DIE ROL VAN TAALAKTIVISME BY DIE HERWAARDERING VAN ...

Die Groot Trek kan as ’n versetbeweging teen Britse kolonialisme en verdrukking beskou
word. Tussen 1834 en 1840 het sowat 15 000 Afrikaanse grensboere die Kaapse
Oosgrensgebied verlaat. Die Groot Trek het belangrike taalgevolge gehad. Omdat die
Voortrekkers Afrikaans was, het hulle trek die posisie van Afrikaans in die Oos-Kaap
verswak. Na die Trek het die gebied ’n sterker Engelse karakter begin ontwikkel. Swart
stamme wat in die gebied was, is deur die Engelse sendelinge bearbei. Engels is as
voertaal in die skole wat vir hierdie doel opgerig was, gebruik. Engels, in plaas van die
moedertaal of Afrikaans, het dus nou ’n vastrapplek onder swart mense gekry. Die
tweede gevolg van die Groot Trek was positief vir Afrikaans in die sin dat
Afrikaanssprekendes nou oor ’n groter gebied van Suid-Afrika verspreid was. Waar die
Groot Trek dus as versetbeweging teen die onderdrukking begin het, was dit ironies
genoeg ook ’n daad van kolonisasie wat die ontstamming van die binnelandse swart
mense verhaas het.
Teen 1854 was die meeste Voortrekkers se ideale verwesenlik. Hulle was nie meer Britse
onderdane nie en die Britse regering was blykbaar nie daarin geïnteresseerd om verder
noordwaarts uit te brei nie. Die Zuid-Afrikaanse Republiek (ZAR) het in 1852 met die
ondertekening van die Sandrivierkonvensie tot stand gekom. Die Bloemfonteinkonvensie
het in 1854 soewereiniteit aan die Vrystaat verleen. Alhoewel Hollands die amptelike taal
in die republieke was, het Engels tog nog ’n beduidende rol gespeel, veral op die gebied
van die onderwys en in sekere sektore van die staatsdiens.
In 1839 is James Rose-Innes as die eerste Superintendent-Generaal van Onderwys in die
Kaap aangestel. Die verantwoordelikheid vir die onderwys is van die kerk na die staat
oorgedra. Met die mislukking van die gratis staatskoolstelsel het die regering van taktiek
verander en met die invoering van die Herschel-skole ook in ’n beperkte mate
voorsiening gemaak vir onderwys in Hollands (Truter, 2004:12). Volgens ’n
memorandum deur die Superintendent-Generaal van Onderwys, in 1844, sou
sendingskole slegs onder sekere voorwaardes regeringsubsidies ontvang. Een daarvan
was dat Engels belangrik in skole moes wees. Die posisie van Engels is verder versterk
ten koste die ander tale, veral Hollands, met die uitvaardiging van Onderwyswet no.13
130