DIE ROL VAN TAALAKTIVISME BY DIE HERWAARDERING VAN ...

Met hierdie wetgewing is die taalsituasie in die Vrystaat in ooreenstemming gebring met
die taalsituasie in die ander provinsies (Malherbe, 1925:386-378).
Na die Anglo-Boereoorlog, met die Vrystaat weer as ’n Kroonkolonie, is die beleid van
Engelse assimilasie onder lord Milner en S.B. Sargent voortgesit (Truter, 2004:21). In
reaksie hierop het die NG Kerk ’n petisie ten gunste van die toekenning van meer gesag
aan skoolkommissies gesirkuleer. Dit is opgevolg met die stigting van verskeie
Christelik-Nasionale Onderwys (CNO)-skole. Die stigting van die skole het ’n duidelike
invloed op die owerhede gehad, want in ’n nuwe onderwyswet, Wet 29 van 1905, is
verskeie toegewings tot voordeel van onderrig in Hollands gemaak. Met die instelling
van verantwoordelike bestuur, onder die bewind van die Orangia-Unie, is die mag weer
in die hande van die Hollandssprekende burgers geplaas. Hertzog het dadelik ’n nuwe
onderwyswet, wat radikaal van Wet 29 van 1905 verskil het, laat opstel en opneem.
Hierdie wet, Wet 35 van 1908, het onder meer berus op die gelykstelling van die twee
landstale, sowel as op die beginsel van toevoegende moedertaalonderrig. Hierdie wet kon
egter ook nie tot sy reg kom nie omdat dit sterk deur ’n Engelssprekende
minderheidsgroep teengestaan is. Hul taktiek was om allerhande wanvoorstellings aan die
wet te heg en die toepassing daarvan as belaglik voor te stel.
Na die Anglo-Boereoorlog, het die koloniale administrasie in Transvaal die Transvaalse
onderwyswette herroep en met die Openbare Onderwyswet van Transvaal vervang.
Hierdie wet het bepaal dat nie meer as vyf uur per week aan die onderrig van Hollands
bestee sal word nie. Hierdie bepalings het die Christelik-Nasionale Onderwysbeweging in
Transvaal gemobiliseer. CNO-skole is gestig, wat aanvanklik as teenvoeter vir die
Engelse skole floreer het. Dit het egter later onder finansiële druk en as gevolg van
kwynende belangstelling verdwyn.
In Natal is Hollands nog verder op die agtergrond geskuif. Engels het selfs in Noord-
Natal, wat oorwegend Hollands-Afrikaanssprekend was, die taal van onderrig geword. In
navolging van die Transvaal het die Afrikaanssprekendes in hierdie distrikte Christelik-
Nasionale Onderwys- of kerkskole gestig om Afrikaans te bevorder. Die owerheid was
142