Narratief! - Hogeschool van Arnhem en Nijmegen

Lokale Dienstverlening Vanuit Klantperspectief
Narratief! Wablief?
Ieder zijn eigen verhaal
Lieselotte Bobbink | Helga Degen-Nijeboer
Elke Geurts | Milou Pelzer | Joshi Woudenberg

Narratief! Wablief?
Ieder zijn eigen verhaal

Colofon
Dr. M.A.W. van Biene
Ir. J.J.B. Kohlmann
Dr. M.M.J.G. Heessels
lector “Lokale dienstverlening vanuit klantperspectief”
onderzoeker “Lokale dienstverlening vanuit klantperspectief”
onderzoeker “Lokale dienstverlening vanuit klantperspectief”
Auteurs:
E.C. Bobbink
H.M. Degen-Nijeboer
E.C.M. Geurts
M.M.H. Pelzer
J.N. Woudenberg
Vormgever: A. Haegens, G. van Limbeek & Ir. J.J.B. Kohlmann
Fotografie: E.C. Bobbink, e.a.
Drukwerk: eerste druk mei 2012, Bureau Ketel grafisch ontwerp Nijmegen
ISBN: 978-90-71118-07-4
Alles uit deze uitgave mag, mits bronvermelding, worden vermenigvuldigd en openbaar gemaakt.

Voorwoord
Het vertellen van een verhaal kan op verschillende manieren gebeuren. Verhalen geven inzicht in het
hoe, wat en waarom van het leven en brengen herinneringen naar boven. In dit boek geven studenten
antwoord op de narratieve leemten die ze tegen kwamen in hun onderzoek naar de ervaringen van
docenten met narratief onderzoek en narratief werken. De docenten maken al gebruik van narratief
werken en onderzoek, maar zijn zich er niet zozeer bewust van dat het om narratieven gaat. Daarnaast
blijkt dat docenten graag meer kennis en ervaring willen opdoen met narratief werken en onderzoek.
Veel docenten zijn er nieuwsgierig naar, maar een aantal staan er ook sceptisch tegen over. Met dit
boek willen de studenten de docenten op speelse wijze ervaring op laten doen met narratief werken en
onderzoek. Dat doen ze door eerst helderheid te geven in de begrippen. Vervolgens geven ze
opdrachten en werkvormen om met de verzamelde verhalen aan de slag te gaan. In deze opdrachten
stellen zij de mens als actor centraal. De werkvormen nodigen uit om de verhalen van mensen naar
boven te halen en te begrijpen. Hierbij worden we uitgenodigd tot betekenisgeving, tot het zoeken naar
de verhaallijn en het herkennen van het plot. Het vertellen van je verhaal geeft inzicht in het eigen
denken, doen en laten. Narratief werken biedt de studenten de mogelijkheid zich persoonlijk te
ontwikkelen.
Als het gaat om narratief onderzoek en werken is er voor sommige docenten nog een weg te gaan, niet
uit onwil, maar vanwege de onbekendheid. Er is geen twijfel over het nut van het onderzoeken van de
betekenis van verhalen van cliënten in de hulpverleningscontext. Er is nog wel handelingsverlegenheid
hoe zo’n onderzoek in te richten en te begeleiden en hoe het werken met verhalen geïmplementeerd
kan worden. Met dit boek hopen wij dat docenten worden uitgedaagd om samen met studenten en
collega’s narratief werken en onderzoek binnen het onderwijs inhoud en vorm te geven.
Dit boek gaat over de wonderlijke combinatie van vertellen over het verleden en heden en handelen in
het hier en nu! Laat u verrassen…
Lieselotte, Helga, Elke, Milou en Joshi, dank voor dit boek. Jullie inzet en doorzettingskracht was groot!
Wij wensen jullie een rijke toekomst vol verhalen.
Dr. Martha van Biene Mld, lector
Ir. Jidske Kohlmann, onderzoeker
Dr. Meike Heessels, onderzoeker
5

Inhoud
9
11
13
14
15
21
23
26
30
34
38
42
46
50
54
58
62
66
71
75
77
79
Inleiding
Deel 1: Theorie
Narratief
Narratief werken
Narratief onderzoek
Dialogisch werken
Deel 2: Creatieve werkvormen
Het schrijven van een levensverhaal
Digital storytelling
Tekening van de toekomst
De visuele prikkelmethode
Het maken van een schatkaart
Inspirerende kaarten
Muzikale verhalen
Herinneringen naar boven krijgen
Spelen met associaties
Levensgroot
Open interview
Ervaringen van de auteurs
Dankwoord
Bronnen
Afbeeldingen
7

Inleiding
Dit boek is tot stand gekomen vanuit een afstudeerproject aan de Hogeschool van Arnhem en Nijmegen.
Wij, vijf studenten Sociaal Pedagogische Hulpverlening, hebben dit boek geschreven naar aanleiding van
een narratief onderzoek uitgevoerd onder docenten Culturele Maatschappelijke Vorming aan de HAN.
Tijdens dit onderzoek zijn docenten bevraagd over hun kennis, ervaring en beeldvorming over narratief
werken en narratief onderzoek. De onderstaande zeven vraagpatronen kwamen naar voren en werden
herkend en erkend in dialoog met de docenten tijdens een zogenaamde transdisciplinaire bijeenkomst.
1. Hoe kan je narratief werken koppelen en verbeteren binnen het bestaande onderwijsaanbod aan de
HAN in Nijmegen?
2. Hoe kunnen de aanwezige kennis en vaardigheden m.b.t. narratief werken onder docenten aan de
HAN in Nijmegen vergroot worden?
3. Hoe kunnen de aanwezige kennis en vaardigheden m.b.t. narratief onderzoek onder docenten aan de
HAN in Nijmegen vergroot worden?
4. Hoe kan je narratief onderzoek implementeren/doceren in het bestaande onderwijsaanbod?
5. Hoe kan je narratief onderzoek op creatieve wijze gebruiken?
6. Hoe verbeter je de kwaliteit van het onderzoek op de HAN te Nijmegen?
7. Hoe kunnen studenten van SPH aan de HAN in Nijmegen binnen de beschikbare tijd, voldoende
kennis en vaardigheden opdoen op het gebied van onderzoek doen in het algemeen?
Uit het onderzoek is gebleken dat docenten behoefte hadden aan duidelijkheid over de begrippen
narratief werken en narratief onderzoek. De docenten gaven aan een inzichtelijk boek nodig te hebben
met definities van narratief werken en narratief onderzoek. Daarnaast vroegen de docenten om concrete
werkvormen rondom narratief werk en narratief onderzoek. Door de hoge werkdruk onder docenten is
het van belang dat het boek toegankelijk geschreven is en de werkvormen gemakkelijk in de les
kunnen worden opgenomen. Daarnaast waren de docenten op zoek naar een koppeling tussen narratief
en creatief werken. Tijdens het onderzoek is er overleg geweest met de manager en de voorzitter van de
curriculum commissie van de opleiding CMV. De opleiding staat positief tegenover een werkboek over
narratief werken en onderzoeken voor docenten.
9

In aansluiting op de door docenten aangegeven dilemma’s, hebben wij een narratief kookboek gemaakt
met informatie over narratief werken en narratief onderzoek met concrete, creatieve werkvormen.
We hebben een boek gemaakt dat visueel aantrekkelijk is, vergelijkbaar met een foto van een lekker
uitziend gerecht. Een goede foto van een gerecht nodigt uit tot uitproberen, daar willen wij ook
jullie toe uitnodigen.
Functie en doelgroep
De doelgroep die we willen aanspreken met dit boek zijn docenten en studenten van creatieve sociale
HBO-opleidingen. Middels dit boek willen wij docenten inspireren om creatieve werkvormen te
gebruiken om narratieven van hun studenten te verkrijgen en aan de slag te gaan met deze narratieven.
Daarnaast kunnen studenten en docenten de creatieve werkvormen gebruiken om in het werkveld
met diverse doelgroepen aan de slag te gaan. Het boek is zo algemeen mogelijk geschreven zodat de
werkvormen zowel voor studenten als voor doelgroepen uit het werkveld gebruikt kunnen worden.
Opbouw van het boek
Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste deel lichten we de begrippen narratief werken, narratief
onderzoek en dialogisch werken toe. In het tweede deel zijn 11 compacte creatieve werkvormen te
vinden, die direct ingezet kunnen worden om met verhalen aan de slag te gaan. Er is mogelijkheid om
binnen een werkvorm zelf te experimenteren en te variëren. Ter inspiratie geven we daarom bij iedere
werkvorm variatietips en verwijzingen naar extra achtergrond informatie. Een compleet overzicht van de
bronnen is te vinden in de bronnenlijst.
10

Deel 1
Theorie
Werken en onderzoeken in dialoog
11

Narratief
Dit boek gaat over narratief werken en narratief onderzoek. Narrativiteit betekent volgens Dries &
Hoffman (2008) ‘het verhalende’. Het woord narrativiteit komt voort uit het Latijnse woord narrare,
dat vertellen betekent. Narratieven zijn eigenlijk overal aanwezig. Narratieven zijn er in de vorm van
sprookjes, drama, tekeningen, kunst, geschiedenis, biografieën, mythen en legendes. Narratieven komen
voor bij alle leeftijden en in alle samenlevingen. Verhalen hebben altijd een belangrijke rol gespeeld in
het menselijk leven (Ten Holter, 2010). Eenvoudig beschouwd is een verhaal een opeenvolging van
gebeurtenissen die samenhang vertonen. In een verhaal spelen meestal de volgende vragen een rol:
Hoe is het begonnen? Wat gebeurde er toen? Hoe liep het af? (Bijl, Baars & Schueren, 2002). De
narratologie is een tekst benadering die het vertellen van verhalen als haar studieobject kiest. Daarbij
wordt vooral gekeken naar de wijze waarop die verhalen worden verteld. Narratieven gaan over
biografische gebeurtenissen zoals ze verteld worden door degene die ze hebben meegemaakt (Van
Biene et al., 2008). In een narratief is vaak een tijdsvolgorde aanwezig. Dat wil zeggen dat de verteller
een verband legt tussen verleden, heden en toekomst. Mensen vertellen verhalen vanuit een bepaald
perspectief of gezichtspunt. De verteller neemt in een verhaal zelf posities in, maar deze posities kunnen
ook door anderen (bijvoorbeeld de luisteraar) toegekend worden (Ibid). In narratieven zijn soms ook
rollen voor anderen weggelegd. Een persoon kan in een narratief bijvoorbeeld spreken over familie,
buren of studiegenoten.
13

Narratief werken
Definitie
Narratief werken is werken met verhalen. In het werken met verhalen kennen de verteller en de
luisteraar zichzelf en de ander een plaats toe in diverse contexten. Narratief werken kan bijdragen aan
betekenisgeving, identiteitsvorming en empowerment bij een individu en/of groepen.
Wat is narratief werken?
Via verhalen kunnen emoties, gevoelens, kennis en inzichten worden gedeeld. Van Rosmalen (1999)
geeft aan dat je met een narratieve benadering, jezelf in een verhalende reconstructie kan laten zien
zoals jij dat wilt. Reconstrueren betekent in deze context dat door bepaalde gebeurtenissen opnieuw
te vertellen, de verteller de kans krijgt om er een optimistische betekenis aan te geven voor de
toekomst. Deze verhalende reconstructie kan mensen helpen in hun voortgang door gebeurtenissen
opnieuw betekenis te geven. Lohuis, Schilpenoort en Schout (In Dries & Hoffman, 2008) noemen een
levensverhaal een subjectieve constructie van de werkelijkheid. Wanneer je met narratieven gaat
werken, moet er rekening gehouden worden met de tijdsgebonden context. De beschrijving van een
situatie kan nooit los gezien worden van het verleden en de toekomst van de betrokken personen
(Kloppenburg & Heemelaar, 1999). Deze benadering, die ook wel constructivisme genoemd wordt, gaat
er vanuit dat mensen een eigen werkelijkheid creëren, die gebaseerd is op een subjectieve selectie van
persoonlijke en maatschappelijke ervaringen. Men gaat er vanuit dat er op diverse manieren en niveaus
naar ‘waarheden’ gekeken kan worden en dat één objectieve werkelijkheid niet bestaat. Houd bij het
lezen of het begeleiden van de verhalende reconstructie bovendien rekening met verschillende culturen.
Wat in de ene cultuur als vreemd gezien wordt, kan in een andere cultuur heel normaal zijn (Ten Holter,
2010). In sommige subculturen zullen bepaalde situaties of betekenissen uit een verhaal bijvoorbeeld
meer op de voorgrond verschijnen dan bij andere subculturen (Ibid).
Volgens Dries & Hoffman (2008) helpen verhalen om heden, verleden en toekomst te verbinden.
Mensen ontdekken welke invloed een verhaal en de betekenis hiervan heeft op zijn of haar levensloop.
Als mensen verhalen vertellen, wordt ook het onbewuste en intuïtieve aangesproken. Voor de weergave
van een verhaal kun je ook gebruik maken van beeldtaal. Op deze manier kun je studenten of burgers
vragen op een andere manier de essentie van hun verhaal weer te geven (Dries & Hoffman, 2008). In de
later genoemde werkvormen vind je meer creatieve werkvormen die je hiervoor kunt inzetten.
14

Narratief onderzoek
Definitie
Narratief onderzoek is een vorm van interpretatief onderzoek. Het verhaal van de verteller is het
vertrekpunt om op zoek te gaan naar gebeurtenissen, de manier waarop de verteller die ervaart en de
betekenissen die de verteller er aan geeft
Wat is narratief onderzoek?
Bij narratief onderzoek staat het verhaal centraal. Mighelbrink (2007) beschrijft het doel van kwalitatief
onderzoek als volgt: inzicht krijgen in hoe mensen de werkelijkheid ervaren, beleven en er betekenis
aan geven. Het gaat om het verhaal van de verteller, over zijn of haar signaal, vraag of doelstelling.
Volgens Dries & Hoffman (2008) zijn mensen verhalende en dialogische wezens. Door middel van
verhalen kunnen mensen zich zelf uitdrukken, elkaar helpen en elkaar ontmoeten. De dialoog is een
belangrijke stap bij het naar boven halen van informatie over de verhalen. Tijdens dialogen worden de
gebeurtenissen, die mensen mee maken, geselecteerd, geordend en met elkaar in verband gebracht.
Kenmerkend voor narratief onderzoek is het centraal stellen van de betekenisconstructie tussen
onderzoeker en onderzoekssubject (Ten Holter, 2010). Deze relatie wordt omschreven als een
samenwerkingsproces. Bij een narratief onderzoek wordt geen onderzoek gedaan naar mensen, maar
met mensen.
Narratief onderzoek naar vraagpatronen
Om een onderzoek uit te kunnen voeren doorloop je verschillende stappen om van een
onderzoeksvraag tot een resultaat te komen. Binnen het lectoraat Lokale dienstverlening vanuit
klantperspectief onderscheiden we 8 stappen voor het uitvoeren van narratief onderzoek (zie figuur 1).
Voor meer toelichting en informatie over de stappen kan de bijgevoegde CD-ROM getiteld ‘De standaard
vraag voorbij, leren werken met vraagpatronen’ geraadpleegd worden.
15

Figuur 1: Overzicht onderzoek (Jansen, 2010).
16

Stap 1. Onderzoeksvraag
Elk onderzoek start met een probleem of een vraag. Deze vraag kan gegeven worden vanuit instelling of
marktpartij. Daarnaast kan die ontstaan door een probleem dat je zelf signaleert in de praktijk of in de
(vak)literatuur.
Stap 2. Onderzoeksopzet
Als de onderzoeksvraag helder is, maak je een praktische onderzoeksopzet, waarbij je kiest voor
be-paalde methode. Daarnaast werk je de probleemstelling uit in een doelstelling, vraagstelling en
deelvragen (Van der Donk & Van Lanen, 2011).
Stap 3. Interviews afnemen
Als de onderzoeksvraag en de methoden helder zijn kunnen de interviews geregeld worden. Je start
met het selecteren van mogelijke respondenten. Dit gebeurt met een zogenaamde doelgerichte
selectie (Boeije, 2005), dat wil zeggen dat de diverse uitingsvormen van een verschijnsel in een
onderzoeksgroep gerepresenteerd worden. Je kiest bijvoorbeeld voor een verdeling van mannen en
vrouwen of voor een verspreiding over verschillende leeftijden. Bij een narratief onderzoek wordt er
gekozen voor open interviews. Bij open interviewen zal de interviewer vooral luisteren en de respondent
uitnodigen en stimuleren om zijn of haar verhaal te doen, om op deze manier zoveel mogelijk
informatie te verkrijgen. Deze interviews zijn semi gestructureerd, hiervoor wordt een interview guide
gemaakt met hierin het doel, de aanleiding en de opbouw van het interview. Daarnaast bevat de guide
een aantal vragen die als handleiding dienen tijdens het gesprek, dit zijn brede open, vragen die het
gesprek zo min mogelijk sturen (Van Biene et al., 2008).
17

Stap 4. Verwerken van Data
Alle interviews worden na goedkeuring van de respondent opgenomen op band. Je neemt de
interviews op om ze daarna letterlijk uit te typen (verbatim transcript) inclusief alle aarzelingen,
zelfcorrecties, verhaspelingen en emoties. Vervolgens wordt het transcript voorgelegd aan de
respondenten. Zij kunnen dan eventuele onjuistheden of aanvullingen doorgeven, dit wordt ook wel
memberchecks genoemd (Boeije, 2005). Deze verwerk je vervolgens in het transcript. Als de interviews
volledig uitgewerkt zijn, kunnen ze gefragmenteerd worden. Dit betekent dat je het transcript per
onderwerp in fragmenten verdeeld. Elke keer wanneer er een nieuw onderwerp aangesneden wordt,
maak je er een nieuw fragment van (Van Biene et al., 2008).
Stap 5. Coderen
Als de interviews gefragmenteerd zijn kunnen ze gecodeerd worden. Dit coderen gebeurt om in kaart te
brengen over wat, over wie en hoe (op welke manier) er gesproken is (Van Biene et al., 2008). De codes
worden van te voren vastgesteld. Dit kan gebeuren door middel van open coderen. Dat wil zeggen dat
je een aantal interviews leest en bekijkt waar het over gaat. De codes dienen breed genoeg te zijn om
het onderzoek niet te beperken en niet te vroeg te kaderen. In andere gevallen zijn de codes vooraf
opgesteld. Het lectoraat heeft een standaard codeerformat dat vaak (in aangepaste vorm) gebruikt
wordt, zie de CD-ROM.
Categorieën van het WAT
Deze categorieën hebben betrekking op de samenstelling van de verhaalwereld, de gebeurtenissen, de mensen,
de ervaringen van mensen en de relatie hiertussen. Bij de categorieën van het ‘wat’ gaat het kort gezegd over:
waar gaat de opmerking van de respondent over (Van Biene et al., 2008).
Categorieën van het WIE
De categorieën van het ‘wie’ worden onderscheiden vanuit welk perspectief het ‘wat’ moet worden
geïnterpreteerd. In de narratieven vindt een afwisseling plaats tussen de primaire woordvoerder en de secundaire
woordvoerder. Dit zorgt voor een gemengde taalsituatie. Hierdoor ontstaan verschillende
taalniveaus aangeduid met de termen ‘intern’ en ‘extern’. De interne verteller praat over zichzelf en is actor in zijn
eigen verhaal. De externe verteller spreekt namens iemand anders of een bredere groep mensen bijvoorbeeld het
gezin of de buurt. Binnen de codes is dit vertaald naar ‘eigen’, ‘naasten’ en ‘derden’ Van Biene et al., 2008).
18

Categorieën van het HOE
Voor de analyse van het ‘hoe’ is van belang op welke wijze iemand een uitspraak doet. Dit kan zowel gaan over
de mening van de respondent over het ‘wat’, maar ook over de wijze waarop de taal vorm gegeven wordt in
termen van stijlfiguren en idioom. Denk hierbij aan positief/negatief, vraag/aanbod of probleem/oplossing. Dit zijn
zogeheten dichotome paren, maar dit sluit evenwel niet uit dat beide termen van een paar tegelijk van toepassing
zijn op een narratief (Van Biene et al., 2008).
Bij het coderen is het zeer van belang dat de teamleden in gesprek gaan over de interpretaties van de
verschillende codes. Hiervoor is aan te bevelen dat ieder team lid eerst een vijftal fragmenten leest
en codeert en dat er met de groep over gesproken wordt. Door deze discussie aan te gaan worden de
interpretaties op gelijk niveau getild (alle onderzoekers verstaan hetzelfde onder de codes). Op deze
manier wordt de validiteit zoveel mogelijk gewaarborgd en komen er met het analyseren de juiste
fragmenten naar boven.
Stap 6. Analyseren
Nadat alle fragmenten gecodeerd zijn, kunnen er vragen gesteld worden aan de data. Deze vragen zijn
afgeleid van de deelvragen die samen leiden tot het beantwoorden van de hoofdvraag. De
onderzoekers bekijken per deelvraag welke codes van dienst zijn bij het beantwoorden. De codes die
nodig zijn vormen als ware een formule. Door per vraag de formule met behulp van filters aan te zetten
krijg je de narratieven naar boven die behoren bij de deelvraag. Bij het maken van de formule worden er
per categorie van het wie, wat en hoe codes toegevoegd. Hierbij moet je in gedachte houden dat er niet
te veel codes gebruikt worden, anders selecteer je te veel fragmenten. Bij de codes kan er gemakkelijk
gewerkt worden met tegenstellingen bijv. eigen versus naasten. Op deze manier kun je het ‘eigen’
perspectief contrasteren met het perspectief vanuit ‘naasten’, terwijl de rest van de codes gelijk
blijven.
Als de narratieven per deelvraag bekend zijn, kunnen deze geanalyseerd gaan worden aan de hand van
de volgende stappen:
- Lees de narratieven.
- Noteer per narratief op associatieve wijze wat je hierbij opvalt.
- Markeer de narratieven die je sprekend vindt.
- Als je alle narratieven van de deelvraag bestudeerd hebt, schrijf je in een aantal zinnen een
samenvatting van je bevindingen. Daaronder kun je de citaten zetten die echt opvallend of
sprekend waren.
19

Stap 7. Vraagpatronen ontdekken
Als dit gebeurd is, bespreek je met de groep alle deelvragen en brainstorm je over wat nu opvallend
of bijzonder was en welke patronen jullie opvielen. Denk hierbij aan gemeenschappelijke kenmerken,
terugkerende structuren en culturele conventies (Van Biene et al., 2008). Een persoon notuleert deze
bijeenkomst. Dit vormt dan de input voor de vraagpatronen.
Als de thema’s bekend zijn wordt er een behoefte logica opgesteld. Hierbij wordt er voor de logica’s
gekeken naar wat de respondenten eisen, willen, nodig hebben en kunnen bijdragen per thema. Geef
iedere behoefte logica een pakkende titel, liefst op basis van een citaat of terugkerend patroon. Dit zijn
dan de vraagpatronen die weer voorgelegd worden aan de respondenten tijdens de transdisciplinaire
bijeenkomst.
Stap 8. Transdisciplinaire bijeenkomst
Om de validiteit van de vraagpatronen te verhogen, worden de respondenten uitgenodigd voor een
transdisciplinaire bijeenkomst. Hier worden de vraagpatronen gepresenteerd en wordt er aan de
respondenten gevraagd of ze dit erkennen en onderkennen. Daarnaast wordt er in subgroepen per
vraagpatroon bekeken welk initiatief hieruit volgt en wat de bijdragen kunnen zijn van verschillende
partijen, en welke acties hieruit voortkomen. Na deze bijeenkomst kunnen de conclusies definitief
geschreven worden en gebruikt worden voor het ontwikkelen van een product, het uitzetten van acties
of interventies.
20

Dialogisch werken
Dialogisch werken is werken van persoon tot persoon. Je start een dialoog en houdt deze dialoog in
gang. De luisteraar staat niet boven de verteller, maar beschouwt de verteller als gelijkwaardig binnen
deze context (Van Biene, 2005). Voor een dialoog is het van centraal belang dat de deelnemers niet
onder druk worden gezet en iedereen gelijke kansen heeft om de ideeën van de anderen ter discussie
te stellen (Dixon, 1998). Elke inbreng wordt serieus genomen en wordt als zinvol aanvaard. Er ontstaan
meerdere dialogen wanneer je verschillende verhalen naast elkaar legt tijdens je zoektocht naar
betekenissen en oplossingen een vraagstuk. Wanneer mensen hun verhaal vertellen, kan er gekeken
worden naar bepaalde manieren van denken en doen, dit kan dan gezamenlijk besproken worden
(dialoog). De hoogste kwaliteit behaal je als je het voor elkaar krijgt de vraag achter de vraag naar boven
te halen (Van Biene, 2005). Een dialoog kan bijdragen aan een verandering van je huidige denken,
doen en laten.
Om achter de achterliggende vraag te komen is doorvragen van belang. Je vraagt door, door middel van
bijvoorbeeld de volgende vragen: ‘Wat bedoel je daarmee? Wat heb je ervaren? Hoe is deze situatie
verlopen?’ Bij dialogisch werken is het de bedoeling dat je niet in een discussie beland (Van Biene,
2005). Het gaat er niet om wie de waarheid spreekt, maar hoe je, vanuit andere oogpunten naar de
situatie van de ander kan kijken. Tijdens de dialoog probeer je de ander niet te overtuigen van jouw
visie. Je probeert de visie van de ander te begrijpen, zodat je tot een gezamenlijk inzicht kan komen, wat
een basis kan zijn voor nieuwe richtingen en gemeenschappelijke doelen.
Probeer je in te leven in de belevingswereld van de ander. Geef aan wat voor effect het verhaal of het
gedrag van een ander kan oproepen, zodat deze persoon daar rekening mee kan houden. Bij een dialoog
is luisteren net zo belangrijk als praten (Van Biene, 2005). Je luistert naar de mensen om je heen en
toont betrokkenheid bij het thema dat besproken wordt. Dit doe je door een actieve luisterhouding aan
te nemen, waarbij je stukjes samenvat om te kijken of je echt begrepen hebt wat de ander verteld heeft.
21

Dat maakt dat de dialoog een waardevolle gespreksmethode is (Van Biene, 2005). Dit in tegenstelling tot
discussie. Het voeren van een discussie vergt andere vaardigheden en brengt andere emoties teweeg.
Aan de hand van de volgende voorbeelden kun je bij jezelf nagaan of je een dialoog of een discussie
type bent. Ben je het type van ‘ja, het kan wel als...’, dan is de dialoog jouw favoriet. Zeg jij vaak ‘ja,
maar...’ of ‘het kan niet want...’ of ‘ik vind dat...’ dan ben je meer een discussie type. In de relatie cliënt -
professional komen beide personen het meest tot hun recht in de dialoog (zie figuur 2).
Bij narratief werken en onderzoek wordt de dialoog ingezet in de zoektocht naar het verhaal van de
geÏnterviewde, naar persoonlijke betekenissen en oplossingen.
Figuur 2: Dialoog versus Discussie (Van Biene, 2005).
Het streven is niet de ander te willen veranderen, maar om van elkaar te weten welke effecten het
gedrag oproept, zodat de ander kan kiezen om daar rekening mee te houden. Verschillen in visie worden
gerespecteerd, herkend en erkend. Verschillen in visie maken de dialoog alleen maar rijker. Men zoekt
naar hoe men constructief kan omgaan met de waargenomen verschillen. De vraag is niet wie gelijk
heeft, maar wel wat eenieder aanreikt om een stap verder te komen.
De deelnemers proberen niet elkaar te overtuigen, men zoekt samen naar de juiste gegevens, zinvolle
interpretaties, heldere inzichten, gepaste conclusies en de beste keuzes. Men streeft niet naar een
compromis, maar tracht door een beter begrip van elkaars visie en het laten bevragen van de eigen visie,
te komen tot een gezamenlijk inzicht dat de basis kan zijn voor gemeenschappelijke doelen en keuzes
(Van Biene, 2005).
22

Deel 2
Creatieve werkvormen
Over het naar boven halen van verhalen
23 11 23

Creatieve werkvormen
Over het naar boven halen van verhalen
Op de volgende pagina’s vind je 11 creative werkvormen. Deze werkvormen zijn toe te passen in de
lessen, in de beroepspraktijk of voor persoonlijke ontwikkeling. Al deze werkvormen nodigen uit om
op creatieve wijze verhalen naar boven te halen bij mensen. Daarnaast scheppen de werkvormen
gelegenheid om met de verkregen verhalen te werken of een onderzoek te starten.
Het schrijven van een
levensverhaal
Digital storytelling Tekening van de toekomst
24

De visuele prikkelmethode Het maken van een schatkaart Inspirerende kaarten
Muzikale verhalen Herinneringen naar boven
halen
Spelen met associaties
Levensgroot Open interview
25

Het schrijven van een levensverhaal
Het beschrijven van een innerlijke reis
26

Leeropbrengsten
o Reflectievermogen vergroten.
o Je vertrouwt je gevoelens en gedachten
aan het papier toe.
o Je denkt na over de fases van je leven in
verleden, heden en toekomst.
o Je geeft betekenis aan verschillende
gebeurtenissen en levensfasen.
o Je denkt na over wie jouw voorbeeld is.
o Je neemt jezelf serieus door iets met je
inzichten te doen.
Benodigdheden
o Computer of pen en papier
Door het schrijven van een levensverhaal kunnen personen zichzelf een stem geven. Tevens kan de
persoon een weg vinden van waaruit talenten, dromen en ambities verder uitgewerkt kunnen worden.
Deze verhalende manier kan de verteller in staat stellen om naar de toekomst te reiken, doordat een
levensverhaal je kan helpen bij het uitstippelen van een carrièrepad of het verbreden van je persoonlijke
visie (Van Stekelenburg, 2008). Je schrijft jouw levensverhaal op. Dit zorgt ervoor dat je een helder beeld
krijgt van wat je bereikt hebt en waar je je op dit moment in het leven bevindt. Bij het schrijven van een
levensverhaal kun je de volgende stappen gebruiken.
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Stap 4:
Schrijf jouw levensverhaal vanuit jezelf.
Beschrijf de verschillende fasen uit jouw leven tot op heden. Geef hierbij de
leuke en minder leuke kanten weer van jouw herinneringen en beschrijf de
opmerkelijke herinneringen wat uitgebreider.
Geef jouw levensverhaal betekenis. Geef aan welke drie of vier momenten het
belangrijkst voor jou zijn geweest. Geef aan wie jouw helden zijn. Waarom zijn
zij jouw helden?
Lees het verhaal. Je leest het verhaal zorgvuldig terug, nadat je het hebt
opgeschreven. Wat springt er uit jouw verhaal? Wat zijn je inzichten? Je vraagt
je af op welke manier een bepaald inzicht je verder kan helpen in de toekomst
(De Lange, 2000).
27

* Variatietip
Je kunt jouw levensverhaal ook schrijven vanuit een persoonlijk voorwerp. Zoals tassen, boeken,
sieraden, kleding of schoenen. Daarbij kun je de volgende stappen gebruiken:
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Stap 4:
Stap 5:
Stap 6:
Bedenk welk persoonlijk voorwerp je wilt gebruiken, bijvoorbeeld je tassen en
hoeveel je er hier van had.
Schrijf de tassen op van oud, naar nieuw.
Probeer nu bij elke tas te beschrijven in welke periode je deze tas gebruikt hebt.
Weet je nog hoe oud je was? Wie waren er bij, toen je deze tas bij je had? Geef
hierbij ook aan wat je prettig en minder prettig vond bij deze periode.
Welke tassen zijn nog in jouw bezit, die je niet meer gebruikt? Is hier een reden
voor?
Welke tassen vind je het minst leuk om te gebruiken en waarom? Met welke
momenten associeer je deze tassen?
Welke tassen vind je het leukst om bij je te hebben en waarom? Met welke
momenten associeer je deze tassen?
28

Het verhaal achter je persoonlijke bezittingen.
Afbeelding 1.
29

Digital storytelling
‘Het schrijven van een digitaal verhaal ontbrandt een liefde voor het
leren’ (Microsoft corporation, 2010).
30

Leeropbrengsten
o Je geeft sturing aan je eigen leerproces.
o Je bent in de gelegenheid nieuwe vaardigheden
te ontwikkelen.
o Je ontdekt jouw talenten.
o Je associeert verhalen, beelden en geluiden.
Benodigdheden
o Fotocamera met geheugenkaart
o Videocamera met geheugenkaart
o Computer
o Software:
o Microfoon
- Windows Live Movie Maker
- Windows Media Player
Digital storytelling is een werkvorm, waarbij gebruik wordt gemaakt van digitale beelden om een kort
verhaal vorm te geven. Hierbij wordt gebruik gemaakt van (ingesproken) teksten, muziek, geluiden en
effecten. Digital storytelling is een verbeeldend hulpmiddel voor leerprocessen (Jansen & Van der Linde,
2006). Het proces bestaat uit verschillende stappen, gebaseerd op een uitleg over digital storytelling
door Microsoft corporation (2010).
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Stap 4:
Stap 5:
Vind jouw verhaal. Ga op zoek naar een verhaal dat aansluit bij het project
waarmee je bezig bent.
Verhaal in kaart brengen. Hoe wil je jouw verhaal vertellen? Vanuit het
verleden naar het heden of vanuit het heden naar verleden? Kies belangrijke elementen
uit. Werk deze elementen uit in een beginsituatie, een middenstuk en
een eindsituatie. Je kunt hier gebruik maken van een storyboard of mindmap.
Vind een pakkende manier om de aandacht te krijgen. Zorg ervoor dat het
begin van het verhaal pakkend is, dan kijken mensen uit naar wat volgt.
Vertel jouw verhaal vanuit een uniek gezichtspunt. Het gaat er niet om dat er
feiten geschetst worden, maar dat je jouw verhaal kan overdragen aan anderen.
Alle onderdelen in het verhalen dragen bij aan dit gezichtspunt.
Gebruik levendig taalgebruik. Zorg dat de taal aansluit bij het publiek, zodat het
levendig blijft en de interesse van het publiek vasthoudt.
31

Stap 6:
Stap 7:
Stap 8:
Stap 9:
Stap 10:
Integreer emoties. Elk verhaal heeft een bepaalde toon en/of emotie. Het is
belangrijk om dit van te voren helder te hebben, zodat je deze sfeer
kunt overbrengen naar het publiek.
Gebruik je eigen stem. Wanneer je de eigen stem en spreekwijze gebruikt, komt
het verhaal beter over bij de mensen.
Kies je afbeelding en geluiden zorgvuldig. Beelden en geluiden roepen iets
op bij mensen. Het is van belang, dat elk beeld of geluid de waarde dekt van
jouw verhaal. Je kunt ook gebruik maken van beelden op een niet-illustrerende
vorm. Hiermee kunnen de ontstane ideeën verbreed worden. Voor een
goed voorbeeld over afbeeldingen kun je de youtube-video ‘True America’
van een middelbare school student, bekijken zie: http://www.youtube.com/
watch?v=gRR0-7EFhlc.
Wees concreet. Maak je verhaal niet te langdradig en zorg ervoor dat je jouw
publiek op een pakkende en krachtige manier raakt, zodat het verhaal blijft
hangen.
Zorg ervoor dat jouw verhaal een goed ritme heeft. Ritme is het hart van het
verhaal. Zorg ervoor dat het publiek in jouw verhaal meegaat.
32

Vertel je eigen verhaal op het podium.
Afbeelding 2.
33

Tekening van de toekomst
Jouw toekomst vorm en kleur geven
34

Leeropbrengsten
o Vormgeven en verwoorden van wensen en
behoeften.
o Niet invullen, maar aanvullen waar nodig.
o Eigen kracht aanboren en benutten.
Benodigdheden
o Papier
o Potloden, stiften en krijt
o Eventueel een schaar
Tijdens deze werkvorm worden mensen in de gelegenheid gesteld om zelf hun ideeën vorm te geven
aan de hand van een bepaalde situatie of thema. De tekening die gemaakt wordt, schetst een beeld van
de toekomst. Belangrijk hierbij zijn de vragen ‘Wat is er veranderd?’, ‘Hoe ziet deze verandering eruit?’
en ‘Wat wil jij dan?’.
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Maak het thema duidelijk of laat de deelnemers zelf een thema kiezen.
Waarover moeten de toekomstbeelden gaan. Van belang is dat de deelnemers
uitgaan van een concrete situatie, zodat je bruikbare narratieven krijgt.
Laat de mensen hun tekening maken. Laat de mensen vrij bij het maken van
de eigen tekening. Het gaat om hun ideeën, wensen en behoeften. Je kunt de
mensen stimuleren of begeleiden, maar zorg ervoor dat je hen niet te veel
beïnvloed in hun eigen proces.
Ga in gesprek over de tekening. Ga in op wat de persoon ziet op de tekening.
Wat valt de persoon op? Wat houden de elementen in voor de tekenaar?
35

* Variatietip
Deze variant is gebaseerd op ‘Signs of Safety’, oftewel ‘de drie-huizen-methode’ van Rozeboom &
Timmer (2012). Het maken van een tekening is verdeeld in vier stappen op basis van een vooraf gekozen
thema:
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Stap 4:
In de eerste tekening gaat het om veiligheid. Wat ervaart de deelnemer als
veilig? Daarbij mag aan alles gedacht worden. Het gaat om de invulling van
de tekenaar. Wie is aanwezig in de context van het thema? Waar zijn deze
personen aanwezig? Wat zijn deze personen aan het doen?
In de tweede tekening gaat het om onveiligheid binnen de context van
het thema. Weer gaat het om de invulling van de tekenaar. Wat ervaart de
deelnemer als onveilig? Wie is aanwezig in de context van het thema? Waar zijn
deze personen aanwezig? Wat zijn deze personen aan het doen?
In de laatste tekening gaat het om de toekomst. Wat zou de deelnemer graag in
de toekomst willen wat betreft het thema? Denk ook weer aan de omgeving en
personen.
Bespreek de drie tekeningen met de deelnemer volgens de principes van de
dialoog (Van Biene, 2005). Het verhaal van de tekenaar telt. In deze tekeningen
komt de beleving van de tekenaar duidelijk naar voren.
36

Voel je vrij om te tekenen.
Afbeelding 3.
37

De visuele prikkelmethode
De kracht van non-verbale communicatie om narratieven
op te roepen
38

Leeropbrengsten
o Je leert werken met de kracht van de ander.
o Je ervaart wat de ander belangrijk vindt.
o Je kunt de achterliggende wensen en
behoeften van de mensen ontdekken en in
dialoog bespreken.
Benodigdheden
o Fotocamera met geheugenkaart
o (Foto) printer en (foto) papier
De visuele prikkelmethode is gebaseerd op een combinatie van verschillende methoden. Hierbij kun
je denken aan een persoonlijk interview en groepsdialogen. Bij de visuele prikkelmethode wordt er
een extra element toegevoegd, namelijk het maken en gebruiken van foto’s, bijvoorbeeld van de eigen
woon- en leefomgeving. Met behulp van deze visuele prikkels wordt gezocht naar de persoonlijke
beleving van het woon- en leefmilieu van de deelnemers (Royers & De Ree, 2003). Middels de visuele
prikkelmethode vraag je mensen foto’s te maken hun omgeving, vervolgens worden de foto’s met
elkaar besproken. Deze werkvorm is uit te voeren bij individueel contact of in groepsverband. Je kunt de
volgende stappen aanhouden, bij het uitvoeren van deze werkvorm.
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Stap 4:
Bepaal een thema. Dit thema kun je als begeleider vooraf zelf bepalen, of
gezamenlijk met de mensen.
Laat de deelnemers foto’s maken aan de hand van dit thema.
Verhaal met de foto’s. Vraag de deelnemer(s) over hun associaties of
betekenissen te vertellen aan de hand van de foto’s. Het is van belang dat de
ervaringen van de persoon de ruimte krijgen (zie principe dialogisch werken).
Vraag door op het verhaal. Vanuit het verhaal over de foto’s, kun je doorvragen
naar de ervaringen, wensen, behoeften en krachten van de deelnemer(s).
39

* Variatietip 1
In plaats van foto’s te maken rondom een bepaald thema, kan er ook gebruik worden gemaakt
van bestaande foto’s uit het leven van de persoon. Dit heeft als voordeel dat je ook ervaringen en
gebeurtenissen uit het verleden kunt betrekken. Je kunt de deelnemers stimuleren vanuit het verleden
naar het heden toe te vertellen. Dit kan bijvoorbeeld door het samenstellen van een fotoalbum met
oude en nieuwe foto’s rondom het thema. Hierdoor ontstaan er mogelijk thema’s voor nieuwe dialogen,
vervolgstappen of onderzoek.
* Variatietip 2
Als variatie zouden de foto’s kunnen worden vervangen door persoonlijke bezittingen. Hieraan kunnen
ervaringen en belevingen verbonden worden en je kunt kijken naar de betekenis van het gekozen
voorwerp voor die persoon, in het verleden, het heden en in de toekomst.
* Variatietip 3
Een andere variatie mogelijkheid is het gebruik van de ‘Associatiekaarten’ uit het spel van Domisse
(2007). Deze set bestaat uit 40 kaarten met kleurrijke foto’s. Deze afbeeldingen kunnen een
inspiratiebron zijn om verhalen te ontlokken. Het is wel van belang, dat de persoon zelf de kaarten
uitkiest.
40

Je meest waardevolle bezittingen.
Afbeelding 4.
41

Het maken van een schatkaart
Een persoonlijke verbeelding van de werkelijkheid
42

Leeropbrengsten
o Je leert jouw leven richting te geven.
o Je ontdekt wat je wensen en doelen zijn.
o Je wordt je bewust van de dingen die in
jouw leven centraal staan.
o Je kijkt naar de stappen, die je moet zetten, om
jouw wensen en doelen te verwezenlijken.
Benodigdheden
o Papier
o Schaar
o Potloden, krijtjes, stiften, verf en kwasten
o Tijdschriften (voor afbeeldingen)
Het maken van een kunstzinnige schatkaart is een goed middel om je doel beter voor ogen te krijgen en
er richting aan te geven. Door je aandacht te richten kun je een onderwerp echt uitwerken en komen tot
een werkstuk waar je energie, je wens als het ware in besloten ligt. Om een schatkaart te maken kun je
gebruik maken van de volgende stappen, gebaseerd op Hoefsloot (2007).
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Stap 4:
Bepaal het onderwerp. Neem één onderwerp in gedachten waarvan je graag
zou willen, dat je dat al verwezenlijkt hebt. Zoals bijvoorbeeld de perfecte baan.
Wees positief. Positiviteit in je schatkaart is belangrijk, gebruik niets wat je van
je schat kan weerhouden. De schatkaart moet een verbeelding worden van
jezelf wanneer de schat werkelijkheid is geworden.
Geef de schatkaart vorm. Hierbij kun je o.a. gebruik maken van verf, potloden,
krijtjes, foto’s of afbeeldingen. Dit materiaal kan ook in combinatie met elkaar
gebruikt worden. Gebruik alleen het materiaal waarbij jij het gevoel hebt dat je
daarmee jouw schat kunt weergeven.
Wees creatief op een manier die bij jou past. Om dit nog duidelijker te maken
kan je een foto of een tekening van jezelf maken en deze in je schatkaart
verwerken, zodat het duidelijk is dat deze schatkaart over jou en jouw verlangen
gaat.
43

* Variatietip
Als variatie op de schatkaart om een bepaald doel te formuleren, kun je ook de al aanwezige schatten
in je leven in beeld brengen. Dit is een oefening om je leven beter in beeld te krijgen, waardoor je meer
zelfvertrouwen kunt krijgen. Het is een mooie manier om te zien wat je in je leven al bereikt hebt en hoe
rijk je eigenlijk al bent.
Hierbij kies je één onderwerp, een tijdsvlak uit je leven, of je gehele leven. Daarna ga je op dezelfde
manier te werk. Wees positief over alles wat jou gevormd heeft en wat jou sterker, vriendelijker of
bijvoorbeeld professioneler heeft gemaakt.
44

Verborgen en gevonden verhalen.
Afbeelding 5.
45

Inspirerende kaarten
Het leven van de mens is dat wat zijn gedachten ervan maken
46

Leeropbrengsten
o Je brengt een creatief proces tot stand.
o Je reflecteert op je eigen verhaal en boodschap.
o Je geeft aan hoe/wanneer/welke actie je gaat
ondernemen.
o Je kunt de achterliggende wensen en behoeftes
van mensen ontdekken en in dialoog bespreken.
Benodigdheden
o 64 inspiratie kaarten van De Bruin (2004)
Een narratief is op meerdere manieren naar boven te halen. Hiervoor zou je ook de inspiratiekaarten
van De Bruin (2004) kunnen gebruiken. Op elke kaart staat een vrolijke afbeelding. Aan de ene kant
staat een inspirerende tekst zoals: ‘Gewoon jezelf zijn is het meest bijzondere dat je kunt zijn’, met aan
de andere kant: ‘Als je helemaal jezelf zou zijn, wat zou je dan NU doen? Doe het.’ Deze kaarten maken
je bewust van je gewoontes en vaste patronen en lokken nieuwsgierigheid uit. Het geeft je inzichten in
alternatieve mogelijkheden om met je verhaal te leren omgaan en geeft inzicht in wat je kunt en wat je
mogelijkheden zijn (Van Rosmalen, 1999).
Je zou de inspiratiekaarten in een inspiratieloos moment kunnen trekken. Deze kaarten zijn ook goed toe
te passen bij het werken met bijvoorbeeld een groep studenten, cliënten of buurtbewoners je past de
volgende stappen toe:
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Stap 4:
Stap 5:
Pak de kaarten uit het doosje.
Maak een waaiervorm.
Laat de deelnemers een kaart pakken. Laat de persoon/personen een kaart
trekken en hardop voorlezen wat de inspirerende boodschap is die op de
voorkant van de kaart staat.
Uitleg van de kaart. Laat de persoon vertellen wat deze boodschap bij hem of
haar losmaakt.
Uitvoering. Laat de persoon vervolgens de achterkant hardop lezen en de
opdracht uitvoeren. Of vraag door over hoe, waar en wanneer de persoon de
opdracht denkt uit te voeren.
47

* Variatietip 1
Als variatie zou je ook het ‘Kennismakingsspel’ kunnen gebruiken van Gerrickens & Verstege (2008).
Zij hebben een spel ontwikkeld waarbij je op een creatieve manier kennis kunt maken met anderen en
hiermee verhalen uitlokt. Het spel bestaat uit 56 kaarten met daarop een vraag met een bijpassende
kleurenfoto, die de betrokkenheid stimuleert. De verschillende foto’s zijn vrolijk, grappig, prikkelend en
uitnodigend.
* Variatietip 2
Een andere variatie mogelijkheid is het gebruik van de ‘Associatiekaarten’ van Dommisse (2007). Deze
set bestaat uit 40 kaarten met kleurrijke foto’s waarop onder andere activiteiten, mensen, dieren en
cultuur staan afgebeeld. De kaarten kun je op de volgende manier gebruiken:
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Leg de kaarten met de afbeeldingen naar boven verspreid over een tafel.
Laat personen er twee kaarten uithalen die passen zijn bij hun
persoonlijkheid.
Laat de personen vertellen waarom ze de kaart hebben uitgekozen, welk
verhaal het bij hun oproept en welke emotie het oproept. Vraag waar
nodig door.
48

Voel je vrij en raak geïnspireerd.
Afbeelding 6.
49

Muzikale verhalen
‘Wat doen mensen met muziek en wat doet muziek met mensen?’
(Van Remmen, muziektherapeut, z.d.)
50

Leeropbrengsten
o Met muziek en emotie verhalen bij mensen
naar boven halen.
o Gevoelens ervaren en daar woorden aan geven.
Benodigdheden
o Muziek
o Cd-speler
Emoties en muziek worden vaak met elkaar verbonden (Van Kol, 2012). Muziek roept verschillende
emoties bij mensen op, die vaak te koppelen zijn aan een persoonlijke ervaring. Of je nu overtuigd
religieus bent of niet, bij veel mensen speelt de vraag naar zingeving in hun leven. Muziek kan helpen
om een antwoord te geven op dergelijke vragen Je kunt muziek als hulpmiddel inzetten aan de hand van
de volgende stappen, gebaseerd op Muziek en Emotie (NVvMT, 2009):
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Selecteer verschillende nummers die passen bij de persoon of personen waar
mee je gaat werken. Houd wel in gedachten dat muziek het gevoel van mensen
direct kan beïnvloeden, versterken of veranderen.
Speel één van de nummers af en vraag wat voor emotie dit oproept. Geeft een
deelnemer aan niet veel met dit nummer te hebben en hier geen emotie aan te
kunnen koppelen, kies dan een ander nummer uit en speel deze af. Je kunt de
deelnemer(s) ook vragen zelf muziek mee te nemen, daarmee creer je meteen
persoonlijke en betrokken sfeer.
Koppel de emoties aan gebeurtenissen. Vraag vervolgens aan de persoon of
hij of zij deze emotie kan koppelen aan een gebeurtenis. Vraag hier op door.
Waarom past de emotie bij deze gebeurtenis? Wat vind de persoon van de
gebeurtenis en waarom denkt de persoon nou net aan deze gebeurtenis?
Door deze vragen te stellen kan de muziek helpen om deze gebeurtenis, deze
levenservaring een plek te geven.
51

* Variatietip 1
Het is mogelijk om een andere muzikale werkvorm te kiezen. Kies er voor om (samen) een nummer te
zingen of kies een klankspel (geluiden maken met je mond of instrumenten) of voer een spreektekst op
(Haverkort, van der Lei & Noordam, 2007). Welke emoties komen er bij de persoon of personen naar
boven?
* Variatietip 2
In plaats van muziek kun je ook dans toepassen. De persoon die danst staat centraal. De persoon plaatst
zichzelf ergens in de ruimte en danst met improviserende bewegingen vrij op de (zelf gekozen) muziek.
Welke emoties komen er bij de dansende persoon naar boven?
52

Laat de muziek voor je spreken.
Afbeelding 7.
53

Herinneringen naar boven krijgen
De een zijn herinnering spreekt de ander
tot de verbeelding
54

Leeropbrengsten
o Het naar boven halen van herinneringen.
o Je leert jezelf beter kennen en je kunt emoties
en gevoelens beter plaatsen in de context van
herinneringen.
o Je kunt de achterliggende wensen en
behoeften van mensen ontdekken en in dialoog
bespreken.
Benodigdheden
o Aandacht
o Zintuiglijk prikkelende vragen
Bij de werkvorm ‘Herinneringen naar boven krijgen’ gaat het om het vinden van verborgen elementen
van verhalen. Wanneer een persoon herhaaldelijk met een verhaal komt en jij steeds dezelfde soort
vragen stelt, blijf je hangen in één bepaald deel van een verhaal. Met zintuiglijke vragen wordt het
verhaal uitgebreid en komen andere stukken van het verhaal tot leven (Vane, 2003). Aan de hand van de
volgende stappen kun je deze werkvorm uitvoeren, gebaseerd op het werk van Vane (2003):
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Laat de verteller zijn/haar verhaal vertellen. De verteller bepaalt waarover
zijn/haar verhaal gaat.
Naar boven halen van narratieven. Je kunt gebruik maken van de zintuigen
van de persoon. Denk aan geuren, smaken, geluiden, temperatuur etc. Deze
zintuigen kun je gebruiken bij het stellen van vragen. Door deze zintuiglijke
vragen wordt de verbeelding van de respondent aangesproken. Je stelt vragen
die de ander tot de verbeelding spreken, hierdoor wordt er een innerlijk beeld
opgeroepen: de herinneringsbeelden.
Verplaatsen in het verhaal van de persoon. Dit kun je door gebruik te maken
van jouw fantasie. Vraag naar de beleving en waarnemingen van de persoon.
Voorbeeldvragen kunnen zijn: ‘Wat voor kleding had u aan?’ ‘Hoe waren
belangrijke personen gekleed op die dag?’ ‘Wat voor geluiden waren aanwezig?’
‘Wat heeft u die dag gegeten?’ Je vraagt door naar zintuiglijke waarnemingen
door te vragen naar wat er te zien, te horen, te proeven en te voelen was.
55

* Variatietip
Je kunt ook gebruik maken van de toekomst. Hierdoor worden de wensen zichtbaar van de persoon.
Stap 1:
Stap 2:
Wanneer je samen met een collega, cliënt, student of burger aan het praten
bent over een herinnering kan je ook proberen de fantasie te ontlokken door
vragen te stellen als: ‘Wat zou er gebeuren als…’, ‘Stel je eens voor dat…’ (Vane,
2003). Hiermee prikkel je de fantasie. De stap van realiteit naar fantasie mag
niet te groot zijn zodat het voor een ander makkelijk is om hierin mee te gaan.
Vraag door over de stappen, die deze persoon zou kunnen nemen en probeer
samen concrete acties te formuleren die tot de geformuleerde doelen kunnen
leiden.
56

Wat zijn jouw geheime verhalen.
Afbeelding 8.
57

Spelen met associaties
Elke gedachte is van belang
58

Leeropbrengsten
o Het naar boven halen van herinneringen.
o Je leert jezelf beter kennen en je kunt emoties
en gevoelens beter plaatsen in de context van
herinneringen.
o Je kunt de achterliggende wensen en
behoeften van mensen ontdekken en in
dialoog bespreken.
Benodigdheden
o Bal
o Associatiewoorden over een bepaald thema
Bij deze werkvorm wordt het associatief vermogen van de deelnemers geprikkeld. Het associatief
vermogen van de mens gaat erover dat ieder mens constant bezig is met vergelijken, wikken en wegen.
Het associatief vermogen van de mensen vertelt ons iets, op basis van hun persoonlijke waarden, over
de manier waarop de mensen met zichzelf, de ander en de omgeving omgaan. Hierdoor is de mens in
staat om te kunnen begrijpen wat hij/zij daadwerkelijk ervaart. Aan de hand van een balspel kan er op
een meer speelse manier gewerkt worden met associaties. Vooraf wordt een thema bepaald, vanuit
daar kan het associëren beginnen.
Stap 1:
Stap 2:
Bepaal een thema. Je bepaalt vooraf of in samenspraak met de groep een
thema waarover je meer wilt weten van de groep. Het is de bedoeling dat het
thema beeldend wordt voor de deelnemers. Via beeldende taal kunnen zowel
herinnerings-, verbeeldings- als fantasiebeelden worden opgeroepen en aldus
worden overgedragen volgens Van Rosmalen (1999). Het is de bedoeling dat je
het thema overbrengt op een manier die beeldend is. Je kunt dit bijvoorbeeld
doen door je thema te verbeelden door middel van objecten, met afbeeldingen
of door middel van een kleine inleiding. Doe dit wel op een manier dat het
thema nog open blijft en iedereen zijn eigen associatie met het thema kan
maken.
Start van het spel. Iedereen gaat in een kring staan. Let er op dat er genoeg
ruimte is om te kunnen gooien met een bal. Door het gooien van de bal wordt
elke deelnemer gevraagd om actief te participeren.
59

Stap 3:
Stap 4:
Stap 5:
Associatiewoorden roepen. Wanneer de deelnemer de bal vangt, roept hij/zij
een associatiewoord met het thema in het achterhoofd. De begeleider schrijft
dit woord op een flipover.
De bal wordt vervolgens naar een andere deelnemer gegooid.
Herhaling van stappen. Stap 3 en 4 worden nu steeds herhaald, tot dat er
voldoende associaties zijn. De begeleider houdt dit in de gaten en geeft dit aan
bij de deelnemers. Houd in de gaten of de deelnemers nog associaties hebben,
zo niet kan er over gegaan worden op een nieuw thema.
* Variatietip
Wanneer er geen gebruik gemaakt kan worden van een grote ruimte kan je het spel in een kleine vorm
aanbieden. Je zet de deelnemers op een stoel in een kring en laat de bal of een ander voorwerp (kan ook
thema bepalend zijn) doorgeven of rollen. Hierbij wordt elke deelnemer aangesproken om actief deel te
nemen.
60

Wees in balans.
Afbeelding 9.
61

Levensgroot
Zo groot als jouw eigen werkelijkheid
62

Leeropbrengsten
o Je wordt je bewust van jouw leven en welke
mensen/dingen daarin een belangrijke rol
spelen.
o Je leert dialogisch werken.
Benodigdheden
o Behangpapier
o Potloden, stiften, krijt en/of verf
o Kwasten
o Scharen
o Tijdschriften
Bij de opdracht ‘Levensgroot’ wordt het silhouet van de deelnemers levensgroot weergegeven. Daarna
gaat de persoon zijn/haar silhouet invullen met voorwerpen, personen, gerechten, teksten of foto’s, die
een betekenis hebben voor de persoon. De persoon geeft hierdoor letterlijk invulling aan zijn/haar leven.
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Stap 4:
Start activiteit. Pak een stuk behang en knip dit af, zodat de persoon er geheel
op past.
Silhouet tekenen. Laat de persoon liggen op het stuk behang en teken zijn/haar
silhouet.
Invulling geven. Nu is het de beurt aan de persoon, die op het behang getekend
is. Hij/zij mag het silhouet op een eigen manier invullen. Je kunt hierbij denken
aan: ‘Wie ben jij, wat vind jij leuk?’ of ‘Welke personen/dieren/voorwerpen zijn
belangrijk voor jou?’
In dialoog gaan. Ga in gesprek over de wereld van de persoon, die de werkvorm
‘levensgroot’ heeft uitgevoerd.
63

* Variatietip
Je kunt ook gebruik maken van een van de kledingstukken van de deelnemer.
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Laat de deelnemer een van zijn kledingstukken kiezen en deze overtrekken op
een grootstuk wit papier, bijv. de schoen.
Vraag de deelnemer om in de schoen op te schrijven wat de schoen vandaag
allemaal gezien en gedaan heeft.
Ga in gesprek over de gebeurtenissen die de deelnemer opgeschreven heeft.
64

Laat zien wat voor jou belangrijk is.
Afbeelding 10.
65

Open interview
Verhalen staan voorop
66

Leeropbrengsten
o Je leert een open interviewmethode toepassen.
o Dialogisch werken.
o Open vragen stellen en doorvragen.
o Luisteren met gecentreerde aandacht.
o De ander in zijn of haar kracht zetten.
o Het verhaal van de ander is leidend en dit
verhaal wordt gevolgd.
Benodigdheden
o Een zelf opgestelde interviewguide
o Ondersteuner
o Respondenten
o Voicerecorder
o Eventueel een videocamera
Tijdens een open interview is ‘de menselijke ervaring’ als gevolg van gebeurtenissen tijdens het leven
het uitgangspunt (Van Biene et al., 2008). De interviewer nodigt met inviterende vragen de respondent
uit om zijn/haar verhaal te vertellen met als doel narratieven (data) te verzamelen. Dit zijn fragmenten
met een begin, einde en een plot. Deze narratieven dragen bij aan het kunnen beantwoorden van de
vooraf opgestelde (onderzoeks)vraag. Narratieven komen het best naar voren bij het stellen van open
vragen (Vertel eens…) en minder bij gesloten vragen (ja/nee). Als interviewer is het van belang goed te
luisteren naar wat de respondent zegt. De interviewer werkt vanuit de dialoog en vermijdt discussie.
Voorbereiding van een open interview
Stap 1: Stilstaan bij de vraag. Het is van belang stil te staan bij de vraag: ‘Wat is
vertellenswaardig in de sociale setting van de respondent? Lettend op de
sociale, culturele of organisationele achtergrond van de respondent’ ( Van Biene
et al., 2008).
Stap 2: Stel een interviewguide op. Zie het voorbeeld op de bijgevoegde CD-ROM over
narratief onderzoek.
67

Het interview
Stap 1:
Stap 2:
Stap 3:
Stap 4:
Start het interview met een open vraag. Dit mag een brede vraag zijn of een
verwondervraag. Houd er rekening mee dat deze startvraag voor sommige
respondenten niet genoeg is. Het is aan de interviewer om het verhaal alsnog
naar boven te krijgen, zonder de respondent al te veel te beïnvloeden. Stel bij
voorkeur geen sturende vragen, maar stimuleer de respondent door te knikken,
te hummen ofwel actief te luisteren.
Gebruik de startvragen, die opgesteld zijn in de interviewguide, als basis.
Vraag door om verhalen te ontlokken van de respondent, indien de startvragen
niet voldoende zijn voor het verzamelen van narratieven.
Laat de respondent zijn/haar verhaal doen.
Ga in op wat er daadwerkelijk gezegd wordt.
* Variatietip
Om het interview te starten, kun je ook gebruik maken van een creatief medium om het verhaal van de
respondent te ontlokken. Voorbeeld: De interviewguide kan weergegeven worden in de vorm van een
koffer, gevuld met voorwerpen die de onderwerpen verbeelden, waarover het interview zal gaan. Aan
de hand van de voorwerpen kan het verhaal verteld worden. Deze vorm is geïnspireerd op een idee van
Van Heuveln (z.d.), docent muziek therapie CMV aan de HAN, Nijmegen.
68

Zelfs stilte kan een verhaal vertellen.
Afbeelding 11.
69

Ervaringen van de auteurs
Projectgroep 1 bestaat uit vijf vierdejaarsstudentes van de opleiding Sociaal Pedagogische Hulpverlening
met verschillende achtergronden, levensverhalen en eigen opvattingen over de hulpverlening. Met
enthousiasme zijn we aan de slag gegaan. Voor ons is het een ware zoektocht geweest om de begrippen
narratief werken en narratief onderzoek te leren kennen en eigen te maken. Onderweg zijn deze
begrippen voor ons zo belangrijk geworden dat we ze niet meer weg kunnen denken uit ons leven en in
onze rol van Sociaal Pedagogisch Hulpverlener. Wij hopen dat wanneer je dit boek leest, ook jij de
voordelen ziet van narratief werken en inspiratie krijgt om te gaan werken met de verhalen van de
mensen om ons heen, uit het werkveld en in de maatschappij.
Lieselotte Bobbink
Narratief was voor mij onbekend terrein. Naarmate het onderzoek vorderde leerde ik het begrip niet
alleen kennen, maar ervaarde ik ook hoe breed inzetbaar narratief werken is. Ik heb geleerd dat je
alleen al door een ander zijn of haar verhaal te laten vertellen, een hoop kan bereiken. Als de ander ziet
dat je interesse toont in zijn of haar verhaal, dan voelt de persoon vertrouwen om door te vertellen.
Dit kan er voor zorgen dat je de persoon en de keuzes die hij of zij gemaakt heeft in het leven beter
begrijpt. Doordat ik weet hoe ik beter naar het verhaal van de ander kan luisteren kan ik als toekomstige
professional beter het werkveld in.
Helga Degen-Nijeboer
Narratief werken en narratief onderzoek waren voor mij begrippen waar ik nog nooit van gehoord had.
Naarmate ik hier meer over te weten kwam leerde ik de grote meerwaarde van de begrippen kennen. Ik
leerde dat wanneer je goede vragen stelt en echt luistert naar mensen je hun levensverhaal kunt leren
kennen. Een levensverhaal kan veel met mensen doen en geeft je meerdere ingangen om mensen te
kunnen helpen in hun vraagstukken. Wat bij mij als eerste naar boven kwam bij het begrip levensverhaal
waren oude mensen omdat zij veel levenservaring hebben. Ik ben erachter gekomen dat wanneer je
narratief werkt je dit met allerlei soorten mensen, jong en oud, kunt doen. Voor iedereen heeft het
werken met narratieven voordelen. Wat ik zo mooi vind is dat je narratief werken kunt combineren met
creatief werken, wat ons wordt geleerd op de sociaal creatieve opleidingen van de HAN.
71

Elke Geurts
Narratief werk en narratief onderzoek is naarmate het onderzoek voor mij steeds duidelijker en
belangrijker geworden. Ik vind het mooi dat er echt wordt geluisterd naar de ander. Tijdens het
onderzoek werd mij duidelijk hoeveel je geneigd bent in te vullen voor de ander. Met de narratieve
methode laat je de ander aan het woord. Je verkrijgt op deze manier hele andere en misschien wel
interessantere informatie naar boven. Ik vind dit erg belangrijk, want het gaat in de hulpverlening
tenslotte om de ander. In mijn ogen kun je pas echt met een persoon aan de slag gaan, wanneer je
elkaar kent en vertrouwt.
Joshi Woudenberg
Naar mate het onderzoek vorderde en we echt bezig mochten gaan met narratief onderzoek, werd het
belang van werken of onderzoek met narratieven steeds duidelijker. Werken of onderzoeken vanuit een
persoon, het verhaal van die persoon. Dat maakt het werken, vanuit mijn mening, een stuk menselijker.
Daar waar de essentie van de hulp/dienstverlening hoort te liggen. Vanuit mijn eigen ervaring, heb
ik gemerkt, dat mensen binnen het werkveld naar jou toekomen met verhalen, wanneer er een
vertrouwensband is ontstaan. Dit vind ik erg waardevol in het werken met mensen. Daarom is het aan
ons, vanuit het vertrouwen in de mensen, het verhaal naar boven te krijgen. Het vertrouwen en het
verhaal vormen samen de beginstap van alle vervolgstappen.
Milou Pelzer
Met het schrijven van dit boek en de zoektocht naar wat narratief werken en narratief onderzoek
inhoudt is voor mij het belang van het werken met verhalen doorgedrongen. De verhalen van mensen
zijn in mijn ogen zo belangrijk, omdat ik pas kan hulpverlenen en kan behandelen, als ik het verhaal
van de mensen ken. Voor mij persoonlijk is het verhaal wat mensen te vertellen hebben, het beginpunt
van alles. Een beginpunt van vertrouwen, delen, inspireren en elkaars identiteit verkennen. Verhalen
vertellen wie mensen zijn of wie ze ooit waren. Daarom is het in mijn ogen zo belangrijk om de verhalen
te ontlokken, want iedereen en alles is narratief.
72

Dankwoord
Dit boek is tot stand gekomen door het projectvoorstel wat het lectoraat heeft aangeboden aan
studenten die afstuderen binnen de opleidingen SPH en CTO aan de HAN. Zonder dit project zou dit
boek er niet zijn. Met dit project hebben wij veel informatie verkregen over narratief werken en narratief
onderzoek. Tijdens het samenstellen en schrijven van dit boek hebben we van vele mensen steun,
feedback en begeleiding ontvangen.
Onze speciale dank gaat dan ook uit naar het lectoraat ‘Lokale Dienstverlening vanuit
Klantperspectief’. We willen lector Martha van Biene hartelijk bedanken voor haar hulp, steun,
waardevolle en inspirerende inzichten, die ons hebben gestuurd in het afstudeerproces. Tevens
willen we projectbegeleider van het lectoraat Jidske Kohlmann bedanken voor haar hulp tijdens het
onderzoeksproces. Voor de ontwikkeling van dit product willen wij Anouk Haegens bedanken, dit voor
de ondersteuning bij de vormgeving van dit boek. Verder willen we George van Limbeek bedanken voor
zijn technische hulp bij de verwerking van dit boek.
Ook de docenten die hebben meegewerkt aan de interviews willen we bedanken. Met name omdat de
docenten hun verhalen, enthousiasme en kritische houdingen met betrekking tot het onderwerp met
ons gedeeld hebben. Binnen CMV willen wij tevens Gerdie van Elzen, de voorzitter van de curriculum
commissie en Marieke Baars, de manager van de opleiding CMV bedanken. Dit omdat zij hun visie over
narratief werk en narratief onderzoek met ons hebben gedeeld.
Tevens willen wij Ruud Kroes bedanken. Dit was onze projectbegeleider vanuit de studie SPH voor het
afstuderen. Hij heeft steeds voor ons klaar gestaan en liet ons steeds weer nadenken over verschillende
vraagstukken op zijn eigen creatieve wijze, meestal met behulp van een narratieve onderbroek.
Tot slot willen wij iedereen bedanken binnen onze persoonlijke kring voor alle steun en wijsheid in de
afgelopen periode.
75

Bronnen
Gerrickens, P., & Verstege, M. (2008). Kennismakingsspel. ‘s-Hertogenbosch: Gerrickens, training en advies.
Biene, M.A.W. van. (2005). Wederkerig leren. Onderzoek naar georganiseerde leerondersteuning voor
mensen met een verstandelijke beperking én professionals. Delft: Eburon Academic Publishers.
Biene, M.A.W. van, et al. (2008). De standaardvraag voorbij. Narratief onderzoek naar vraagpatronen.
Nijmegen: HAN lectoraat Lokale dienstverlening vanuit Klantperspectief.
Bijl, J., Baars, P., & Schueren, A. van der. (2002). Vertellen werkt. Mogelijkheden van storytelling in
organisaties. Amsterdam: Pearson Education Benelux i.s.m. De Baak Management Centrum VNO-NCW.
Boeije, H. (2005). Analyseren in kwalitatief onderzoek. Denken en doen. ‘s-Gravenhage: Boom Lemma.
Bruin, S. de. (2004). 64 inspiratie kaarten. Groningen: De Zaak.
Dixon, N.M. (1998). Dialogue at work. London: Lemos & Crane
Dommisse, R. (2007). Associatiekaarten. Zaltbommel: Thema.
Donk, C. van der., & Lanen, B. van. (2011). Praktijkonderzoek in zorg en welzijn. Bussum: Coutinho
Dries, M. & Hoffman, E. (2008). Diversiteit en Aandacht. Een handelingskader voor sociale activering.
Nijmegen: HAN.
Haverkort, F., Lei, R. van der., & Noordam, L. (2007). Eigen- wijs: Liedbundel voor het basisonderwijs. Utrecht:
Hoonte Bosch en Keuning.
Hoefsloot, R. ( 2007). Kunstzinnig Dynamisch Coachen. Amsterdam: Schors
Jansen, H., & Linde, R. van der. (2006). Vertellend leren, digital storytelling binnen levend leren. Utrecht:
Agiel.
77

Jansen, E. (2010). Vraagpatronen UAS Narratief werken/onderzoek. [Powerpoint]. Nijmegen: Lectoraat Lokale
dienstverlening vanuit klantperspectief
Kloppenburg, R. & Heemelaar, M. (1999). Methodiek sociaal pedagogische hulpverlening. Houten: Bohn
Stafleu van Loghum.
Lange, R. de. (2000). De Vuurgodin, een sjamanistische reis. Haarlem: Altamira-Becht.
Microsoft (2010). Digital storytelling in the classroom. Geraadpleegd op 16 april 2012, van
http://www.microsoft.com/education/en-us/teachers/guides/Pages/digital_storytelling.aspx
Mighelbrink, F.G.H.M. (2007). Praktijkgericht onderzoek in zorg en welzijn. Amsterdam: SWP.
NVvMT. (2009). Muziek en emotie. Geraadpleegd op 20 april 2012 van http://www.nvvmt.nl/index.php/
muziek-en-/21-muziek-en-emotie.html
Rosmalen, J. van (1999). Het woord aan de verbeelding, Spel en kunstzinnige middelen in het sociaal agogisch
werk. Houten: Bohn Stafleu Van Loghum.
Royers, T., & de Ree, L. (2003). De visuele prikkel methode. In T. Hak & F. Wester. (Red.). Waarneming analyse
en reflectie. Kwalitatief onderzoek: de praktijk. Utrecht: Kwalon.
Rozeboom, P. & Timmer, M. (2012). Signs of Safety. Geraadpleegd op 20 april 2012 van
http://www.signsofsafety.nl/wp-content/uploads/2010/11/Booklet-goodpractice-verhalen-ned.-
def-09-09-20111.pdf
Ten Holter, M.J. (2010). Het woord is aan de zuster; een narratieve analyse van de bijdrage van
verpleegkundigen aan de zorg. Rotterdam: Eburon.
Stekelenburg, L. van (2008). Waan- zin in werk. Universiteit Tilburg: Faculteit Geesteswetenschappen.
Kol, A. van. (2012). Zit de emotie in de muziek of in de luisteraar? Geraadpleegd op 20 april 2012, van
http://arjenvankol.com/artikel-zit-de-emotie-in-de-muziek-of-in-de-luisteraar.php
Vane, S. (2003). Werken met drama. Drama activiteiten voor agogische beroepen. Soest: Nelissen.
78

Afbeeldingen
Afbeelding 1: Purdywurdy. (2006, 2 october). All packed. [online afbeelding]. Gedownload op 06 juni 2012,
van http://www.sxc.hu/photo/628985
Afbeelding 2: Rawku5. (2009, 19 mei). The stage is yours. [online afbeelding]. Gedownload op 06 juni 2012,
van http://www.sxc.hu/photo/1187221
Afbeelding 3: Sconaway. (2005, 27 augustus). Kids at work. [online afbeelding]. Gedownload op 06 juni
2012, van http://www.sxc.hu/photo/352712
Afbeelding 4: Linder6580. (2011, 11 Februari). Mugs. [online afbeelding]. Gedownload op 06 juni 2012, van
http://www.sxc.hu/photo/1337283
Afbeelding 5: Holger. (2004, 6 juni). Locker at university 2. [online afbeelding]. Gedownload op 06 juni
2012, van http://www.sxc.hu/photo/144113
Afbeedling 6: Vagabond 9. (2006, 2 december). Inspiration Again. [online afbeelding]. Gedownload op 06
juni 2012, van http://www.sxc.hu/photo/671899
Afbeelding 7: Mazwebs. (10-01-2011, 10 januari). Trumpet. [online afbeelding]. Gedownload op 06 juni
2012, van http://www.sxc.hu/photo/1328974
Afbeelding 8: Nkzs. (2008, 20 september). Dark secrets. [online afbeelding]. Gedownload op 06 juni 2012,
van http://www.sxc.hu/photo/1077691
Afbeelding 9: Satty4u. (2008, 3 december). Pebble Balance. [online afbeelding]. Gedownload op 06 juni
2012, van http://www.sxc.hu/photo/1117007
Afbeelding 10: Omernos. (2006, 3 juni). Tabliod. [online afbeelding]. Gedownload op 06 juni 2012, van
http://www.sxc.hu/photo/539995
Afbeelding 11: Mattox. (2008, 5 december). Silent talk. [online afbeelding]. Gedownload op 06 juni 2012, van
http://www.sxc.hu/photo/1117657
Al het overige beeldmateriaal is gemaakt door E.C. Bobbink (2012)
79

Ik ben een boek vol verhalen.
Verhalen zijn persoonlijk.
Verhalen zijn van en voor iedereen.
Verhalen vertellen het leven.
Gezichten spreken boekdelen.
Gezichten geven emoties en verhalen weer.
Maar ook al staat iedere persoon in dezelfde houding,
geen gezicht en ook geen verhaal is hetzelfde.
De bedoeling van dit boek is dat docenten, studenten
en professionals informatie en inspiratie op doen met
betrekking tot narratief werken en narratief onderzoek.
De werkvormen kunnen direct ingezet worden in
sessies met studenten of burgers.
Narratief! Wablief? Is het creatieve product dat gemaakt
is naar aanleiding van het afstudeeronderzoek van
Lieselotte Bobbink, Helga Degen-Nijeboer, Elke Geurts,
Milou Pelzer en Joshi Woudenberg, van de opleiding
Sociaal Pedagogische Hulpverlening aan de Hogeschool
van Arnhem en Nijmegen. Het onderzoek is uitgevoerd in
opdracht van het lectoraat ‘Lokale Dienstverlening Vanuit
Klantperspectief’, van de Hogeschool van Arnhem en
Nijmegen onder leiding van Dr. M.A.W. van Biene,
J.J.B. Kohlmann en M.M.J.G. Heessels.