DIE ROL VAN TAALAKTIVISME BY DIE HERWAARDERING VAN ...

moedertaal, Hollands, moet wees nie. In 1841 beveel die kommissie onder Watermeyer
(Truter, 2004:12) aan dat die medium van onderrig in plaasskole Hollands moes wees.
Die aanbeveling is in Onderwyswet 13 van 1865 vasgelê wat saam met Schedule of
Regulation vir die volgende jare die basis van onderwys sou vorm. Die gevoel onder
Hollandssprekende burgers was egter dat die onderwysstelsel soos dit was, nie in hul
behoeftes voorsien het nie en het voortgegaan met die stigting van privaatskole in die
westelike distrikte van die kolonie. Die Hollandse kerke het ’n groot rol hierin gespeel
deur finansiële steun aan hierdie skole te bied. Die Nederduits-Gereformeerde Kerk was
in hierdie verband een van die invloedrykste instansies. Die ontwaking van die
‘Hollandse Idee’ of ‘Gedagte’ in die sewentiger- en tagtigerjare het tot hernude agitasie
vir beter toestande in Hollandse skole gelei. As gevolg hiervan is Proklamasie 113 van
1882 herroep en die keuse van voertaal is aan die plaaslike besture oorgelaat. Teoreties
het Hollands dus gelyke regte met Engels, as amptelike taal, verkry.
Dié tydperk verteenwoordig ook die begin van meer sigbare weerstand vanuit die swart
gemeenskappe. Abu Bekir Effendi stig in 1862 die Moslem Theological School in die
Kaap. Die voertaal in die skool was Afrikaans. Soortgelyke skole word later deur sy
seuns in Kimberley en Port Elizabeth gestig. ’n Afrikaanse handleiding wat in Arabiese
skrif gedruk is word in die skole gebruik. Vir die grootste gedeelte van die 19de eeu was
daar ook vanuit swart (Afrikataalsprekende) geledere weerstand teen Afrikaansonderrig.
Molteno (1984:52) meen dat dit onder meer was omdat swart ouers gevoel het dat die
onderwysstelsel hul gebruike en kultuur sou verswak. Swart onderwys het steeds ver
afgesteek teen wit onderwys en hierdie tydperk word wyd beskou as die tydperk wat die
basis vir apartheidsonderwys gelê het (Molteno, 1984:59-61). Hoewel die
sendingonderwys ’n groot geskiedkundige rol in swart onderwys gespeel het, het
koloniale beleidmakers gevrees dat onderwys swart mense sou voorberei vir “a future
social world to which they would be unable to gain entry” en dat dit tot frustrasie en
weerstand teen die regering sou lei (Molteno, 1984:53-55; Thomson, 1981:34). Hierdie
vrees vir weerstand vanuit swart geledere was ’n herhalende tema dwarsdeur die
geskiedenis van onderwys in Suid-Afrika met opskrifte soos “adapted education” in die
1920s, “manpower planning” in die 1980s en “vocational educational” in die 1990s
132