DIE ROL VAN TAALAKTIVISME BY DIE HERWAARDERING VAN ...

Onderwys vir swart mense in die ZAR het as gevolg van die filantropiese belangstelling
van die sendelinge begin. Eers na die eerste Britse besetting het die Transvaalse regering
subsidies aan die sendingskole betaal. Dit het onderwys vir swart mense gestimuleer.
Hierdie skole was egter teen hierdie tyd steeds nie onder regeringsbeheer nie. In hierdie
stadium was die ontwikkeling van swart onderwys in die Vrystaat nog ver agter dié in die
ander provinsies. Teen 1910 was daar slegs een staatskool vir swart mense in hierdie
provinsie. Die res was onder die bestuur van sendelinge.
Taalaktivisme het in die Republieke grootliks van die Kaapkolonie verskil in die sin dat
dit meestal vir Engels en teen Hollands gerig was en deur Engelstaliges aangespoor is.
Volgens die diglossiese model het Hollands in die twee Boererepublieke die plek van H-
variëteit en Engels die L-variëteit beklee. Die Afrikatale het glad nie ’n plek in die
wetgewing gehad nie.
In 1863 is ’n bepaling uitgevaardig wat in ’n sekere opsig as die eerste ‘skoolwet’ van die
Vrystaat beskou kan word (Truter, 2004:18). Die bepaling het onder meer die beginsel
van moedertaalonderrig onderskryf, maar het ook voorsiening gemaak vir tweetalige
onderrig deur die studie van Engels aan te moedig. Van die ouers, onder andere die van
Grey Kollege in Bloemfontein, was teen moedertaalonderwys gekant. As alternatief tot
die staatskole, wat Hollands georiënteerd was, het hulle verkies om hul kinders na
Engelse privaatskole te stuur. Omdat die vlak van onderrig in dié skole oor die algemeen
beter as in die staatskole was, het die privaatskole redelik floreer in vergelyking met die
kwynende staatskole (Truter, 2004:19). Hollands het, ondanks wetgewing ten gunste van
moedertaalonderrig, steeds nie tot sy reg gekom nie. Dit was deels as gevolg van ouers
wat Engelsonderrig beskou het as in die beste belang van hul kinders en deels as gevolg
van die Vrystaatse regering se versuim om ’n ferm houding ten gunste van
moedertaalonderrig in te neem. Uit die geledere van die voorstanders van Hollandse
moedertaalonderrig is vertoë herhaaldelik tot die Volksraad gerig dat Hollands meer tot
sy reg moet kom. Dit het tot die Onderwyswet van 1891 gelei wat moedertaalmedium tot
Graad 4 verpligtend gemaak het en ook bepaal het dat minstens die helfte van die vakke
daarna deur die medium van Hollands onderrig moes word. Kort voor die uitbreek van
137