<strong>en</strong> we<br />
vooreerst op de titel die <strong>Lacan</strong> zijn tekstje geeft: Motifs du crime paranoïaque. Dat is mete<strong>en</strong> reeds<br />
e<strong>en</strong> stellingname, want de drie psychiaters die als expert<strong>en</strong> optred<strong>en</strong>, kom<strong>en</strong> e<strong>en</strong>sgezind tot het<br />
besluit dat de zuss<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> tek<strong>en</strong><strong>en</strong> van waan (délire), krankzinnigheid (dém<strong>en</strong>ce) of welke andere<br />
actuele psychische of fysische stoornis (trouble actuel psychique ni physique) ook verton<strong>en</strong> (D<br />
390). Uit hun voorgeschied<strong>en</strong>is blijk<strong>en</strong> slechts mineure incid<strong>en</strong>t<strong>en</strong> opgerakeld te kunn<strong>en</strong> word<strong>en</strong>, te<br />
vaag <strong>en</strong> algeme<strong>en</strong> om er rek<strong>en</strong>ing mee te kunn<strong>en</strong> houd<strong>en</strong>, me<strong>en</strong>t m<strong>en</strong>. De zuss<strong>en</strong> hadd<strong>en</strong> verwarde<br />
stapp<strong>en</strong> ondernom<strong>en</strong> naar de burgemeester, om de volwass<strong>en</strong>heid van de jongste te bekom<strong>en</strong>. De<br />
secretaris-g<strong>en</strong>eraal had h<strong>en</strong> geprikkeld gevond<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> commissaris getuigde dat ze hem<br />
‘gepersecuteerd’ hadd<strong>en</strong> gelek<strong>en</strong>. En verder war<strong>en</strong> ze toch wel bijzonder gehecht aan elkaar,<br />
immuun voor elke andere interesse. Hun vrije dag<strong>en</strong> bracht<strong>en</strong> ze in e<strong>en</strong> totaal isolem<strong>en</strong>t sam<strong>en</strong> in<br />
hun kamer door. Ze hadd<strong>en</strong> ook niet zo’n gelukkige jeugd: e<strong>en</strong> geschied<strong>en</strong>is van plaatsing<strong>en</strong> <strong>en</strong><br />
verplaatsing<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> gewelddadige, aan alcohol verslaafde vader die één van zijn dochters zou<br />
verkracht hebb<strong>en</strong>.<br />
<strong>Lacan</strong> deelt het standpunt van Dr. Logre die als getuige van de verdediging verschill<strong>en</strong>de<br />
psychopathologische hypotheses formuleert: achtervolgingsideeën, seksuele perversie, epilepsie of<br />
hystero-epilepsie. 17 <strong>Lacan</strong> deelt de psychopathologische hypothese, maar zijn stelling is die van de<br />
paranoia. “Indi<strong>en</strong> wij m<strong>en</strong><strong>en</strong> e<strong>en</strong> éénduidige oplossing voor het probleem te kunn<strong>en</strong> formuler<strong>en</strong>, dan<br />
will<strong>en</strong> we toch eerst eer betuig<strong>en</strong> aan zijn autoriteit, niet alle<strong>en</strong> omdat ze ons indekt teg<strong>en</strong> het<br />
verwijt e<strong>en</strong> diagnose te stell<strong>en</strong> zonder zelf de zieke ondervraagd te hebb<strong>en</strong>, maar omdat ze met<br />
bijzonder gelukkig gekoz<strong>en</strong> formules bepaalde zeer delicaat te isoler<strong>en</strong> feit<strong>en</strong> heeft b<strong>en</strong>oemd, die<br />
17<br />
Dr. Logre kan als getuige optred<strong>en</strong> omdat e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>expertise geweigerd wordt.
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
nochtans, we zull<strong>en</strong> het zi<strong>en</strong>, ess<strong>en</strong>tieel zijn voor het aanton<strong>en</strong> van onze stelling.” (D 391)<br />
Voor <strong>Lacan</strong> gaat het om paranoia. In de definitie die hij ervan geeft, vorm<strong>en</strong> de agressieve reacties,<br />
zeer vaak moorddadig van aard, mete<strong>en</strong> één van de k<strong>en</strong>merk<strong>en</strong> van het ziektebeeld. In zijn<br />
doctoraat heeft hij de paranoia in al haar aspect<strong>en</strong> (elem<strong>en</strong>taire f<strong>en</strong>om<strong>en</strong><strong>en</strong>, waan, agressieve<br />
reacties) als e<strong>en</strong> ontwikkeling van de persoonlijkheid omschrev<strong>en</strong>. Het zou meer bepaald om e<strong>en</strong><br />
lotgeval van de agressieve pulsie gaan. Om te verklar<strong>en</strong> hoe e<strong>en</strong> ‘vroege fixatie’ in de ontwikkeling<br />
van deze pulsie tot paranoia leidt, beroept hij zich op <strong>Freud</strong>, meer bepaald de tekst Enkele<br />
neurotische mechanism<strong>en</strong> in jaloersheid, paranoia <strong>en</strong> homoseksualiteit. <strong>Freud</strong> legt daarin uit dat de<br />
primitieve vijandigheid op abnormale wijze kan word<strong>en</strong> omgezet in verlang<strong>en</strong>, hetge<strong>en</strong> precies<br />
resulteert in e<strong>en</strong> bijzonder type homoseksualiteit. Het is alsof de integratie van instinctieve<br />
neiging<strong>en</strong> <strong>en</strong> sociale spanning<strong>en</strong> verloopt langs de weg van de minste weerstand, nl. door e<strong>en</strong><br />
affectieve narcistische fixatie op het object dat het best op het subject lijkt. De paranoia staat in het<br />
tek<strong>en</strong> van het ‘broedercomplex’. Het is e<strong>en</strong> omzetting van haat in homoseksuele, narcistische liefde.<br />
Hoewel de bijzondere <strong>en</strong> exclusieve gehechtheid van de zuss<strong>en</strong> aan elkaar in de richting van e<strong>en</strong><br />
homoseksuele band lijkt te wijz<strong>en</strong>, is <strong>Lacan</strong> precies bijzonder terughoud<strong>en</strong>d op dit punt, zeker op<br />
het punt van de realiteit van e<strong>en</strong> seksuele relatie tuss<strong>en</strong> de zuss<strong>en</strong>. Hij verkiest de term<br />
‘psychologisch koppel’ die Dr. Logre naar voor schoof. De zuss<strong>en</strong> Papin, zegt hij, zijn in dit<br />
stadium blijv<strong>en</strong> stek<strong>en</strong>. Hij b<strong>en</strong>oemt hun probleem als le mal d’être deux <strong>en</strong> heeft het over ‘siamese<br />
ziel<strong>en</strong>’, die zelfs niet de afstand van elkaar kunn<strong>en</strong> nem<strong>en</strong> nodig om elkaar te dod<strong>en</strong>. Precies<br />
daarom dod<strong>en</strong> ze e<strong>en</strong> ander koppel, in e<strong>en</strong> ultieme poging zich los te rukk<strong>en</strong> van hun ander zichzelf,<br />
van die ander die hun gelijke is.<br />
Over het uitrukk<strong>en</strong> van de og<strong>en</strong> zegt hij niet meer dan dat het de letterlijke uitvoering is van de<br />
meest gebruikte metafoor van de haat. 18 Of toch niet helemaal … <strong>Lacan</strong> zou <strong>Lacan</strong> niet zijn als er<br />
niet erg<strong>en</strong>s in de tekst ook iets stond dat eig<strong>en</strong>lijk niet echt ‘past’ in de theorie van dat mom<strong>en</strong>t <strong>en</strong><br />
pas op e<strong>en</strong> later mom<strong>en</strong>t ’gekaderd’ zal word<strong>en</strong>. 19 We verwijz<strong>en</strong> naar de bijzonder mooie<br />
slotparagraaf: “In de angst voor e<strong>en</strong> dreig<strong>en</strong>de straf, verm<strong>en</strong>g<strong>en</strong> de zuss<strong>en</strong> op de noodlottige avond,<br />
het beeld van hun bazinn<strong>en</strong> met de spiegeling van hun kwaal. Het is hun ontreddering die ze<br />
verafschuw<strong>en</strong> in het koppel dat ze meesleur<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> wrede quadrille. Ze rukk<strong>en</strong> de og<strong>en</strong> uit zoals<br />
de Bacchant<strong>en</strong> castreerd<strong>en</strong>. Het is de heiligsch<strong>en</strong>n<strong>en</strong>de nieuwsgierigheid die de angst van de m<strong>en</strong>s<br />
uitmaakt sinds het begin der tijd<strong>en</strong>, die h<strong>en</strong> drijft wanneer ze hun slachtoffers beger<strong>en</strong>, als ze in hun<br />
gap<strong>en</strong>de wond<strong>en</strong> najag<strong>en</strong> wat Christine later teg<strong>en</strong>over de rechter in haar onschuld ‘het mysterie<br />
van het lev<strong>en</strong>’ zou noem<strong>en</strong>.” (D 398)<br />
De zuss<strong>en</strong> word<strong>en</strong> toerek<strong>en</strong>ingsvatbaar verklaard <strong>en</strong> dus veroordeeld, Christine tot de guillotine,<br />
Lea tot ti<strong>en</strong> jaar opsluiting. Christine zal het verdict geknield aanhor<strong>en</strong>, maar gescheid<strong>en</strong> van haar<br />
zus, breekt de psychose na vijf maand<strong>en</strong> in de gevang<strong>en</strong>is in alle hevigheid door: er is sprake van<br />
e<strong>en</strong> zeer hevige agitatie met verschrikkelijke hallucinaties. 20 In de hoop haar te kalmer<strong>en</strong> br<strong>en</strong>gt<br />
m<strong>en</strong> haar zus bij haar, maar ze rukt het korset van haar zus af <strong>en</strong> verstikt haar bijna. E<strong>en</strong> ander<br />
mom<strong>en</strong>t probeert ze haar eig<strong>en</strong> og<strong>en</strong> uit te rukk<strong>en</strong>, of geeft ze zich ook over aan e<strong>en</strong> erotisch<br />
exhibitionisme. Later spreekt ze niet meer over Lea, maar over haar slachtoffers, die volg<strong>en</strong>s haar in<br />
lev<strong>en</strong> zijn. Ze ontwikkelt e<strong>en</strong> soort mystieke waan, valt t<strong>en</strong> prooi aan melancholie: ze weigert<br />
voedsel, is depressief, beschuldigt zichzelf, ze voert weerzinwekk<strong>en</strong>de boetehandeling<strong>en</strong> uit. Ze<br />
18<br />
« … les métaphores les plus usées de la haine: ‘je lui arracherais les yeux’ reçoiv<strong>en</strong>t leur exécution littérale. », J.<br />
<strong>Lacan</strong>, Motifs du crime paranoïaque …, o.c., p. 393<br />
19<br />
Zoals bijvoorbeeld ook het geval is met de hele problematiek van de zwarte vlek op de kop van het paard, die in de<br />
theorie van de fobie uit het vierde seminarie <strong>en</strong>igmatisch blijft, maar haar kader zal krijg<strong>en</strong> in de theorie van het<br />
object <strong>en</strong> de angst uit het ti<strong>en</strong>de seminarie.<br />
20<br />
<strong>Lacan</strong> specificeert ze niet, maar in andere tekst<strong>en</strong> vind<strong>en</strong> we er meer over: ze ziet haar zus dood, opgehang<strong>en</strong>, haar<br />
b<strong>en</strong><strong>en</strong> afgesned<strong>en</strong>.
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
weigert overig<strong>en</strong>s ook e<strong>en</strong> gratieverzoek in te di<strong>en</strong><strong>en</strong>, waardoor de doodsstraf automatisch zou<br />
word<strong>en</strong> omgezet in lev<strong>en</strong>slange gevang<strong>en</strong>isstraf. Verveeld met de zaak – er is inderdaad al sinds<br />
1887 ge<strong>en</strong> vrouw meer met de guillotine terechtgesteld – zal de presid<strong>en</strong>t ook zonder dit verzoek<br />
van haar kant de doodstraf op 22 januari 1934 omzett<strong>en</strong> in lev<strong>en</strong>slange dwangarbeid. Zijzelf houdt<br />
het er bij dat ze ter dood veroordeeld is. 21 Omdat haar toestand zo zorgwekk<strong>en</strong>d wordt, wordt ze t<strong>en</strong><br />
slotte overgebracht naar e<strong>en</strong> psychiatrische instelling waar ze vier jaar na de feit<strong>en</strong> sterft. Lea slijt<br />
haar dag<strong>en</strong> in de gevang<strong>en</strong>is in stilte. Na ti<strong>en</strong> jaar komt ze vrij uit de gevang<strong>en</strong>is, ze zoekt haar<br />
moeder op <strong>en</strong> gaat als kamermeisje in e<strong>en</strong> hotel werk<strong>en</strong>. Na de dood van haar moeder gaat ze in e<strong>en</strong><br />
klooster.<br />
<strong>Lacan</strong> zelf komt na 1933 nauwelijks op de casus van Christine <strong>en</strong> Lea Papin terug <strong>en</strong> voor zover ons<br />
bek<strong>en</strong>d zal hij hun <strong>passage</strong> à l’acte ook nooit herbelicht<strong>en</strong> vanuit latere paradigma’s. 22 Enkele<br />
auteurs ondernam<strong>en</strong> hier wel e<strong>en</strong> poging toe. Twee interessante bijdrag<strong>en</strong> zijn die van Colette<br />
Chouraqui-Sepel, Christine Papin et son chapelet de femmes idéales, <strong>en</strong> die van Cathérine Lazarus-<br />
Matet, Les servantes-mystère. 23 De eerste - de titel geeft het reeds aan - belicht de reeks <strong>en</strong> de<br />
functie van de ideale vrouw<strong>en</strong> bij Christine Papin, de tweede stelt het concept van de ravissem<strong>en</strong>t<br />
c<strong>en</strong>traal, e<strong>en</strong> concept dat ‘ontle<strong>en</strong>d’ is aan de roman van Marguerite Duras Le ravissem<strong>en</strong>t de Lol V.<br />
Stein, waar <strong>Lacan</strong> in 1967 e<strong>en</strong> tekst over schrijft. 24<br />
De ess<strong>en</strong>tie van e<strong>en</strong> herlezing vanuit de theorie van het object a laat zich als volgt formuler<strong>en</strong>. In<br />
1933 is de <strong>passage</strong> à l’acte e<strong>en</strong> poging de spiegel te brek<strong>en</strong>. Vanuit de theorie van het object a is de<br />
<strong>passage</strong> à l’acte e<strong>en</strong> gevolg van het brek<strong>en</strong> van de spiegel. Het is omdat de spiegel breekt, omdat<br />
het ideaalbeeld wegvalt, dat wat dit beeld versluierde, op de voorgrond treedt. En dat lokt de<br />
<strong>passage</strong> à l’acte uit. 25<br />
Cathérine Lazarus-Matet schrijft het in navolging van Jacques-Alain Miller als volgt: i(a)/a wordt a/<br />
i(a). “De zuss<strong>en</strong> Papin zijn erin geslaagd hun <strong>lichaam</strong> te do<strong>en</strong> vatt<strong>en</strong> door e<strong>en</strong> <strong>en</strong>veloppe, spiegel<br />
van vrouwelijke ideaalbeeld<strong>en</strong>. Maar het <strong>lichaam</strong> van Christine wordt og<strong>en</strong>blikkelijk <strong>en</strong> op<br />
treff<strong>en</strong>de wijze object, wanneer het minste gebaar teg<strong>en</strong>over haar van de kant van e<strong>en</strong> andere vrouw,<br />
gebaar vergezeld van e<strong>en</strong> verwijt, e<strong>en</strong> onmiddellijk persecutieve greep bezegelt. Dan wordt het<br />
ideaalbeeld gesubstitueerd door het <strong>lichaam</strong>-object, […] precies op het mom<strong>en</strong>t waarop de andere<br />
vrouw haar plaats van Ideaal verlaat voor deze van achtervolg<strong>en</strong>de Ander.” 26<br />
We licht<strong>en</strong> kort <strong>en</strong>kele punt<strong>en</strong> toe. Ideale vrouw<strong>en</strong>, ze vorm<strong>en</strong> e<strong>en</strong> reeks voor Christine Papin <strong>en</strong> als<br />
ideaal vorm<strong>en</strong> ze precies e<strong>en</strong> teg<strong>en</strong>pool voor het beeld van de moeder, Clém<strong>en</strong>ce. Reeds voor haar<br />
huwelijk met vader Gustave is ze voorwerp van algem<strong>en</strong>e afkeuring. Ze weet zich niet te gedrag<strong>en</strong>,<br />
21<br />
In het psychiatrisch rapport luidt het “état mélancolique, pleurs, refus d’alim<strong>en</strong>ts; demande à ce qu’on lui permette<br />
de ne pas s’alim<strong>en</strong>ter car elle ne doit pas vivre car elle a été condamnée à mort.” F. Dupré, o.c., p. 186-190.<br />
22<br />
<strong>Lacan</strong> verwijst naar de zuss<strong>en</strong> Papin in Les complexes familiaux, Fonction de la psychanalyse <strong>en</strong> criminologie <strong>en</strong><br />
De nos antécéd<strong>en</strong>ts.<br />
J. <strong>Lacan</strong> [1938], Les complexes familiaux, in Autres Ecrits, Paris, Seuil, 2001, p. 68.<br />
J. <strong>Lacan</strong> [1950], Fonction de la psychanalyse <strong>en</strong> criminologie, in Ecrits, Paris, Seuil, 1966, p. 142<br />
J. <strong>Lacan</strong> [1966], De nos antécéd<strong>en</strong>ts, in Ecrits, Paris, Seuil, 1966, p. 65.<br />
23<br />
C. Chouraqui-Sepel, Christine Papin et son chapelet de femmes idéales, La cause freudi<strong>en</strong>ne, 30, mai 1995, pp.<br />
83-86.<br />
C. Lazarus-Matet, Les servantes-mystère, Ornicar?, 51, 2004, pp. 169-182.<br />
24<br />
Jacques-Alain Miller stelt er zijn lectuur van voor in de laatste less<strong>en</strong> van zijn college Les us du laps (1999-2000). Deze lectuur heeft<br />
van de notie ravissem<strong>en</strong>t inderdaad e<strong>en</strong> concept gemaakt die dan mete<strong>en</strong> ook e<strong>en</strong> conversatie van de sections cliniques inspireerde.<br />
We beperk<strong>en</strong> ons hier tot het aanstipp<strong>en</strong> van wat de casuss<strong>en</strong> van de zuss<strong>en</strong> Papin <strong>en</strong> Lol V. Stein zeker geme<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>: de<br />
psychotische structuur, het belang van de blik, <strong>en</strong> de problematiek van het <strong>lichaam</strong>.<br />
25<br />
<strong>Lacan</strong> zelf heeft het in zijn tekst niet over de slachtoffers als ideaalbeeld<strong>en</strong>. De relatie met de werkgeefster <strong>en</strong> haar<br />
dochter komt niet ter sprake. Dat is e<strong>en</strong> duidelijk verschil met de casus van Aimée, waar hij over het slachtoffer van<br />
de <strong>passage</strong> à l’acte wel degelijk in term<strong>en</strong> van ‘ideaalbeeld’ spreekt.<br />
26<br />
C. Lazarus-Matet, Les servantes-mystère, o.c., p. 170.
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
ze is arrogant. Na haar huwelijk is ze ziekelijk jaloers, Gustave van zijn kant is gewelddadig <strong>en</strong> nog<br />
veel meer. Christine wordt als tweede meisje gebor<strong>en</strong> <strong>en</strong> wordt, nauwelijks 28 dag<strong>en</strong> oud,<br />
toevertrouwd aan de zorg<strong>en</strong> van Isabelle, zus van vader Gustave. Isabelle g<strong>en</strong>iet e<strong>en</strong> zeker respect.<br />
Ze is onbesprok<strong>en</strong>, gewaardeerd door haar werkgeefster, plichtsbewust, kortom de teg<strong>en</strong>pool van<br />
Clém<strong>en</strong>ce die alle<strong>en</strong> voor schandaal zorgt. Christine blijft bij Isabelle tot ze zev<strong>en</strong> jaar is, mom<strong>en</strong>t<br />
waarop de ouders scheid<strong>en</strong>. Het is moeder Clém<strong>en</strong>ce die de scheiding aanvraagt. De aanleiding<br />
ervoor zou de verkrachting van de oudste dochter Emilia door vader Gustave zijn. Christine gaat<br />
met haar zus Emilia naar e<strong>en</strong> wees- <strong>en</strong> opvoedingstehuis ‘Bon Pasteur’, dat geleid wordt door<br />
religieuz<strong>en</strong>. Grote zus Emilia, troost, steun, toeverlaat, voorbeeld <strong>en</strong> nog veel meer voor Christine –<br />
er zoud<strong>en</strong> aanwijzing<strong>en</strong> zijn dat de eerste tek<strong>en</strong><strong>en</strong> van psychische ziekte zich reeds manifesteerd<strong>en</strong><br />
– wordt het nieuwe ideaalbeeld. Dit ideaalbeeld wordt ontdubbeld in de figuur van Moeder overste.<br />
Emilia treedt toe in de orde, e<strong>en</strong> lotsbestemming die Christine door haar moeder geweigerd wordt<br />
als ze 15 is. Ze wordt integ<strong>en</strong>deel weggehaald uit de instelling <strong>en</strong> als di<strong>en</strong>stmeisje geplaatst. Ze<br />
heeft ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>d drie werkgeefsters over e<strong>en</strong> periode van zes jaar, die all<strong>en</strong> zeer tevred<strong>en</strong> over<br />
haar lijk<strong>en</strong> te zijn. Het is moeder Clém<strong>en</strong>ce die haar dochter Christine telk<strong>en</strong>s ‘verplaatst’, omdat ze<br />
ervan overtuigd is dat ze onvoldo<strong>en</strong>de gerespecteerd of betaald wordt door haar werkgeefster.<br />
In 1927 treedt Christine in di<strong>en</strong>st van het gezin Lancelin. Op haar vraag aanvaardt Mevrouw<br />
Lancelin dat haar zus Lea meekomt. Mevrouw Lancelin wordt het nieuwe ideaalbeeld. Ze is str<strong>en</strong>g,<br />
maar ook vroom <strong>en</strong> rechtvaardig. En vooral: ze bedoelt het goed. Zoals we wet<strong>en</strong>, leid<strong>en</strong> goede<br />
bedoeling<strong>en</strong> vaak tot ergste. Ze bedoelt het goed als ze tuss<strong>en</strong>komt bij moeder Clém<strong>en</strong>ce <strong>en</strong> van<br />
haar gedaan krijgt dat de meisjes zelf over hun volledige loon mog<strong>en</strong> beschikk<strong>en</strong>. Moeder<br />
Clém<strong>en</strong>ce probeert h<strong>en</strong> weg te hal<strong>en</strong> bij de Lancelins om elders in di<strong>en</strong>st te gaan, maar de meisjes<br />
blijv<strong>en</strong> <strong>en</strong> Mevrouw Lancelin verdedigt h<strong>en</strong>. De gevolg<strong>en</strong> blijv<strong>en</strong> niet uit. De meisjes verbrek<strong>en</strong> elk<br />
contact met hun moeder, <strong>en</strong> gaan niet meer buit<strong>en</strong> op hun vrije dag. De moeder van haar kant wordt<br />
steeds meer psychotisch. Het complexe patroon, waarin ideaalbeeld <strong>en</strong> beeld van afkeer <strong>en</strong> horreur<br />
e<strong>en</strong> antagonistisch koppel vormd<strong>en</strong>, geïncarneerd door verschill<strong>en</strong>de person<strong>en</strong>, valt uite<strong>en</strong>. De<br />
meisjes noem<strong>en</strong> Mevr. Lancelin onder elkaar in het geheim nu trouw<strong>en</strong>s Maman. Er is nu alle<strong>en</strong> nog<br />
het koppel van de zuss<strong>en</strong>, <strong>en</strong> het koppel van de werkgeefster <strong>en</strong> haar dochter. We wet<strong>en</strong> welke<br />
gruwelijke quadrille zal volg<strong>en</strong>.<br />
Op de fatale avond voltrekt het drama zich raz<strong>en</strong>dsnel. In de <strong>en</strong>kele og<strong>en</strong>blikk<strong>en</strong> vooraleer de<br />
zuss<strong>en</strong> Mevr. Lancelin <strong>en</strong> haar dochter te lijf gaan, zijn desalniettemin twee gegev<strong>en</strong>s aan te stipp<strong>en</strong>.<br />
Mevrouw stapt op Christine toe <strong>en</strong> neemt haar arm vast terwijl ze e<strong>en</strong> opmerking (observation)<br />
maakt. Dat wordt haar fataal.<br />
Christine verdraagt ge<strong>en</strong> opmerking<strong>en</strong> <strong>en</strong> kan er furieus op reager<strong>en</strong>. Dat was ook bij vorige<br />
werkgeefsters al opgevall<strong>en</strong>. Drie jaar voor de feit<strong>en</strong> doet Mevrouw Lancelin haar kniel<strong>en</strong> om e<strong>en</strong><br />
papiertje op te rak<strong>en</strong>. Ze zegt haar zus: “als dit zich opnieuw voordoet, zal ik me verdedig<strong>en</strong>”. De<br />
dubbelzinnigheid van het Franse woord observation is hier natuurlijk belangrijk. De opmerking<br />
incarneert letterlijk het boze oog.<br />
Maar Christine verdraagt ev<strong>en</strong>min dat m<strong>en</strong> haar aanraakt. Dat had e<strong>en</strong> incid<strong>en</strong>t in het weeshuis<br />
reeds duidelijk gemaakt. Ze had buit<strong>en</strong>gewoon furieus gereageerd op e<strong>en</strong> kneep in haar dij<strong>en</strong> die<br />
e<strong>en</strong> ander meisje haar gegev<strong>en</strong> had to<strong>en</strong> ze 13 jaar was. Alsof de aanraking reeds volstaat om het<br />
bescherm<strong>en</strong>d omhulsel van het <strong>lichaam</strong> te doorbrek<strong>en</strong>, waarna slechts het object overblijft.<br />
De zuss<strong>en</strong> rukk<strong>en</strong> de og<strong>en</strong> van slachtoffers uit. Daarna gaan ze de dode licham<strong>en</strong> ook met mess<strong>en</strong> te<br />
lijf. Ze kerv<strong>en</strong> erin. Ongetwijfeld gaat het er ook daar om het object voorbij het mooie omhull<strong>en</strong>de<br />
beeld te rak<strong>en</strong>. Na de feit<strong>en</strong> zegt Christine: “Het is beter dat wij hun vel hebb<strong>en</strong> gehad dan dat zij
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
het onze zoud<strong>en</strong> gehad hebb<strong>en</strong>.” 27 Ze heeft het ook over ‘het mysterie van het lev<strong>en</strong>’ (le mystère de<br />
la vie) <strong>en</strong> zegt: “in e<strong>en</strong> ander lev<strong>en</strong> moest ik/zou ik moet<strong>en</strong> de man van mijn zus zijn, d<strong>en</strong>k ik.” 28<br />
Waar het ideaal wegvalt, waar de sluier scheurt, komt het object bloot te ligg<strong>en</strong>. Het heeft zijn<br />
belang in het uitlokk<strong>en</strong> van de <strong>passage</strong> à l’acte, maar ook in het uitlokk<strong>en</strong> van de psychose zelf. 29<br />
Aimée<br />
Ker<strong>en</strong> we dan nu terug naar de casus van Aimée. Anders dan de zuss<strong>en</strong> Papin, is Aimée niet aan<br />
haar proefstuk toe als ze op 10 april 1931 de actrice aanvalt. Het is niet haar eerste <strong>passage</strong> à l’acte,<br />
wel de eerste die tot haar opsluiting leidt. Ook is het, anders dan bij de zuss<strong>en</strong> Papin, voor de<br />
omgeving al lang duidelijk dat Aimée psychisch ziek is. Ze voelt zich al jar<strong>en</strong> achtervolgd <strong>en</strong><br />
bedreigd. De achtervolg(st)ers zijn daarbij niet steeds dezelfde geweest. We vernam<strong>en</strong> reeds dat<br />
Aimée stelt dat ze haar terg<strong>en</strong>, schandaliser<strong>en</strong>, bedreig<strong>en</strong>, lastig vall<strong>en</strong>, intieme details over haar<br />
lev<strong>en</strong> verklapp<strong>en</strong>. Maar verder blijk<strong>en</strong> ze vooral ook e<strong>en</strong> gevaar voor haar kind te vorm<strong>en</strong>. Aimée<br />
stelt dat ze het op haar kind gemunt hebb<strong>en</strong>, dat ze het dood will<strong>en</strong>. <strong>Lacan</strong> dateert het uitbrek<strong>en</strong> van<br />
de psychose overig<strong>en</strong>s t<strong>en</strong> tijde van de eerste zwangerschap van Aimée. “De klinische geschied<strong>en</strong>is<br />
laat ons toe het begin van de psychopathologische stoorniss<strong>en</strong> bij Aimée te situer<strong>en</strong> op de leeftijd<br />
van acht<strong>en</strong>twintig jaar, ti<strong>en</strong> jaar voor haar laatste opname in e<strong>en</strong> inrichting. Sinds vier jaar getrouwd<br />
<strong>en</strong> tewerkgesteld op hetzelfde bureau als haar man, is ze dan zwanger.” (D 159) Hoewel het kind<br />
e<strong>en</strong> bijzondere plaats bekleedt, is het misschi<strong>en</strong> toch ge<strong>en</strong> toeval dat <strong>Lacan</strong> er in de eerste<br />
voorstelling van het gebeur<strong>en</strong> ge<strong>en</strong> melding van maakt. In 1932 beschouwt hij de plaats van het<br />
kind in de waan inderdaad als het atypische elem<strong>en</strong>t in de casus. 30<br />
De casus is complex <strong>en</strong> de achtervolgingswaan vormt slechts één van de rode drad<strong>en</strong> die we kunn<strong>en</strong><br />
volg<strong>en</strong>. Er zijn mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> in de ziektegeschied<strong>en</strong>is waar e<strong>en</strong> erotomane of zelfs e<strong>en</strong> verlosserswaan<br />
op de voorgrond komt te staan. Ook over de rol van het ‘schrijv<strong>en</strong>’ voor Aimée valt veel te zegg<strong>en</strong>.<br />
We beperk<strong>en</strong> ons hier nu echter in eerste instantie tot de achtervolgingswaan, want de <strong>passage</strong> à<br />
l’acte hangt er rechtstreeks mee sam<strong>en</strong>. <strong>Lacan</strong> br<strong>en</strong>gt ze in verband met de plaats van de zus, in e<strong>en</strong><br />
herlezing zull<strong>en</strong> we ook de plaats van het kind belicht<strong>en</strong>.<br />
De paranoia steunt voor <strong>Lacan</strong>, op e<strong>en</strong> narcistische fixatie, waarbij het object gekoz<strong>en</strong> werd dat het<br />
meest op het subject lijkt. In het geval van Aimée zou dit de oudere zus Elise zijn. Alle<br />
achtervolgsters, de allereerste, namelijk de boezemvri<strong>en</strong>din, maar ook alle latere, zijn voor <strong>Lacan</strong><br />
afspiegeling<strong>en</strong>, ontdubbeling<strong>en</strong>, van deze zus. “[…] bestuder<strong>en</strong> we het zo bijzondere karakter van<br />
haar achtervolgers, dit wil vooreerst zegg<strong>en</strong> haar achtervolgsters. Hun meervoudigheid, de<br />
afwezigheid van elke reële relatie tuss<strong>en</strong> h<strong>en</strong> <strong>en</strong> de zieke, zett<strong>en</strong> hun louter symbolische betek<strong>en</strong>is<br />
goed in de verf. Ze zijn, we hebb<strong>en</strong> het gezegd, doublett<strong>en</strong>, triplett<strong>en</strong>, <strong>en</strong> ope<strong>en</strong>volg<strong>en</strong>de<br />
‘afdrukk<strong>en</strong>’ van e<strong>en</strong> prototype. Dit prototype heeft e<strong>en</strong> dubbele waarde, affectief <strong>en</strong> repres<strong>en</strong>tatief.<br />
De affectieve kracht van het prototype is bepaald door het reële bestaan ervan in het lev<strong>en</strong> van de<br />
zieke. We hebb<strong>en</strong> hierbov<strong>en</strong> getoond dat het gerepres<strong>en</strong>teerd wordt door die oudere zus…” (D<br />
252-253)<br />
27<br />
« Il vaut mieux qu’on ait eu leur peau plutôt qu’elles ai<strong>en</strong>t eu la nôtre. » geciteerd in C. Lazarus-Matet, o.c., p.174.<br />
28 « Je crois que dans une autre vie, je dev(r)ais être le mari de ma sœur. » J. <strong>Lacan</strong>, Motifs du crime paranoïaque …, o.c., p. 394 <strong>en</strong><br />
397.<br />
29<br />
Dat bleek in het geval van e<strong>en</strong> volwass<strong>en</strong> man die abrupt in e<strong>en</strong> diepe melancholie verzonk<strong>en</strong> was. Tijd<strong>en</strong>s het<br />
klinisch interview werd duidelijk wat was gebeurd. Ter geleg<strong>en</strong>heid van e<strong>en</strong> banaal radiologisch onderzoek, was de<br />
sluier van zijn <strong>lichaam</strong>sbeeld gescheurd. Daar voorbij <strong>en</strong> sindsdi<strong>en</strong> zag hij nog slechts be<strong>en</strong>der<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> geraamte,<br />
bederf <strong>en</strong> verrotting.<br />
Ongetwijfeld kan van hieruit ook e<strong>en</strong> ander licht geworp<strong>en</strong> word<strong>en</strong> op de zog<strong>en</strong>aamde ‘Als of’-id<strong>en</strong>tificatie naar de<br />
term van H. Deutsch, die <strong>Lacan</strong> in het derde seminarie becomm<strong>en</strong>tarieert.<br />
30<br />
J. <strong>Lacan</strong>, De la psychose paranoïaque …, o.c., p. 265 noot 14.
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
Deze zus is zeer aanwezig in het lev<strong>en</strong> van Aimée, ook op volwass<strong>en</strong> leeftijd. Voor haar huwelijk<br />
woont Aimée zelf korte tijd bij Elise <strong>en</strong> haar man in, maar later komt de nog jonge kinderloze<br />
weduwe – haar man is intuss<strong>en</strong> gestorv<strong>en</strong> -, inwon<strong>en</strong> bij Aimée <strong>en</strong> haar man (die dan zelf pas acht<br />
maand<strong>en</strong> getrouwd zijn), <strong>en</strong> ze zal er de leiding nem<strong>en</strong> in het huishoud<strong>en</strong> <strong>en</strong> later in de zorg voor<br />
het kind. Aimée ervaart dit als e<strong>en</strong> morele vernedering, e<strong>en</strong> vernedering die geobjectiveerd wordt in<br />
de reële afkeuring die uit de dad<strong>en</strong>, woord<strong>en</strong> <strong>en</strong> houding<strong>en</strong> van de zus spreekt, aldus <strong>Lacan</strong>. (D 232)<br />
Aimée, zo zegt hij, is weerloos teg<strong>en</strong> deze zus, die haar kracht niet zozeer ontle<strong>en</strong>t aan de steun <strong>en</strong><br />
lof die ze vindt bij de omgeving, dan wel aan het gewet<strong>en</strong> van Aimée zelf: “Het is niet uit de<br />
lofbetuiging<strong>en</strong> <strong>en</strong> de autoriteit die de omgeving haar toeschrijft dat de zus haar belangrijkste kracht<br />
teg<strong>en</strong> Aimée haalt, maar uit het gewet<strong>en</strong> van Aimée zelf.” (D 232)<br />
De zus <strong>en</strong> de achtervolgsters symboliser<strong>en</strong> Aimée’s ideaalbeeld of Ueber-Ich 31 <strong>en</strong> dit beeld is ook<br />
het object van haar haat. Aimée raakt in haar slachtoffer haar geëxterioriseerd ideaal. Ze slaat de<br />
ander <strong>en</strong> in die ander mete<strong>en</strong> ook zichzelf. Hiermee hebb<strong>en</strong> we de ess<strong>en</strong>tie van <strong>Lacan</strong>s analyse van<br />
de achtervolgingswaan <strong>en</strong> van de (g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong>de werking van de) <strong>passage</strong> à l’acte sam<strong>en</strong>gevat. 32<br />
Ook op deze casus zal <strong>Lacan</strong> zelf nog weinig terugkom<strong>en</strong> <strong>en</strong> ook hier zal hij de <strong>passage</strong> à l’acte<br />
voor zover ons bek<strong>en</strong>d nooit vanuit latere paradigma’s herlez<strong>en</strong>. Ander<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> zich over de casus<br />
gebog<strong>en</strong>. Vooral twee bijdrag<strong>en</strong> zull<strong>en</strong> hier nu verder onze aandacht weerhoud<strong>en</strong>. Dominique<br />
Laur<strong>en</strong>t br<strong>en</strong>gt in Retour sur la these de <strong>Lacan</strong>: l’av<strong>en</strong>ir d’Aimée e<strong>en</strong> mooie sam<strong>en</strong>vatting van de<br />
casus <strong>en</strong> herbelicht die vanuit latere <strong>en</strong> zelfs hed<strong>en</strong>daagse conceptualisering<strong>en</strong> van de psychose (het<br />
uitbrek<strong>en</strong>, de letter, de continuïteit/discontinuïteit hypothese), terwijl Alfredo Z<strong>en</strong>oni in Du<br />
“Syndrome de Münchhaus<strong>en</strong> par procuration”, onze aandacht onvermijdelijk richt op wat <strong>Lacan</strong><br />
het atypische elem<strong>en</strong>t in de casus heet: het kind. 33<br />
Aimée is 38 jaar op het mom<strong>en</strong>t van de feit<strong>en</strong>, haar geschied<strong>en</strong>is is bewog<strong>en</strong> <strong>en</strong> traumatisch. Ze<br />
wordt gebor<strong>en</strong> als vijfde meisje, maar haar geboorte is geassocieerd met de dood van twee zusjes.<br />
E<strong>en</strong> jaar voor haar geboorte sterft het oudste dochtertje, Marguerite, aan de gevolg<strong>en</strong> van e<strong>en</strong><br />
verschrikkelijk ongeval: als ze te dicht bij de haard komt, vat haar jurkje vuur, ze brandt als e<strong>en</strong><br />
toorts <strong>en</strong> sterft <strong>en</strong>kele dag<strong>en</strong> later aan haar verwonding<strong>en</strong>. Kort na haar dood wordt e<strong>en</strong> zusje dood<br />
gebor<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> jaar later bevalt de moeder opnieuw van e<strong>en</strong> meisje, lev<strong>en</strong>d dit keer, dat ook de naam<br />
Marguerite krijgt. Het is die Marguerite die we k<strong>en</strong>n<strong>en</strong> als de Aimée van <strong>Lacan</strong>. Na haar zull<strong>en</strong> nog<br />
drie broertjes volg<strong>en</strong>.<br />
Het kind bekleedt mete<strong>en</strong> e<strong>en</strong> bijzondere plaats in het gezin. Als <strong>en</strong>ige verwerpt het de autoriteit van<br />
de vader – e<strong>en</strong> vader die <strong>Lacan</strong> e<strong>en</strong> beetje tiranniek noemt -, iets waar deze zich blijkbaar bij<br />
neerlegt. Het kind bekleedt e<strong>en</strong> bijzondere plaats in het fantasma van de moeder, e<strong>en</strong> moeder die<br />
voor ongeletterd doorgaat <strong>en</strong> zeer gevoelig aan de ‘dreiging van het woord’. Ze is bang dat als<br />
iemand iets slechts zegt of voorspelt, het ook zal gebeur<strong>en</strong>. Woord<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong> e<strong>en</strong> magische kracht.<br />
Ze gelooft ook dat ander<strong>en</strong> haar kwaad will<strong>en</strong> do<strong>en</strong>. Jar<strong>en</strong> later gelooft ze dat ze bespioneerd wordt,<br />
ze ontwikkelt de waan bespied <strong>en</strong> afgeluisterd te word<strong>en</strong> door haar bur<strong>en</strong>, in die mate dat ze eist dat<br />
de briev<strong>en</strong> die ze krijgt op fluistertoon voorgelez<strong>en</strong> word<strong>en</strong>. Ze gelooft in de boze tong/stem, het<br />
boze oog <strong>en</strong> het boze oor. De waan lijkt op e<strong>en</strong> zeer precies mom<strong>en</strong>t meer consist<strong>en</strong>tie te hebb<strong>en</strong><br />
gekreg<strong>en</strong>: ti<strong>en</strong> jaar voor de feit<strong>en</strong>, mete<strong>en</strong> het mom<strong>en</strong>t dus dat haar dochter Aimée zwanger wordt,<br />
mom<strong>en</strong>t waarop volg<strong>en</strong>s <strong>Lacan</strong> bij haar de psychose doorbreekt.<br />
31<br />
Cfr. voetnoot 6<br />
32<br />
<strong>Lacan</strong> vat de c<strong>en</strong>trale stelling zelf nog e<strong>en</strong>s sam<strong>en</strong> in zijn tekst over de zuss<strong>en</strong> Papin in 1933: “Aimée frappe l’être<br />
brillant qu’elle hait justem<strong>en</strong>t parce qu’elle représ<strong>en</strong>te l’idéal qu’elle a de soi” (D 397)<br />
33<br />
D. Miller, Retour sur la these de <strong>Lacan</strong>: l’av<strong>en</strong>ir d’Aimée, Ornicar, 50, 2003, pp. 121-145.<br />
A. Z<strong>en</strong>oni, Du « Syndrome de Münchhaus<strong>en</strong> par procuration », in J.-A. Miller et 84 amis, Qui sont vos psychanalystes?,<br />
Paris, Seuil, 2002, pp. 284-292.
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
Aimée is de lievelingsdochter van de moeder <strong>en</strong> ze krijgt dan ook e<strong>en</strong> voorkeursbehandeling: mooie<br />
kler<strong>en</strong>, maar ook e<strong>en</strong> mooiere toekomst. Zij moet onderwijzeres word<strong>en</strong>. De exclusieve band is<br />
wederzijds. Ook Aimée getuigt van de bijzondere affectieve band met haar moeder. 34 Aimée is<br />
voorbestemd om, anders dan haar moeder, ‘geletterd’ te zijn. Haar liefde voor het woord – ze noemt<br />
zichzelf amoureuse des mots (D 191) - blijkt doorhe<strong>en</strong> de hele geschied<strong>en</strong>is. Ze schrijft briev<strong>en</strong>, e<strong>en</strong><br />
dagboek, tekst<strong>en</strong>, boek<strong>en</strong> … die verwev<strong>en</strong> rak<strong>en</strong> met de verschill<strong>en</strong>de waanideeën. 35<br />
Zoals gezegd, situeert <strong>Lacan</strong> het uitbrek<strong>en</strong> van de psychose op het mom<strong>en</strong>t waarop Aimée e<strong>en</strong><br />
eerste keer zwanger is. M<strong>en</strong> spreekt over haar, belastert haar, voorspelt ongeluk, maar vooral: m<strong>en</strong><br />
wil de dood van haar kind. Ze heeft nachtmerries dat haar kind dood is <strong>en</strong> gelooft het ook nog als ze<br />
wakker is. Haar achtervolgers – haar collega’s <strong>en</strong> haar man – gaat ze te lijf. ‘s Nachts slaat ze haar<br />
man met e<strong>en</strong> kruik op zijn hoofd, e<strong>en</strong> andere keer met e<strong>en</strong> strijkijzer. Met e<strong>en</strong> mes zet ze de<br />
fietsband<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> collega plat. Dominique Laur<strong>en</strong>t legt de nadruk op het feit dat de zwangerschap<br />
haar met de betek<strong>en</strong>aar Un père confronteert, maar ze vermeldt intuss<strong>en</strong> ook dat het ongebor<strong>en</strong> kind<br />
het object a realiseert. “De Ander is reëel <strong>en</strong> wil g<strong>en</strong>iet<strong>en</strong> van het subject.” 36<br />
De theorie van het object a werpt e<strong>en</strong> nieuw licht op het uitbrek<strong>en</strong> van de psychose, ook bij Aimée.<br />
Het (ongebor<strong>en</strong>) kind incarneert het g<strong>en</strong>ot <strong>en</strong> dat laat de psychose uitbrek<strong>en</strong>. Aimée’s kind – e<strong>en</strong><br />
meisje - wordt doodgebor<strong>en</strong>. E<strong>en</strong> jaar later is ze terug zwanger, ze zal bevall<strong>en</strong> van e<strong>en</strong> jong<strong>en</strong>. Ze<br />
omringt de jong<strong>en</strong> met bijzondere zorg<strong>en</strong>. “Tot de vijfde maand van de borstvoeding is het<br />
overig<strong>en</strong>s Aimée die exclusief de zorg voor het kind draagt (…). All<strong>en</strong> stemm<strong>en</strong> toe om te erk<strong>en</strong>n<strong>en</strong><br />
dat de zorg<strong>en</strong> regelmatig, gepast <strong>en</strong> in elk opzicht bevredig<strong>en</strong>d zijn. Alle<strong>en</strong> bepaalde bruuskhed<strong>en</strong> in<br />
de houding, plotse omhelzing<strong>en</strong>, e<strong>en</strong> <strong>en</strong>igszins onbesuisde waakzaamheid, vall<strong>en</strong> erin op te<br />
merk<strong>en</strong>.” (D 235) Maar steun<strong>en</strong>d op de onervar<strong>en</strong>heid van Aimée, neemt de zus de leiding in de<br />
zorg voor het kind over, wat de waanideeën alle<strong>en</strong> doet to<strong>en</strong>em<strong>en</strong>. Aimée blijft het kind voed<strong>en</strong> tot<br />
het veerti<strong>en</strong> maand is, mom<strong>en</strong>t waarop ze e<strong>en</strong> eerste keer opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong> wordt. Belangrijk detail: ze<br />
wordt op vraag van haar familie opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong>, omdat ze weigert af te zi<strong>en</strong> van haar voornem<strong>en</strong> alle<strong>en</strong><br />
naar de Ver<strong>en</strong>igde Stat<strong>en</strong> te emigrer<strong>en</strong> om daar romanschrijfster te word<strong>en</strong>. Ze zou haar kind daarbij<br />
simpelweg achtergelat<strong>en</strong> hebb<strong>en</strong>.<br />
De opname bevestigt nogmaals haar overtuiging dat m<strong>en</strong> haar kind wil afnem<strong>en</strong>, het kwaad wil<br />
do<strong>en</strong>. Als ze het ziek<strong>en</strong>huis mag verlat<strong>en</strong>, weigert ze terug te ker<strong>en</strong> naar haar gezin. Ze gaat alle<strong>en</strong><br />
in Parijs won<strong>en</strong> <strong>en</strong> daar organiseert de waan zich rond de actrice <strong>en</strong> andere gek<strong>en</strong>de person<strong>en</strong>. In<br />
e<strong>en</strong> eerste periode gaat ze regelmatig op bezoek, na <strong>en</strong>ige tijd verwatert dit <strong>en</strong> ziet ze haar kind nog<br />
slechts sporadisch. De waan verdwijnt allerminst, maar krijgt ook nog e<strong>en</strong> extra dim<strong>en</strong>sie: de<br />
bedreiging van wat e<strong>en</strong> moeder het meest dierbaar is, is in feite slechts e<strong>en</strong> wraak. Als mijn zoon<br />
34<br />
Aimée zal alvast op twee punt<strong>en</strong> van het ideaal van haar moeder afwijk<strong>en</strong>: ze wordt ge<strong>en</strong> onderwijzeres – op 17 jaar mislukt ze teg<strong>en</strong><br />
ieders verwachting in e<strong>en</strong> exam<strong>en</strong>, de mislukking zou sam<strong>en</strong>hang<strong>en</strong> met de dood van haar vri<strong>en</strong>din, figuur die volg<strong>en</strong>s <strong>Lacan</strong> de heldin<br />
uit haar eerste roman inspireert – maar ze geeft haar studies op om bij de post te gaan werk<strong>en</strong>, ‘postdame’ te word<strong>en</strong> - dit lijkt voor<br />
haarzelf overe<strong>en</strong> te stemm<strong>en</strong> met hogere ambities dan onderwijzeres te word<strong>en</strong> - <strong>en</strong> ze trouwt met de ‘eerste de beste’ man, die ook bij<br />
de post werkt.<br />
35<br />
We vermeld<strong>en</strong> slechts volg<strong>en</strong>de elem<strong>en</strong>t<strong>en</strong>. Het schrijv<strong>en</strong> van Aimée raakt verwev<strong>en</strong> met de erotomane waan: drie jaar lang schrijft<br />
ze briev<strong>en</strong> naar e<strong>en</strong> man met wie ze e<strong>en</strong> kortstondig contact <strong>en</strong> e<strong>en</strong> eerste seksuele ervaring had. Het betreft e<strong>en</strong><br />
‘dorpspoëet’ <strong>en</strong> plaatselijke Don Juan met e<strong>en</strong> schandalige reputatie, die haar bek<strong>en</strong>t dat haar verleid<strong>en</strong> het voorwerp<br />
van e<strong>en</strong> wedd<strong>en</strong>schap was, maar desondanks het <strong>en</strong>ige object van haar gedacht<strong>en</strong> blijft, terwijl ze alle andere<br />
mann<strong>en</strong> afwijst. Later schrijft ze romans <strong>en</strong> stuurt die naar de Prins van Wales, die in de maand<strong>en</strong> voorafgaand aan<br />
de <strong>passage</strong> à l’acte het voorwerp van e<strong>en</strong> erotomanie wordt.<br />
Het schrijv<strong>en</strong> van tekst<strong>en</strong> <strong>en</strong> romans raakt ook verwev<strong>en</strong> met de achtervolgingswaan. Ze schrijft tekst<strong>en</strong> om haar<br />
achtervolgers ‘terug te drijv<strong>en</strong>’, te ontmasker<strong>en</strong>, ze beschuldigt h<strong>en</strong> ervan haar niet gepubliceerde tekst<strong>en</strong> te<br />
plagiër<strong>en</strong>. De publicatie ervan wordt op zich de inzet van e<strong>en</strong> <strong>passage</strong> à l’acte: ze grijpt de bedi<strong>en</strong>de van de<br />
uitgeverij die haar meldt dat haar romans niet gepubliceerd zull<strong>en</strong> word<strong>en</strong> naar de keel, de man is ernstig gewond.<br />
Wat de plaats van het kind betreft: in één van de romans sterft het kind van het hoofdpersonnage Aimée.<br />
36<br />
D. Laur<strong>en</strong>t, o.c., p. 132.
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
iets overkomt, zal dat mijn schuld zijn, zegt Aimée. Ze heeft immers kwaad gesprok<strong>en</strong> over de<br />
actrice, haar e<strong>en</strong> hoer g<strong>en</strong>oemd. Nu wil die haar do<strong>en</strong> boet<strong>en</strong> voor haar kwaadsprekerij, maar ook<br />
voor al haar tekortkoming<strong>en</strong> <strong>en</strong> stommiteit<strong>en</strong>. De achtervolgingswaan krijgt daarmee ook e<strong>en</strong><br />
melancholische dim<strong>en</strong>sie.<br />
De paranoia situeert het g<strong>en</strong>ot in de Ander, het gevaar ligt in de Ander, in de melancholie ligt het in<br />
haarzelf. Maar over welk gevaar gaat het? En wie is in gevaar? Is zijzelf in gevaar of is het haar<br />
kind? En dat kind, is dat wel e<strong>en</strong> Ander, of is ze dat zelf? Als er erg<strong>en</strong>s sprake is van e<strong>en</strong> spiegel,<br />
dan lijkt die zich niet tuss<strong>en</strong> Aimée <strong>en</strong> haar zus te situer<strong>en</strong>, maar tuss<strong>en</strong> Aimée <strong>en</strong> haar kind. Het kan<br />
niemand ontgaan hoe parallel de posities van Aimée <strong>en</strong> haar kind zijn: gebor<strong>en</strong> in het tek<strong>en</strong> van<br />
dood, op de plaats van e<strong>en</strong> dode ander, gevang<strong>en</strong> in e<strong>en</strong> ziekelijke band met de moeder.<br />
Als erg<strong>en</strong>s iets niet gesepareerd is, als erg<strong>en</strong>s iets object van liefde <strong>en</strong> haat is, dan is het niet de zus<br />
maar het kind. <strong>Object</strong> van de moeder, maakt Aimée als moeder ook haar kind tot object. Exclusief<br />
de zorg voor haar kind opeis<strong>en</strong>d, zou ze het ook zonder meer achterlat<strong>en</strong> om naar Amerika te<br />
vertrekk<strong>en</strong>. Toegewijd <strong>en</strong> zorgzaam het <strong>en</strong>e og<strong>en</strong>blik, blijkt ze het soms ook et<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong> tot het<br />
overgeeft, of op andere mom<strong>en</strong>t<strong>en</strong> gewoon te verget<strong>en</strong> het et<strong>en</strong> te gev<strong>en</strong>. Soms dekt ze het toe onder<br />
wel vijfti<strong>en</strong> lag<strong>en</strong> om het ‘af te scherm<strong>en</strong> van de buit<strong>en</strong>lucht’.<br />
Vormt Aimée e<strong>en</strong> gevaar voor het kind, of is het kind e<strong>en</strong> gevaar voor haar? Is het niet het kind dat<br />
haar achtervolgt, dat het g<strong>en</strong>ot incarneert, dat van haar g<strong>en</strong>iet? Het is hetge<strong>en</strong> in de kliniek ook<br />
aanleiding kan gev<strong>en</strong> tot de ‘mishandeling’ van het kind, die gek<strong>en</strong>d is als het zog<strong>en</strong>aamde<br />
syndroom van Munchhaus<strong>en</strong> by Proxy. Deze mishandeling kan ook de vorm van de moord<br />
aannem<strong>en</strong>. De kindermoord is de <strong>en</strong>ige moord waar zich logischerwijze meer vrouw<strong>en</strong> – moeders<br />
dan - dan mann<strong>en</strong> schuldig aan mak<strong>en</strong>. Soms wordt de kindermoord gevolgd door de zelfmoord.<br />
Die moord is dan e<strong>en</strong> poging zich te ontdo<strong>en</strong> van (de schaduw van het) object. Het kind kan het<br />
boze oog incarner<strong>en</strong> – de paranoïsche versie – het kan ook de schaduw van het object incarner<strong>en</strong> –<br />
de melancholische versie. 37<br />
Het is in eerste instantie het kind dat het g<strong>en</strong>ot incarneert voor Aimée. De achtervolgingswaan rond<br />
de actrice <strong>en</strong> de ander<strong>en</strong> tek<strong>en</strong><strong>en</strong> omweg<strong>en</strong> uit die het parcours van het g<strong>en</strong>ot complicer<strong>en</strong>. Ze<br />
situer<strong>en</strong> het gevaar elders. Het gevaar voor het kind dan, voor dat schaduwobject dat Aimée ook zelf<br />
is. Die waan wordt steeds consist<strong>en</strong>ter. Ze wil haar kind niet meer verlat<strong>en</strong>. Ze wil scheid<strong>en</strong> <strong>en</strong> zegt<br />
bereid te zijn haar man te dod<strong>en</strong> als die niet instemt. Haar omgeving maakt zich zorg<strong>en</strong> over haar<br />
man <strong>en</strong> haar kind. T<strong>en</strong> slotte koopt ze e<strong>en</strong> mes, waarmee ze e<strong>en</strong> maand later de actrice aanvalt.<br />
Zoals gezegd bestempelt <strong>Lacan</strong> de plaats van het kind in de waan in 1932 als het atypische elem<strong>en</strong>t<br />
van de casus. Maar <strong>Lacan</strong> zou <strong>Lacan</strong> niet zijn als hij over dit atypische elem<strong>en</strong>t terzelfder niet van<br />
e<strong>en</strong> g<strong>en</strong>iale klinische intuïtie zou getuig<strong>en</strong>. Bij Aimée, zo schrijft hij, lijkt er ook sprake van e<strong>en</strong><br />
perversie van het moederinstinct, met aandrift tot moord (pulsion au meurtre). “E<strong>en</strong> dergelijke<br />
aandrift zou de ‘c<strong>en</strong>trifugale’ organisatie van de waan, die de atypie van ons geval uitmaakt,<br />
verklar<strong>en</strong>; de verdringing ervan zou toelat<strong>en</strong> e<strong>en</strong> deel van het waanachtig gedrag te begrijp<strong>en</strong> als<br />
e<strong>en</strong> vlucht ver van het kind weg. Bepaalde preval<strong>en</strong>ties van beeld<strong>en</strong> die we in haar geschrift<strong>en</strong><br />
belicht hebb<strong>en</strong> (…), bepaalde obscure vrez<strong>en</strong> gevoeld door de m<strong>en</strong>s<strong>en</strong> in haar omgeving (…),<br />
zoud<strong>en</strong> deze hypothese kom<strong>en</strong> ondersteun<strong>en</strong>. Bov<strong>en</strong>di<strong>en</strong> zou zij e<strong>en</strong> nieuwe verklaring van de<br />
g<strong>en</strong>ezing gev<strong>en</strong>, die overig<strong>en</strong>s slechts zijn plaats kan krijg<strong>en</strong> ondergeschikt aan de eerste: de<br />
autopunitieve bevrediging die de basis van de g<strong>en</strong>ezing vormt, zou t<strong>en</strong> dele bepaald geweest zijn<br />
door de ‘realisatie’ van het definitieve verlies van haar kind.” (D 265)<br />
Kort na haar opsluiting stuikt de waan van Aimée in elkaar. Ze begrijpt niet meer hoe ze dat<br />
37<br />
Cfr. de casus die Luc Vander V<strong>en</strong>net eerder pres<strong>en</strong>teerde van de melancholische vrouw die haar kind ‘het sulletje’ in<br />
haar geïncarneerd zag.
sKRIPtA nr.1 2008 - Bulletin van de Kring voor <strong>Psychoanalyse</strong> van de<br />
New <strong>Lacan</strong>ian School<br />
allemaal heeft kunn<strong>en</strong> gelov<strong>en</strong>. Is ze g<strong>en</strong>ez<strong>en</strong>? Na haar ontslag uit de instelling in 1943 – 12 jaar na<br />
de feit<strong>en</strong> - zal haar lev<strong>en</strong> verlop<strong>en</strong> zonder soortgelijke ontsporing<strong>en</strong>. Ze wordt niet meer opg<strong>en</strong>om<strong>en</strong><br />
<strong>en</strong> pleegt ge<strong>en</strong> <strong>passage</strong>s à l’acte meer, maar psychotisch blijft ze zeer zeker. Haar zoon zal ze<br />
ongeveer twintig jaar niet zi<strong>en</strong>.