Grontmij Energie (PDF, 13 MB)

Grontmij Energie

Afbeelding voorzijde Soeters van Eldonk Architects
2

Voorwoord
Grontmij is een duurzaam ontwerp-, advies- en managementbureau dat actief is in de markten water, energie,
infrastructuur en duurzame planning en ontwerp. We zijn in Europa jaarlijks betrokken bij tienduizenden
projecten op het gebied van ondermeer stedelijke gebiedsontwikkeling, bouw- en vastgoed, transport en
mobiliteit, industrie, water en energie. Duurzaamheid staat voor de Grontmij - organisatie zelf, maar ook in
projecten van onze opdrachtgevers hoog op de agenda.
Herman Postma
Hoofd Afdeling Energie
Grontmij Nederland B.V.
We worden geconfronteerd met de gevolgen van een veranderend klimaat en het schaarser worden van
grondstoffen en fossiele energie. De continuïteit van welzijn, welvaart en economische groei vraagt om een
nieuwe benadering van energieopwekking, energiedistributie en energiegebruik. Op de lange termijn is de
samenleving beter af met duurzame energie. Wij werken daarom met onze opdrachtgevers in hun omgeving
aan de verduurzaming van de energievoorziening en maken gebruik van restwarmte. Door efficiencymaatregelen
en door te besparen op energiegebruik, maar ook door het benutten van bronnen in de omgeving,
het realiseren van slimme infrastructuur, het toepassen van hernieuwbare energietechnieken en het reduceren
van ongewenste gevolgen van het gebruik van fossiele energie. Een gezonde businesscase realiseren,
gericht op vermindering van CO 2
emissies.
Over duurzaamheid wordt veel gesproken en geschreven. Dat is goed. De voorbeelden in dit boekje laten
zien dat er ondertussen ook veel projecten worden gerealiseerd. Met Grontmij, partner in energie.
Planning, connecting, respecting the future, van visie tot realisatie.
3

Duurzaam gebouw Grontmij
4

Inhoudsopgave
Strategisch advies en duurzame gebiedsontwikkeling 7
Hernieuwbare energie 31
Windenergie 45
Energiebesparing in de gebouwde omgeving 59
Warmte 87
Industrie 95
5

Strategisch advies en duurzame gebiedsontwikkeling
Lokaal Duurzaam Energiebedrijf en het Klimaatbedrijf 9
Strategienota Energie- en Klimaatbeleid van de Provincie Zeeland 11
Klimaatatelier Rijnenburg Utrecht 13
Haalbaarheidsstudie aquatische koeling bedrijventerrein Breda 15
Haalbaarheidsstudie energieneutraal Sluiseiland 17
Energievisie bedrijventerrein Breekland Langedijk 19
Bodemenergie kansenkaart gemeente Ede 21
Geothermie Noord-Holland: inventarisatie kansrijke locaties 23
Klimaatbeleidsplan Coevorden 25
Visie duurzame energie woningcorporatie Woonstede Ede 27
Consulentschap Bio-energie provincie Gelderland 29

Lokaal Duurzaam Energiebedrijf en het Klimaatbedrijf
In de Haarlemmermeer heeft Grontmij samen met andere partijen waaronder afvalverwerkers, gemeente en woningcorporaties een
haalbaarheidsstudie uitgevoerd voor een lokaal duurzaam energiebedrijf. We hebben gekeken naar de missie, visie, strategie en taken
van het bedrijf en onderbouwing geleverd vanuit organisatorisch, juridisch, financieel en technisch perspectief.
Grontmij zal betrokken blijven bij de realisatie van het bedrijf, waarin zij als leading consultant haar kennis van duurzame energie inzet
en tevens de processen stroomlijnt.
De gemeente Haarlemmermeer en het Natuur- en Milieucentrum (NMC) Haarlemmermeer (Schiphol, Rabobank, Meerlanden) en de
samenwerkingspartners van het kennisconcept Klimaatbank (Grontmij, Ymere, Amvest en AM) hebben de gezamenlijke ambitie om de
ontwikkelingen in de Haarlemmermeer verder duurzaam vorm te geven. Hieronder valt het opzetten van een Klimaatbedrijf dat zich
richt op CO 2
-reducerende maatregelen in de gemeente Haarlemmermeer. De gemeente Haarlemmermeer en het NMC hebben Grontmij
gevraagd een eerste verkenning te doen naar de haalbaarheid.
De haalbaarheidsverkenning heeft zich toegespitst op mogelijke pilots rondom twee ontwikkelingslocaties: Lisserbroek en Hoofddorp-
Zuid. In de startfase ligt de focus op het stimuleren van de regionale productie en afzet van duurzame energie. In een volgend stadium
komen daar ook maatregelen bij die zijn gericht op energiebesparing en gedrag (sociale duurzaamheid).
9

Strategienota Energie- en Klimaatbeleid van de Provincie Zeeland
Grontmij stelde in opdracht van de Provincie Zeeland de Strategienota Energie- en Klimaatbeleid en het bijbehorende Uitvoeringsprogramma
op.
Omdat de Provincie Zeeland een actieve bijdrage wil leveren aan de vermindering van broeikasgasemissies liet zij door Grontmij een
Strategienota Energie- en Klimaatbeleid opstellen waarin ambities, doelstellingen en maatregelen worden gegeven die een bijdrage
leveren aan beperking van emissies van broeikasgassen.
De provincie Zeeland levert daarmee een bijdrage aan de internationale klimaatproblematiek en het landelijke beleid. De Strategienota
richt zich uitsluitend op mitigatie (maatregelen die emissies beperken) en niet op adaptatie (maatregelen die de provincie Zeeland
bestand maken tegen de gevolgen van de klimaatverandering).
Grontmij heeft met veel betrokken partijen in de provincie consultaties gevoerd: energiebedrijven, bedrijfsorganisaties als Zeeland
Seaports, woningcorporaties, diverse afdelingen van de provincie Zeeland en met het Waterschap Zeeuwsche Eilanden.
11

Klimaatatelier Rijnenburg Utrecht
In Rijnenburg, een nieuwbouwlocatie van circa 5.000-7.000 woningen, staat de gemeente Utrecht voor een aanzienlijke en bijzondere
opgave. Rijnenburg is één van de nieuwbouwlocaties die vanwege de ligging en schaalgrootte kansen biedt om een voorbeeld te zijn
van een duurzame wijk en van een succesvolle voorbereiding op de gevolgen van klimaatverandering.
De gemeente Utrecht, de provincie Utrecht en het Hoogheemraadschap de Stichtse Rijnlanden hebben gezamenlijk de ambitie uitgesproken
om Rijnenburg klimaatbestendig en duurzaam te ontwikkelen. Hiervoor is het klimaatatelier Rijnenburg opgericht. De uitdaging
is om gezamenlijk de vernieuwende ideeën, ontwerpen en middelen te ontwikkelen die nodig zijn voor het opstellen van een duurzame
en klimaatbestendige structuurvisie. Grontmij begeleidt de partijen hierin en organiseert het proces van het klimaatatelier.
Binnen het klimaatatelier is de door Grontmij ontwikkelde methode ‘climate and the city’ toegepast. Deze methode verbindt ambities
op diverse thema’s aan kennis en ervaring uit wetenschap en praktijk. Met behulp van de lagenbenadering leidt dit tot een integraal,
realistisch en breed gedragen ontwerp.
13

Haalbaarheidsstudie aquatische koeling bedrijventerrein Breda
Grontmij voert voor de gemeente Breda t.b.v. de herstructurering van bedrijventerrein Emer/Hintelaken een haalbaarheidsonderzoek uit
naar de mogelijkheden om het energieconcept van het bedrijventerrein te verduurzamen. Dit doen we door een diepe waterplas in te
zetten als aquatische koelmachine.
Grontmij heeft met een energyanalyse getoetst of de diepe waterplas Emerput (met afmetingen 450 x 280 x 12 meter) inzetbaar kan zijn
als een aquatische natuurlijke koelmachine. Hierbij is het hydrologische en ecologische gedrag van de waterplas van 10 tot 12 m diepte
belangrijk. De volgende vragen werden beantwoord: wat is de watertemperatuur onder in de plas en hoe snel herstelt deze zichzelf en
hoeveel koelvermogen kan in welk jaargetijde onttrokken worden aan de waterplas.
Vervolgens is de jaarlijkse energievraag gesimuleerd op basis van buitentemperatuur-afhankelijke bedrijfsvoering met KNMIweergegevens
van het warme jaar 2006. Vier verschillende energieconversie-concepten zijn gesimuleerd om de energievraag van het
bedrijventerrein door te rekenen naar primair energieverbruik.
Uit de analyse blijkt dat tot 44% bespaard kan worden op energie voor de koeling van gebouwen en processen.
De aquatische koeling heeft voor de aangesloten bedrijven voornaamste voordeel dat er niet meer geïnvesteerd hoeft te worden in
een traditionele koelmachine, maar dat slechts een vastrecht en een prijs per afgenomen koude in rekening wordt gebracht. Het is een
verschuiving van investering naar exploitatie, waardoor bedrijven meer geld over houden voor hun kernactiviteiten.
De diepe waterplas in Breda heeft een capaciteit voor ongeveer 240.000 m2 bedrijventerrein dat zich binnen een straal van 1 tot 2
kilometer van de plas bevindt.
15

Haalbaarheidsstudie energieneutraal Sluiseiland
In Vianen wordt het nieuwe gebied Sluiseiland ontwikkeld. Hier worden 160 woningen gebouwd. De wens van de gemeente Vianen en
de provincie Utrecht is dat Sluiseiland energieneutraal wordt ontwikkeld. Grontmij voerde hiervoor een haalbaarheidsstudie uit vanuit
technisch, financieel en organisatorisch oogpunt.
Het doel van deze haalbaarheidsstudie was om na te gaan hoe Sluiseiland energieneutraal ontwikkeld kan worden. De haalbaarheidsstudie
zal moeten aantonen welke maatregelen goed toegepast kunnen worden om energie te besparen. Ook werd er gekeken naar
welke meerinspanning gevergd wordt om een ontwikkelgebied in de gemeente Vianen energieneutraal te maken.
Conclusie van de studie is dat Sluiseiland daadwerkelijk energieneutraal kan worden gerealiseerd. Voor de korte termijn is windenergie
hierbij een onmisbare optie. Verder is verankering van de ambitie in het beleid nodig en zal de economische haalbaarheid van een
Warmte Koude Opslag systeem in detail onderzocht moeten worden, zodra de specificaties (gebruiksoppervlak, warmte en koudevraag)
van de woningen en appartementsgebouwen bekend zijn.
17

Energievisie bedrijventerrein Breekland Langedijk
De gemeente Langedijk gaat bij Oudkarspel het bedrijventerrein Breekland ontwikkelen. De geplande omvang van het terrein bedraagt
circa 75 hectare. De gemeente heeft de ambitie om het bedrijventerrein duurzaam te ontwikkelen en energie is een van de belangrijkste
milieuthema’s. Grontmij heeft daarom voor het plangebied een energievisie opgesteld.
De doelstelling voor het opstellen van de energievisie was het maken van strategisches keuzes omtrent het ambitieniveau voor de
energievoorziening van het bedrijventerrein Breekland en de wijze waarop deze ambities het beste kunnen worden gerealiseerd.
Op basis van de energievisie moeten betrokken partijen afspraken kunnen maken over hun belangen en hun mogelijke rol en de wijze
waarop de energievoorziening wordt gerealiseerd.
Er werd een energieprofiel voor het bedrijventerrein opgesteld met o.a. de verwachte typen bedrijvigheid, arealen en omvang,
verwachte energieverbruik, energiedichtheid en een profiel van het energieverbruik zoals elektriciteitsverbruik voor verlichting, koeling
en proces maar ook warmteverbruik op diverse temperatuurniveaus.
Op basis van het energieprofiel kon een strategische keuze worden gemaakt m.b.t. de wijze waarop de efficiënte en duurzame
technieken het beste kunnen worden gerealiseerd en hoe deze het beste konden worden ingebed in de ontwikkeling van het bedrijventerrein
als geheel.
19

Bodemenergie kansenkaart gemeente Ede
In opdracht van de Gemeente Ede stelde Grontmij een Bodemenergie Kansenkaart van de gemeente op. De kansenkaart geeft aan of de
bodem geschikt is voor koude warmte opslag (KWO). De gemeente kan de kaart inzetten als middel om het gebruik van bodemenergie
als bron van duurzame energie te stimuleren. Bij een geplande bouwactiviteit kan met behulp van de kaart eenvoudig worden bepaald
of de locatie geschikt is voor het toepassen van bodemenergie.
Bij het opstellen van de kaart werd onder andere gekeken naar de geohydrologie, nabij gelegen KWO onttrekkingen, waterwingebieden
en verontreinigingen. De kansenkaart is opgesteld uit GIS-kaarten van de:
• ligging van de watervoerende pakketten
• grondwaterstand
• verstoppingsrisico van de bronnen
• ligging van waterwingebieden
• ligging van bestaande KWO systemen
• doorlaatvermogen van de bodem
• bekende grondwaterverontreinigingen
• samenstelling van de bodem (klei, veen, leem of zand)
Daarnaast bevat het rapport achtergronden van koude warmte opslag ten aanzien van beleid en systematiek.
21

Haalbaarheid Elektriciteitproductie uit Geothermie
In opdracht van het innovatieplatform Glastuinbouw Oostland, werkt Grontmij de technische en economische haalbaarheid van de
productie van elektriciteit en warmte met behulp van geothermie in de Nederlandse situatie uit. Het innovatieplatform is een samenwerkingsverband
tussen de gemeentes Lansingerland en Pijnacker-Nootdorp met de glastuinbouwondernemers in het gebied.
De betrokken tuinders en cofinanciers Provincie Zuid-Holland, Productschap Tuinbouw en Rabobank Nederland hebben of ervaring
met geothermie of serieuze interesse in toepassing van geothermie voor elektriciteitproductie en warmteopwekking.
Het doel van de opdracht is tweeledig. Ten eerste stellen we vast wat de globale haalbaarheid is en wat de technische en bedrijfseconomische
randvoorwaarden. Bovengrondse aspecten, installatietechnische, energetische en bedrijfseconomische aspecten worden
onderzocht.
Bij voldoende perspectief zal vervolgens een geologische studie uitgevoerd worden naar het winnen van aardwarmte met een brontemperatuur
120°C uit het Trias gesteente op circa 3.500 m diep. Op basis van alle bestaande kennis maken we een zo betrouwbaar mogelijk
ondergrondmodel om de meest geschikte locaties en optimale boortrajecten vast te stellen.
23

Klimaatbeleidsplan Coevorden
Om het broeikaseffect terug te dringen door een verminderde CO 2
-uitstoot heeft de overheid met provincies en gemeenten het Klimaatconvenant
gesloten. Gemeente Coevorden schakelde Grontmij in om een beleidsplan op te stellen naar aanleiding van dit convenant.
Duurzame energie vormt een belangrijk aandachtsveld in het energiebeleid van de gemeente Coevorden. De gemeente haakt hiermee
in op landelijke ontwikkelingen waarin het traditionele energiebeleid verbreed wordt met klimaatbeleid.
Grontmij heeft hiertoe samen met de gemeente Coevorden een klimaatbeleidsplan ontwikkeld, waarin naast energiebesparing de
nadruk ligt op het stimuleren van duurzame energie, duurzaam bouwen en de energieaspecten rond verkeer en vervoer. Het gebruik van
duurzame energie is van belang om de CO 2
-uitstoot terug te dringen en om minder afhankelijk te zijn van de eindige voorraden fossiele
en nucleaire brandstoffen.
25

Visie duurzame energie woningbouwcorporatie Woonstede Ede
Woonstede in Ede beschikt als één van de eerste woningbouwcorporaties in Nederland over het certificaat ‘Klimaatcorporatie’ en heeft
Grontmij gevraagd een visie op duurzame energie op te stellen. Daarin is aangegeven welke vormen van duurzame energie geschikt zijn
voor nieuwbouwprojecten en grootschalige renovaties en wat er komt kijken bij realisatie.
Grontmij heeft hiertoe twee workshops begeleid. Er werd in groepjes gewerkt aan opdrachten en vervolgens plenair gediscussieerd. Zo
ontstond consensus over wat past bij Woonstede. De uitkomsten van de workshops zijn door Grontmij verder aangevuld en vervolgens
vastgelegd in de Visie Duurzame Energie.
Nieuwbouw wordt door Woonstede in principe energiezuinig gebouwd. De resterende energiebehoefte wordt aangevuld door middel
van duurzame energie, voor zover de totale woonlasten hierdoor niet stijgen. Er is behoefte aan focus, er wordt daarom gekozen voor
een beperkt aantal energiesystemen. In het rapport is opgenomen welke voorzieningen aantrekkelijk zijn voor individuele
woningen, voor kleine woningbouwprojecten, voor grotere projecten en voor grootschalige renovaties. De volgende stap is het
opstellen van een haalbaarheidsstudie en een businesscase voor een specifiek concreet woningbouw- of renovatieproject.
27

Consulentschap Bio-energie provincie Gelderland
De Provincie Gelderland heeft grote ambities op het gebied van duurzaamheid, energie en klimaat. Eén van de belangrijkste aandachtspunten
daarbij is het stimuleren van energie uit biomassa. Om invulling te geven aan die ambities is Gelderland in 2008 via een openbare
aanbesteding op zoek gegaan naar een bureau om Gelderland in deze ambitie te ondersteunen.
Grontmij stelt twee jaar een team van drie consulenten bio-energie beschikbaar in de vorm van het Consulentschap Bio-energie. De
opdracht van dit team is om namens de provincie adviezen te leveren en meerwaarde te bieden bij het realiseren en ondersteunen van
diverse bio-energie projecten. Daarnaast wordt van Grontmij verwacht, gezien onze kennis en ervaring, dat wij kansen in de markt
signaleren en waar mogelijk die met Gelderland oppakken en realiseren.
Deze opdracht is zowel voor Grontmij als de Provincie Gelderland een grote uitdaging. Veel partijen in de markt van bio-energie hebben
grote ambities en mooie plannen, maar daadwerkelijke realisatie blijkt in de praktijk lastig. Hierdoor worden doelstellingen niet of zeer
moeilijk gehaald. Grontmij gaat samen met de provincie, daar de komende twee jaar verandering in brengen.
29

Hernieuwbare energie
Elektriciteitsopwekking met geothermie Sauerlach 33
Benutting biomassa Beuningen 35
Een rioolwaterzuiveringsinstallatie als energiefabriek 37
GFT-vergistingsinstallatie ROVA 39
Vervroegde onttrekking stortgas op stortplaats Stainkoeln 41
Stortgasonttrekking in Nanchang, China 43

Elektriciteitsopwekking met geothermie Sauerlach
Geothermie is een duurzame bron van energie, het spaart het milieu en klimaat. De CO 2
-emissie van het elektriciteitsgebruik voor de
benodigde pompen is verwaarloosbaar en ook andere vormen van milieubelasting zijn minimaal of ontbreken geheel. Het is dag en
nacht beschikbaar en goed regelbaar. Nadelen zijn de hoge aanvangsinvesteringen en het risico van tegenvallende warmteproductie.
In vergelijking met de ons omringende landen wordt geothermie in Nederland nog weinig toegepast. Belangrijke toepassingsgebieden
zijn nieuwbouwwijken, stadsvernieuwingsprojecten en de glastuinbouw. De focus ligt in Nederland voorlopig vooral op warmtegebruik,
waar ondanks een lastige concurrentiepositie ten opzichte van de aardgasprijzen en -infrastructuur de eerste projecten momenteel
starten in de glastuinbouw en een nieuwbouwwijk in Den Haag.
In opdracht van Stadwerke München heeft Grontmij het Geothermieheizkraftwerk Sauerlach ontwikkeld. Dit is de grootste geothermie
warmtekrachtcentrale van Duitsland en hierin wordt op 4.200 meter diepte met een capaciteit van 240 liter per seconde, water met een
temperatuur van 140 ºC gewonnen. Hiermee wordt 8 tot 10 MW aan elektrisch vermogen opgewekt en zal circa 4 MW aan warmte aan
een lokaal warmtenet geleverd worden.
Grontmij onderzocht de mogelijkheden van ultradiepe geothermie mét productie van elektriciteit. Een hogere temperatuur levert
namelijk netto zoveel financieel voordeel dat de economische haalbaarheid sterk toeneemt ten opzichte van alleen warmtewinning.
33

Benutting biomassa Beuningen
De gemeente Beuningen heeft plannen voor het aanplanten van een klimaatbos en een energiebos rondom een nieuwbouwwijk.
Grontmij onderzocht in deze studie onder andere hoeveel biomassa beide bossen opleveren en of deze hoeveelheid voldoende is om in
de warmtebehoefte van de wijk te voorzien. Daarnaast is de haalbaarheid verkend van toepassing van biomassa uit de wijk.
Met behulp van hout uit het bos kan gedeeltelijk in de warmtebehoefte worden voorzien; een aanvullende energievoorziening is
echter nog wel nodig. De opbrengst kan worden verhoogd door ook gebruik te maken van hout uit andere delen van de gemeente. Een
alternatief is het verkopen van het geoogste hout, bijvoorbeeld via het Shared Service Model. Daarmee wordt elders duurzame energie
opgewekt; de opbrengst kan worden besteed aan inkopen van groene stroom/groen gas.
Tenslotte kan het hout uit de wijk worden ingezet als aanvulling op het al geplande Warmte Koude Opslag (WKO) -systeem in de wijk.
Het WKO-systeem levert de basiswarmte; in tijden waarin extra warmte nodig is (winterperiode, koude dagen), wordt de biomassa benut
om aan deze piekwarmtevraag tegemoet te komen. De mogelijkheden die de gemeente het meest aanspreken, kunnen in een meer
gedetailleerde haalbaarheidsstudie met elkaar vergeleken worden.
35

ioolwater in
A
Scheiding organisch stof
en water
water
B
Waterzuivering
effluent uit
organische stof (slib)
slib
extra organische
stof (biomassa)
C
Biomassaconversie
restwater
D
Deelstroombehandeling
ENERGIE
36

Een rioolwaterzuiveringsinstallatie als energiefabriek
Het energieverbruik voor rioolwaterzuivering is hoog. Het is dus een grote uitdaging om dit energieverbruik naar beneden te brengen.
Onze ambitie gaat verder: samen met Waterschap Aa en Maas en andere instanties onderzoeken we of een zuivering energie kan
produceren! Dat doen we door reststromen uit het rioolwater, eventueel in combinatie met andere energiehoudende stromen (zoals
maaisel of industriële reststromen), te vergisten tot groene elektriciteit, groen gas en warmte.
Grontmij heeft technologische en kostentechnische ondersteuning geleverd bij de uitwerking van De Energiefabriek.
Op basis van de inventarisatie van technieken en ontwikkelingen is een groot aantal totaalconcepten voor De Energiefabriek denkbaar.
Er kan een onderscheid worden gemaakt in drie typen totaalconcepten:
•• Basis: uitbreiding van de installatie met bewezen technieken. Dit levert een energieneutrale situatie op en is direct en risicoloos in te
voeren.
•• Plus: het basisscenario met energielevering d.m.v. een brandstofcel en een extra ontsluitingsstap voor de slibbehandeling, zodat netto
energielevering plaatsvindt. Dit scenario is binnen twee jaar te realiseren maar technisch onzekerder, omdat in Nederland met een
aantal beschikbare technieken nauwelijks ervaring heeft.
•• Super: het plusscenario, waarbij de gisting plaatsmaakt voor superkritische vergassing van slib. Deze optie levert serieuze energie op,
maar vergt nog wel enkele jaren ontwikkelingstijd.
www.energiefabriek.com
37

GFT-vergistingsinstallatie ROVA
ROVA gaat als opdrachtgever samen met drie partners een GFT-vergistingsinstallatie bouwen met als doel het opwekken van methaangas,
om dit om te zetten in aardgas en dit gas te gaan leveren aan een nabij gelegen brandstofvulstation. Op termijn moet o.a. het
wagenpark van ROVA gaan overschakelen op rijden op aardgas.
Grontmij stelde hiervoor de aanvraag op voor een Wm- & Wvo-vergunning.
Naast het opstellen van de aanvragen verzorgde Grontmij ook een geuronderzoek, een onderzoek naar luchtkwaliteit, een IPPC-toets,
een NRB-beoordeling, het opstellen van een AO/IC en het begeleiden van een door een derde uit te voeren geluidsonderzoek.
Het project is een duidelijk voorbeeld van het belang dat de overheid stelt aan het klimaat. ROVA heeft duidelijke klimaatdoelstellingen
en heeft daarom het initiatief genomen tot dit innovatieve project. Het opwekken van energie uit reststoffen, in dit geval aardgas uit GFT,
om daarmee het gebruik van primaire grondstoffen te beperken, levert een bijdrage aan een duurzaam energiebeleid.
39

Vervroegde onttrekking stortgas op stortplaats Stainkoeln
Op de stortplaats Stainkoeln in Groningen vindt al vele jaren onttrekking van stortgas uit oudere stortplaatsgedeelten plaats. In nieuwere
compartimenten waren nog geen voorbereidingen getroffen, onder meer omdat onttrekkingsvoorzieningen een groot obstakel vormen
voor de stortactiviteiten. Vanwege extra aandacht voor beter emissiebeheer en het optreden van geurhinder in de omgeving van de
stortplaats heeft Grontmij onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om al gedurende de exploitatiefase van een stortcompartiment
stortgas te onttrekken uit het afvalpakket.
Vanaf 2001 vindt er in de jongste delen van de stortplaats een nieuwe wijze van stortgasonttrekking plaats. Deze bestaat uit het
aanbrengen van de onttrekkingsbronnen in het afvalpakket in opbouw, dus tijdens het storten van afval. Het grote voordeel van deze
wijze van aanleg is dat de voorzieningen vrijwel direct na aanleg beschikbaar komen voor het onttrekken van stortgas, zodat het totale
rendement van het onttrekkingssysteem aanmerkelijk vergroot en de vrije emissie sterk gereduceerd wordt.
Grontmij begeleidt een demonstratieproject, waarin verschillende systeemontwerpen worden aangelegd en onderzocht. Gedurende
twee jaar worden deze voorzieningen beoordeeld, waarna voor zowel Stainkoeln als voor andere locaties de meest betrouwbare en
kosteneffectieve variant wordt gekozen.
41

Stortgasonttrekking in Nanchang, China
Sinds zomer 2008 is Grontmij als vaste adviseur werkzaam voor OneCarbon, een bedrijf dat wereldwijd bij Carbon Credits projecten
betrokken is. Grontmij ontwerpt complete systemen voor het onttrekken van methaangas bij vuilnisstortplaatsen. Met deze ontworpen
systemen gaat OneCarbon naar China om ze daar te realiseren. Grontmij verzorgt vervolgens de noodzakelijke back-up.
De vuilnisstortplaats Maiyuan bij Nanchang in China is sinds november 1997 operationeel en zal tot ongeveer 2025 -2030 actief blijven.
Momenteel bevat de stortplaats circa 5 miljoen ton huishoudelijk afval, met een dagelijkse hoeveelheid van 1.200 tot 2.000 ton.
Grontmij heeft het stortgasextractiesysteem ontworpen en het afvoersysteem voor percolatiewater geoptimaliseerd om overtollig
percolatiewater effectief te kunnen afvoeren. Grontmij biedt ondersteuning in de opstartfase en tijdens bedrijf van de stortgasbehandelingsinstallatie.
Stortgas wordt onttrokken uit de stortplaats en getransporteerd naar de stortgasbehandelingsinstallatie, waar
het wordt geproduceerd. Overtollig stortgas wordt gefakkeld. De elektriciteit die vrijkomt wordt geleverd aan het openbare net van
Nanchang
In China worden stortgasprojecten uitgevoerd, waarbij het in stortplaatsen vrijkomende methaangas de brandstof is voor motoren die
elektriciteit opwekken. Door methaangas in grote hoeveelheden uit de stortplaats te halen wordt zo een grote broeikasgasreductie
behaald en een forse hoeveelheid groene energie opgewekt.
43

Windenergie
Quickscan windenergie met WINDPRO software 47
Planontwikkeling en planologisch proces Windpark A7 49
Initiatief windpark Klaverpolder 51
Offshore Windpark Middelgrunden Denemarken 53
Offshore windpark Egmond aan Zee 55
Offshore windpark Rødsand 2 Denemarken 57

Quickscan windenergie met WINDPRO software
Voor diverse locaties doet Grontmij onderzoek naar de mogelijkheden voor plaatsing van grootschalige windturbines. Voor deze
quickscan wordt gebruik gemaakt van het softwarepakket WINDPRO, waarmee onder andere in detail de geluids- en slagschaduwcontouren
van de windturbines worden vastgesteld.
Per inpassingsvariant presenteren we een kaartbeeld, waarbij ook een aanname wordt gedaan hoeveel huishoudens elke variant kan
voorzien van duurzame elektriciteit.
Vervolgens worden de inpassingsvarianten kwalitatief beoordeeld door te kijken welke variant beter aansluit bij het geldende beleid en
de ruimtelijke randvoorwaarden. Naast beoordeling op deze ruimtelijke aspecten berekenen we in meer detail de parkproducties. Ook
hiervoor wordt gebruik gemaakt van WINDPRO.
Zo worden de varianten op zowel de ruimtelijke aspecten als economische gronden afgewogen.
Naast de inpassing en berekeningen kunnen we de mogelijkheden voor windturbines ook visualiseren. Door middel van
fotoreconstructies worden de toekomstige turbines in het landschap gevisualiseerd.
47

Planontwikkeling en planologisch proces Windpark A7
Verduurzaming van onze energievoorziening is één van de grootste uitdagingen in de komende decennia. Windenergie is één van de
beste mogelijkheden om op korte termijn resultaten te boeken. Grontmij adviseert zowel over de planvorming en techniek van grote
off-shore windprojecten als de ontwikkeling van windparken op land.
Een recent voorbeeld is het Windpark A7. Dit is een project waarbij twaalf particuliere windturbines zijn vervangen door een cluster van
vier nieuwe windturbines van 2 MW. In dit project heeft Grontmij de initiatiefnemers begeleid bij de planontwikkeling en het
planologisch proces (artikel 19 procedure, NB-wet vergunning), inclusief beroepsprocedures bij de Raad van State.
Er is nauw samengewerkt met gemeente en provincie om de planologische aspecten rond te krijgen. Met name de motivering om af
te wijken van het streekplan, de wijze waarop de sanering gewaarborgd kon worden en hardnekkig verzet van enkele omwonenden
vormden uitdagende kwesties die uiteindelijk succesvol werden opgelost. Het windpark is op 7 mei 2009 geopend door minister Cramer
(VROM).
49

Initiatief windpark Klaverpolder
Agrowind en Grontmij hebben de handen ineen geslagen om gezamenlijk het windpark Klaverpolder tot stand te brengen.
Een windpark dat ontwikkeld wordt met respect voor ecologie, duurzaamheid en beeldkwaliteit.
Het plangebied voor ons initiatief ligt in de strook tussen de snelweg A16 en de HogeSnelheidsLijn (HSL). In deze strook zouden vier
windturbines geplaatst kunnen worden die 20 MegaWatt (MW) aan duurzame elektriciteit opwekken. Hiermee voorzien we ruim 13.000
huishoudens van duurzame elektriciteit. Het aanzicht van het park is zodanig gekozen, dat dit windpark als een landmark voor de
Moerdijkbruggen zal gelden.
De keuze voor deze locatie is niet willekeurig. Het gebied waarin wij ons initiatief willen realiseren heeft een agrarische functie. Door de
ligging tussen rijksweg en de recent aangepaste HSL zijn de natuurwaarden laag, waardoor weinig verstoring door de windturbines
optreedt. Doordat in het gebied al flink wat lawaai aanwezig is, is de locatie Klaverpolder ten opzichte van veel andere locaties zeer
geschikt voor windturbines. Maar ook de afwezigheid van nabijgelegen geluidsgevoelige bestemmingen maken deze locatie tot een
geschikte keuze voor ons initiatief.
51

Offshore Windpark Middelgrunden Denemarken
Offshore windpark Middelgrunden is het eerste windpark in de totale offshore windparkenontwikkeling in Denemarken. De kennis die is
opgedaan in dit project wordt ingezet voor de volgende grote windparken in Denemarken.
Grontmij voerde voor dit project verschillende diensten uit:
- conceptueel ontwerp
- haalbaarheidsstudie voor funderingen
- milieu-effectrapportage, zoals beïnvloeding van zeestromingen en weerstand tegen ijsgang en gofslag
- risicoanalyse voor de scheepvaart
- detailontwerp en sterktemodellering
- opstellen van aanbestedingdocumenten
- contractmanagement
- documentatie voor certificering
- projectmanagement
- directievoering en supervisie tijdens de bouw
53

Offshore windpark Egmond aan Zee
In 2001 heeft Grontmij in opdracht van NoordzeeWind (NUON en Shell Wind Energy) het milieueffectrapport opgesteld van Nederlands
eerste offshore windpark in Egmond aan Zee. Het windpark Egmond aan Zee is het eerste grote windpark dat in de Noordzee voor de
Nederlandse kust is gebouwd.
Het park bestaat uit 36 windmolens met ieder een vermogen van 3 MW en ligt 10 tot 18 kilometer uit de kust bij Egmond aan Zee.
Samen leveren zij duurzame elektriciteit voor meer dan 100.000 huishoudens. In dit project heeft Grontmij samengewerkt met een aantal
onderaannemers die specialistische kennis inbrachten op het gebied van scheepvaartveiligheid, vogels en zeezoogdieren en morfologie
en stromingen.
55

Offshore windpark Rødsand 2 Denemarken
Offshore windpark Rødsand 2 ligt in Denemarken, ten zuiden van Lolland. Het windpark zal naar verwachting in 2010 operationeel zijn
en dan in totaal 207 MW bedragen, voldoende om elektriciteit te leveren voor ongeveer 200.000 huishoudens.
Grontmij voerde voor dit project in opdracht van EON Vind AB meerdere adviesdiensten uit. Zo hebben we een MER uitgevoerd en
begeleidden we het gehele tenderproces. Voor de windturbines die geplaatst gaan worden voerden we het ontwerpproces uit en
verzorgden we het projectmanagement en de directievoering.
57

Energiebesparing in de gebouwde omgeving
Revitalisatie van klooster naar casino Breda 61
BREEAM, meten is weten 63
Energiezuinig Waterschapsgebouw Rivierenland Tiel 65
Energieweb Zuidplaspolder 67
Energiemanagement bij Vroom en Dreesman 69
Energieprestatieadvies gemeente Utrecht 71
Energiezuinig kantoor Westraven, Rijkswaterstaat 73
Energie efficiency plannen AMC en VUmc 75
Duurzame Energiescan Bedrijventerreinen 77
CO 2
-Neutraal sportcentrum Koekoek Vaassen 79
Duurzaam zwembad De Geusselt Maastricht 81
Duurzaam kantoor Waterschap Rijn en IJssel 83
Wuhan New Energy Center 85

Revitalisatie van klooster naar casino Breda
Een casino huisvesten in een voormalig klooster leverde veel uitdagingen op. Het rijksmonument in Breda diende zeer zorgvuldig
gerestaureerd en verbouwd te worden. Grontmij ontwikkelde installaties voor onder andere verlichting en klimaat en hield daarbij
rekening met de historische kenmerken en met de eisen die aan een modern casino gesteld worden.
Er werden hoge eisen gesteld aan klimaat, beveiliging, brandveiligheid, energievoorziening en verlichting. In samenwerking met M+R
Interieurarchitecten ontwikkelden we verlichtingsarmatuur voor de speeltafels. Een casino is minimaal dertien uur per dag in gebruik en
daarom kozen we voor het aanlichten van de speeltafels voor energiezuinige LED-verlichting.
Grontmij nam het initiatief voor het ontwikkelen van een duurzaam energieproject voor het gebied rond het casino. In samenwerking
met de gemeente Breda realiseerden we een energieopslagsysteem in de bodem (WKO) in combinatie met warmtepompen. Daarop
werden vervolgens drie kantoorgebouwen, het Chassé-theater, het casino en een hotel aangesloten.
61

BREEAM, meten is weten
De gebouwde omgeving draagt significant bij aan de CO 2
problematiek. Deels door de materialen die worden gebruikt, deels door het
energieverbruik. Bij het bouwen wordt daarom steeds kritisch gelet op de materiaalkeuze en zijn energiebesparende maatregelen van
groot belang. Maar hoe goed presteert een gebouw nu echt?
BREEAM is wereldwijd de meest gebruikte en geaccepteerde methode om de milieuprestaties van gebouwen te beoordelen. Door het
uitvoeren van een BREEAM beoordeling bij de ontwerpfase wordt duidelijk hoe bij het ontwerp de milieuprestatie van een gebouw kan
worden geoptimaliseerd en de gebruikskosten kunnen worden verlaagd. In de beoordeling wordt naast energie gelet op materiaalgebruik,
het welbevinden van de gebruikers, waterefficiency en ecologie. Grontmij is gecertificeerd door de BRE voor het uitvoeren van
BREEAM beoordelingen.
63

Energiezuinig waterschapsgebouw Rivierenland Tiel
Gebouwen en kantoren nemen ongeveer 30% van het totale energieverbruik in Nederland voor hun rekening. Hier is dus veel winst te
behalen door toepassing van energiezuinige concepten. Dat kan met isolatie, gebruik van duurzame energiebronnen of met hergebruik
van warmte.
Een voorbeeld van een energiezuinig gebouw is het kantoor van Waterschap Rivierenland in Tiel. Op allerlei manieren draagt het
waterschap in haar dagelijks werk duurzaamheid uit, daarom stond duurzaamheid ook voorop bij de ontwikkeling van het nieuwe
kantoorgebouw.
Grontmij heeft het technisch ontwerp gemaakt dat de duurzame realisatie van het gebouw mogelijk maakte. Duurzaamheid van het
kantoor zit in de milieuvriendelijke materialen, de watersystemen en de diverse innovatieve nieuwe bouw-, installatie- en
energietechnieken.
Het energievraagstuk is in dit kantoor op drie manieren benaderd: beperking van het energieverbruik, gebruik van duurzame energiebronnen
en efficient energiegebruik. Door integratie van warmte- en koudeopslag in combinatie met betonkernactivering is een
energiezuinig gebouw gerealiseerd met een prettig werkklimaat.
65

Energieweb Zuidplaspolder
De Zuidplaspolder is gelegen in de driehoek Rotterdam-Zoetermeer-Gouda. In de komende jaren zullen in dit gebied vele
ontwikkelingen plaatsvinden op het gebied van woningbouw, groen en water, bedrijven en glastuinbouw. Onder leiding van de
provincie Zuid Holland hebben gemeenten, provincie, milieubeweging en marktpartijen samen het initiatief genomen om deze
ontwikkelingen duurzaam vorm te geven.
Grontmij heeft samen met AT Osborne een convenant opgesteld en uitonderhandeld waarin afspraken zijn gemaakt over het gebruik
van duurzame energie. In november 2007 hebben de partijen dit convenant ondertekend. Ook minister Cramer tekende het convenant.
De kern van het convenant is dat minimaal 20% van de energie duurzaam wordt opgewekt. De energieprestatie op locatiescore is
minimaal 8. Het energiegebruik van de glastuinbouw is als eerste beschouwd, omdat daar het energieverbruik relatief hoog is. Verder
moet er een CO 2
-leiding naar het gebied komen om in de tuinbouw duurzaam met energie om te kunnen gaan en worden er per cluster
energiewebs gebouwd die indien mogelijk en nodig aan elkaar gekoppeld kunnen worden.
67

Energiemanagement bij Vroom en Dreesmann
Energiemanagement is te omschrijven als ‘de activiteiten die op een structurele en economisch verantwoorde manier leiden tot het
vermijden van onnodig energiegebruik’.
Warenhuisketen V&D bezit circa 75 grote warenhuizen in Nederland, waarvoor de totale energiekosten ongeveer 18 miljoen euro
bedragen. Sinds begin jaren 2000 voeren wij voor deze opdrachtgever het energiemanagement uit.
Door middel van het goed monitoren, bijsturen en het adviseren van optimalisatiemogelijkheden is het mogelijk gebleken om het
energiegebruik eerst aanzienlijk te reduceren (13%) en vervolgens op peil te houden. Continue zorg is hiervoor noodzakelijk. Dagelijks
gebruik en menselijk gedrag zijn potentiële oorzaken waardoor het energieverbruik onnodig oploopt. In de loop der jaren hebben wij
diverse businesscases uitgewerkt voor aanvullende besparingen.
Grontmij heeft voor energiemanagement een eigen methodiek ontwikkeld om energiebesparende activiteiten budgetneutraal bij
organisaties te kunnen implementeren.
69

Energieprestatieadvies gemeente Utrecht
Per 1 januari 2009 dienen gebouwen waarin een overheidsinstantie is gehuisvest met een publieke functie verplicht te zijn voorzien van
een energiecertificaat. Grontmij heeft voor de gemeente Utrecht voor 27 van deze gebouwen het energiecertificaat opgesteld.
Aanvullend is voor tien van deze gebouwen een EPA-U maatwerkadvies opgesteld.
De gemeente Utrecht heeft zich op gebied van CO 2
-besparing en duurzame energie geconformeerd aan het klimaatakkoord tussen
gemeenten en het Rijk. Voor energiebesparing gaat de gemeente zelf nog een stap verder en stellen ze ten doel om 3% per jaar te
besparen in plaats van de afgesproken 2%. Om dit vorm te geven in de bestaande bouw heeft Grontmij voor alle gebouwen een
EPA-U maatwerkadvies opgesteld. Hierin zijn energiebesparende maatregelen geïnventariseerd en doorgerekend op zowel bouwkundig,
installatietechnisch als gebruikers vlak.
Hierdoor zijn de volgende resultaten behaald: 23% CO 2
-reductie, 15% reductie op elektriciteitgebruik en 30% op gas/warmtegebruik.
De eerste grote stap is gezet in de ambitie van de gemeente Utrecht.
71

Duurzaam kantoor Westraven, Rijkswaterstaat
Wanneer het energieverbruik van gebouwen wordt aangepakt is het binnenklimaat een belangrijk aandachtspunt. Door overmatige
isolatie kan de ventilatie afnemen, met gezondheidsklachten en een vermindering van de arbeidsproductiviteit als mogelijke gevolgen.
Het gebouw Westraven is een goed voorbeeld van hoe een energiezuinig concept samen kan gaan met een optimaal binnenklimaat.
Daarvoor is een integraal ontwerp nodig, gemaakt door een adviseur die het geheel overziet. In het gebouw Westraven zijn allerlei
innovaties doorgevoerd, zoals passieve klimaatbeheersing, warmte-koude opslag, betonkernactivering, dynamische verlichting en
HR-ventilatie. Dat alles heeft geleid tot een EPC-reductie van 72% en een optimaal binnenklimaat.
En het resultaat mag er zijn. Het gerenoveerde kantoor won de bouwprijs 2009!
73

Energie efficiency plannen AMC en VUmc
De Universitair Medische Centra in Nederland nemen deel aan het meerjarenplan van de overheid op het gebied van energiebesparing.
De doelstelling in dit plan is om per jaar 2% energie te besparen.
Eens in de vier jaar wordt een beleidsplan geschreven, een zogenaamd Energie Efficiency Plan (EEP). Hierin wordt beschreven hoe de
doelstelling van 2% energiebesparing behaald kan worden. AgentschapNL begeleidt en controleert deze beleidsplannen.
Namens Agentschap NL adviseert Grontmij het Academisch Medisch Centrum in Amsterdam AMC en Vrije Universiteit medisch centrum
(VUmc) bij het schrijven van het EEP, zowel op inhoudelijk als procesmatig vlak.
75

Duurzame Energiescan Bedrijventerreinen
De Duurzame Energiescan voor bedrijventerreinen
• biedt inzicht in de meest kansrijke duurzame energieopties
• biedt inzicht in de financiële, juridische en technische consequenties
• beeft inzicht in het draagvlak bij ondernemers en gemeente
• belpt bedrijven bij het vinden van de juiste publieke of private partners
• bevert een projectplan op met concrete activiteiten
In opdracht van Novem heeft Grontmij, samen met PricewaterhouseCoopers en KEMA, een scan op cd-rom ontwikkeld om te
inventariseren of bedrijven op een bedrijventerrein gezamenlijk tot duurzame energievormen kunnen komen. Gezamenlijke toepassing
van duurzame energie levert voor deelnemende bedrijven een groot aantal voordelen op. Zo zijn er meer mogelijkheden die benut
kunnen worden, zoals energieopwekking, energie uit afvalstromen en biobrandstoffen. Daarnaast krijgt het bedrijventerrein een
duurzaam imago en kunnen verplichtingen nagekomen worden in het kader van Meerjaren Afspraken Energie.
77

CO 2 -neutraal sportcentrum Koekoek Vaassen
In opdracht van de gemeente Epe voert Grontmij het bouwprocesmanagement voor de ontwikkeling van het nieuwe sportcentrum de
Koekoek uit. De oplevering staat gepland voor 2012. Energiebesparing en het klimaat staan hierbij centraal.
Het nieuwe sportcentrum bestaat uit een binnen- en buitenzwembad, een sporthal, een horecagedeelte en een gezondheidscentrum
met fitness en fysiotherapie. Grontmij draagt zorg voor de algehele procesaansturing en de risicobeheersing van het proces. Tezamen
met de opdrachtgever heeft Grontmij een hoge energie-ambitie voor het sportcentrum neergelegd: CO 2
-neutraliteit.
Aan de ambitie om een CO 2
-neutraal sportcentrum te realiseren is gestalte gegeven door een geïntegreerd pakket aan aanvullende
duurzaamheidmaatregelen. Deze maatregelen zijn optimaal op elkaar en het ontwerp afgestemd, waardoor de vooraf gestelde ambitie
ook kan worden gerealiseerd.
79

Duurzaam zwembad De Geusselt Maastricht
De gemeente Maastricht ontwikkelt een nieuw gemeentelijk zwembad. Grontmij is verantwoordelijk voor het bouwprojectmanagement.
Het zwembad wordt het duurzaamste zwembad van Nederland en de oplevering is naar verwachting begin 2012.
De gemeente Maastricht heeft de ambitie het milieuvriendelijkste zwembad van Nederland te realiseren. Grontmij heeft voor deze ambitie
concrete doelstellingen verwoord in een projectplan. De uitwerking in zowel de voorbereidingsfase, de bouwfase als de exploitatiefase
verloopt volgens deze vooraf opgestelde kaders.
Dit heeft geresulteerd in een totaalconcept: de duurzaamheid is verankerd in alle onderdelen van het gebouw. Dit komt onder andere
tot uiting in CO 2
-neutraliteit, een EPC-reductie van meer dan 50% en ontwerpen en bouwen volgens Cradle to Cradle principes. Ook het
gebruik van duurzame energiebronnen, zoals zonne-energie voor elektra (pv-cellen), warmte (zonne-collectoren) en het gebruik van
grondwater als watervoorziening en warmtebron.
Het zwembad krijgt geen gasaansluiting en het resterende elektraverbruik wordt gekoppeld aan een concreet windmolenproject.
Hiermee is het energieverbruik volledig duurzaam. Dit alles resulteert in een hoge GreenCalc+ score, zelfs de hoogste die wordt
uitgereikt aan een zwembad in Nederland!
81

Duurzaam kantoor Waterschap Rijn en IJssel
Waterschap Rijn en IJssel had bij het ontwerp van haar nieuwe kantoor in Doetinchem als ambitie om deze duurzaam te laten
functioneren. Uitstraling, comfort en een goed klimaat voor de medewerkers waren hierbij van groot belang. Door de effectieve samenwerking
tussen het waterschap, Maas Architecten en Grontmij zijn de wensen vertaald naar één geheel. Zo zijn bijvoorbeeld de gebouwinstallaties
volledig geïntegreerd in de bouwkundige constructie en zijn er diverse innovatieve technieken toegepast. Het resultaat is een
zelfregulerend gebouw.
Waterschap Rijn & IJssel maakt in haar kantoor gebruik van een innovatieve en duurzame technieken, namelijk:
• warmte- en koudeopslag in de bodem in combinatie met een warmtepomp (besparing tot 65% op aardgas per jaar)
• betonkernactivering
• zonwerend glas en lamellen aan de buitengevel
• scheidingstoiletten waardoor efficiënter gezuiverd kan worden
83

Afbeelding voorzijde Soeters van Eldonk Architects
84

Wuhan New Energy Center
Grontmij heeft het conceptual design opgesteld voor de nieuwbouw van het Wuhan New Energy Center, een onderzoeksinstituut voor
nieuwe energiebronnen en duurzaamheid in de Chinese stad Wuhan. Dit duurzaamste kantoorgebouw ter wereld is artistiek, energieneutraal
en heeft geen CO 2
-uitstoot. In samenwerking met Soeters Van Eldonk architecten heeft Grontmij het kantoorgebouw ontworpen
in de vorm van een bloem, met de aronskelk als inspiratiebron. De bouw gaat in november 2010 van start.
Het innovatieve gebouw, de Wuhan Energy Flower, is na voltooiing verzekerd van de hoogste onderscheiding (Three star label) volgens
het Chinese Green Building beoordelingssysteem en wordt tevens het eerste kantoorgebouw ter wereld dat zal voldoen aan het hoogste
duurzaamheidslabel (Outstanding) binnen het classificatiesysteem BREEAM-international.
Het gebouw is zo ontworpen dat het in zijn eigen schaduw staat. Het dak van de bloem bestaat voornamelijk uit zonnepanelen.
Regenwater wordt opgevangen in de kelk en gebruikt voor de watervoorziening van het gebouw. Op de bovenste verdieping komt een
inpandige daktuin. De rand van de kelk vormt een energiedak dat bedoeld is voor de verwarming van warmtapwater en de koeling van
het gebouw. De karakteristieke stamper bestaat uit verticale windturbines waarmee energie wordt opgewekt. Het gebouw wordt
gekenmerkt door het hybride principe van natuurlijke ventilatie en hoogefficiënte gebouwinstallaties. De centrale hoge
zonneschoorsteen is ontworpen als wind terminal en solar terminal.
Grontmij won met Soeters Van Eldonk architecten en het Urban Planning and Design Institute Shanghai een internationale
ontwerpwedstrijd en heeft opdracht gekregen voor de realisatie van het Wuhan Energy Center.
85

Warmte
Hybride warmtenetwerk Nijmegen 89
WarmCO 2
: restwarmte en CO 2
voor glastuinbouw Terneuzen 91
Agriport A7 Wieringermeer 93

Hybride warmtenetwerk Nijmegen
De gemeente Nijmegen heeft de ambitie een innovatief hybride warmtenetwerk aan te leggen in het stadsdeel Waalsprong. Een
haalbaarheidsstudie uit 2008 heeft uitgewezen dat er mogelijkheden zijn voor de aanleg van een lagetemperatuur-warmtenet, met als
warmtebron de ARN (Afvalverwerking Regio Nijmegen) aan de andere zijde van de Waal. Voor de uitwerking van dit warmtenet voor
Laauwik, het verst gevorderde deel van Waalsprong, is opdracht gegeven aan Grontmij.
Grontmij verzorgt voor het warmtenet in Laauwik de volgende werkzaamheden: het opstellen van randvoorwaarden voor ontwerp,
advisering over de contractvorm en aanbestedingsprocedure, het maken van een functioneel ontwerp en tracétekeningen, het opstellen
van het programma van eisen en de vergunningaanvraag.
89

Warm CO 2 : restwarmte en CO 2 voor glastuinbouw Terneuzen
Binnen industriële processen komt veel restwarmte vrij die nog heel goed bruikbaar is. Dit bespaart energie en vermindert de
CO 2
-uitstoot. Het succesvol gebruiken van restwarmte vraagt om een goed doordacht distributie- en leveringssysteem.
In Terneuzen begeleidt Grontmij de engineering en uitvoering van het WarmCO 2
-project. Restwarmte en CO 2
van kunstmestfabrikant
Yara worden gebruikt binnen het 168 ha tellende kassencomplex van Glastuinbouw Terneuzen. Een ingenieus warmtenet transporteert
circa 130 MW aan warmte naar de glastuinbouwbedrijven. Door het hergebruik van energie en CO 2
besparen de tuinders tot 90% aan
fossiele brandstoffen. Daarmee is Glastuinbouw Terneuzen het meest duurzame glastuinbouwgebied in Nederland.
91

Agriport A7 Wieringermeer
Het glastuinbouwgebied Agriport A7 is een agribusinesscentrum in de Wieringermeer waar het concurrentievoordeel voor een
belangrijk deel wordt behaald door clustering van logistieke bewegingen. Winst voor de ondernemer en winst voor het klimaat.
Want de grootste winst wordt bereikt wanneer klimaatoplossingen kunnen worden gecombineerd met winstoptimalisatie.
Deuren gaan dan een stuk makkelijker open en de klimaatwinst kan zeer groot zijn.
Daarnaast zijn binnen dit nieuwe enorme glastuinbouwgebied tal van innovaties doorgevoerd op het gebied van duurzaamheid.
Ondergrondse berging van regenwater, warmte-koudeopslag systemen, hergebruik van restwarmtestromen; allemaal gericht op
winstmaximalisatie door energiebesparing!
93

Industrie
Geld verdienen met een pinchanalyse 97
Energie efficiency plan glasfabrieken O-I 99
Gasmengstation Botlek en meetstation Pernis Gasunie 101
Energiebesparing raffinaderij Koch 103
Uitbreiding netwerk Enexis in Weiwerd 105
Compressorstations Gasrotonde Gasunie 107

Geld verdienen met een pinchanalyse
Energie en dus geld besparen door nog eens kritisch te kijken naar de energiestromen in uw bedrijf: het kan met behulp van
pinchtechnologie! Grontmij voerde een studie met een pinchanalyse uit bij Teijin Aramid en Emmtec.
Voor verschillende processen binnen een bedrijf zijn warmte en koude nodig. Een pinchanalyse stemt de vraag naar warmte en koude af
op overschotten elders in het bedrijf. Dat gebeurt met behulp van een warmteuitwisselingsnetwerk waaraan warmtewisselaars,
warmtepompen en warmtekrachtkoppelingsinstallaties worden gekoppeld. Door de energiebesparing kan de investering in het
warmte-uitwisselingsnetwerk in veel gevallen in anderhalf jaar worden terugverdiend.
97

Energie efficiency plan glasfabrieken O-I
De glasfabrieken hebben een lange bestaansgeschiedenis. Waar de fabrieken vroeger zelfstandig waren zijn ze nu onderdeel van O-I,
Owens-Illinois, de Amerikaanse wereldleider in glasfabricage. Grontmij kreeg van O-I opdracht het Energie Efficiency Plan op te stellen
voor de fabrieken in Leerdam, Schiedam en Maastricht. O-I krijgt hiervoor een subsidie van Agentschap NL.
Het Energie Efficiency Plan (EEP) wordt elke vier jaar opgesteld door alle energieintensieve bedrijven, zoals afgesproken in het
MEE-convenant (meerjarenafspraak energie-efficiency ETS-ondernemingen). Dit convenant is op 2 oktober 2009 ondertekend door de
brancheorganisaties van alle grote energieintensieve bedrijven die onder het CO 2
-emissiehandelsysteem (ETS) vallen.
Agentschap NL biedt ondersteuning bij het opstellen van energie-efficiencyplannen. Daarnaast toetst zij de plannen. Ook wordt
ondersteuning geboden bij de jaarlijkse monitoring en het opstellen van de routekaart. Grontmij ondersteunt zowel bij het schrijven van
het EEP als technisch inhoudelijk. Zo wordt bijvoorbeeld voor de inkoopafdeling ook een life cycle analyse tool ontwikkeld om offertes
van perslucht-/vacuümcompressoren te vergelijken, met name met betrekking tot de energiekosten.
99

100

Gasmengstation Botlek en meetstation Pernis Gasunie
In opdracht van Gasunie voert Grontmij het gehele ontwerp voor het nieuwe gassysteem MS Botlek en de aanpassingen op het
bestaande meetstation in Pernis uit.
Vloeibaar aardgas (LNG) heeft de toekomst. Hiervoor bouwt Gasunie samen met Vopak een nieuwe LNG terminal op de Maasvlakte in
Europoort. Vanaf deze locatie wordt aardgas uitgezonden naar het Gasunie pijleidingennetwerk. Maar voordat het geschikt is voor
gebruik moet het wel aan de juiste specificaties voldoen. Zodra dit gas voldoet aan de juiste eisen, wordt dit verder gedistribueerd via
het ondergrondse leidingennetwerk van Gasunie. Het ‘op specificatie brengen’ van het gas gebeurt op een nieuw mengstation van
Gasunie in de Botlek. Grontmij heeft hiervoor de basic-en detailengineering geleverd.
101

102

Energiebesparing raffinaderij Koch
Koch is een kleine raffinaderij temidden van de opslagtanks van Vopak Terminal Europoort en scheidt aardgascondensaat door middel
van destillatie in nafta, kerosine, gasolie en een residu. In het kader van haar Energie Efficiency Plan, dat op aangeven van
DCMR Milieudienst Rijnmond is opgesteld, is een energiebesparingsonderzoek uitgevoerd.
Grontmij heeft, in samenwerking met Koch, besparingsmaatregelen gedefinieerd en gekwantificeerd. De maatregelen, die zowel
technisch uitvoerbaar als financieel haalbaar moesten zijn, dienden gericht te zijn op een energetische besparing tegen acceptabele
kosten. Randvoorwaarde daarbij was een terugverdientijd van maximaal vijf jaar.
Op basis van een inventarisatie die door Grontmij is uitgevoerd, aangevuld met een tweetal brainstormsessies op locatie, is de technische
en financiële haalbaarheid onderzocht van onder andere de toepassing van een WKK/gasmotor en van warmtepompen.
De technisch en financieel haalbare opties worden in een vervolgstudie nader uitgewerkt en voorbereid voor implementatie.
103

104

Uitbreiding netwerk Enexis in Weiwerd
Enexis heeft Grontmij opdracht gegeven voor het projectmanagement voor de uitbreiding van een 20 kV installatie in Weiwerd in
Noord-Groningen.
Het 220/20 kV station Weiwerd is deels eigendom van landelijk netwerkbeheerder TenneT en deels van de regionale netbeheerder
Enexis; de 220 kV installatie en twee transformatoren van elk 80 MVA zijn eigendom van TenneT, de 20 kV installatie vanwaar de
omgeving van Delfzijl van elektriciteit wordt voorzien is eigendom van Enexis.
Vanwege uitbreiding van het chemiepark Delfzijl is er meer afname van elektriciteit. Er is een derde en vierde 220/20 kV transformator
nodig. TenneT zal deze transformatoren plaatsen en zal hiervoor aan de 220 kV zijde de transformatorvelden realiseren. De 20kV zijde
valt onder de verantwoordelijkheid van Enexis. Uit de capaciteitsplannen van Enexis blijkt dat in de omgeving van Delfzijl een flinke
toename aan decentraal opwekvermogen wordt verwacht (windenergie). Om dat opgewekte vermogen af te voeren is uitbreiding van
de 20 kV installatie noodzakelijk. Voor dit project is door Enexis een nieuwe 20 kV installatie geplaatst in een nieuwe schakelruimte aan
het bestaande 20 kV schakelstation.
Het project omvat bouwkundige, civiel technische, werktuigbouwkundige, elektro en automatiseringsaspecten en moet voor het eind
van 2010 gerealiseerd zijn, zodat het decentraal opgewekte vermogen veilig en betrouwbaar via het elektriciteitsnetwerk gedistribueerd
kan worden en de nieuwe aansluitingen op het chemiepark volop kunnen draaien.
105

106

Compressorstations Gasrotonde Gasunie
Grontmij heeft in de afgelopen tweeënhalf jaar gewerkt aan de uitbreiding van het Nederlandse gastransportnet. Gasunie duidt de
uitbreiding aan als de projecten Gasrotonde fase 1 en Gasrotonde fase 2. De uitbreiding van het gastransportnet omvat naast de
realisatie van diverse leidingen van Groningen naar Limburg en Zeeuws-Vlaanderen ook de bouw van compressorstations en de
aanpassing van diverse andere stations.
Binnen dit project werkt Grontmij diverse stations uit van het gastransportnet uit tot op detailniveau. Tevens ondersteunen wij bij de
uitvoering en maken wij tekeningen van de stations, zoals ze uiteindelijk worden opgeleverd. De werkzaamheden duren tot eind 2010 en
hebben betrekking op ongeveer twintig gaslocaties in heel Nederland. Met de opdracht is in totaal voor beide projectfasen een bedrag
van drie miljoen euro gemoeid.
Binnen het project zijn de disciplines werktuigbouw, elektrotechniek&instrumentatie en bouwkunde sterk vertegenwoordigd. Ook
procestechnologische en civieltechnische werkzaamheden maken onderdeel uit van de opdracht. De naam Gasrotonde verwijst naar
de aansluiting op de transportnetten van Duitsland, Noorwegen, United Kingdom en België. Door goede verbindingen te maken en de
aanwezigheid van gasopslagen zal meer gas via Nederland worden getransporteerd.
107

108

Colofon
Grontmij Energie
Herman Postma
Nico van der Schuit
herman.postma@grontmij.nl
nico.vanderschuit@grontmij.nl
Grontmij Communicatie
Eva Liesting eva.liesting@grontmij.nl
www.grontmij.nl/energie
Onze vestigingen
Een overzicht van al onze vestigingen vindt u op:
www.grontmij.nl/adressen
109

www.grontmij.nl