van de ZOOGENAAMDEPORTUGEESC HEJODENINNEDERLAND

van de
ZOOGENAAMDE
PORTUGEESCHE
JODEN
IN
NEDERLAND

I n l e i d i n g
Wij stellen ons voor, in een viertal verhandelingen op eenvoudige
en overzichtelijke wijze het vraagstuk van de zgn. Portugeesche Joden
in Nederland te behandelen. Wij onthouden ons hierbij van de grondige
en uitvoerige'documentatie, die is weergegeven in de uitgebreide rapporten,
die over dit vraagstuk reeds eerder zijn verschenen. Ons doel
is slechts, den belangstellenden de oogenblikkelijke stand van zaken
mede te deelen.
In de eerste verhandeling komt de vraag naar de herkomst aan de
orde. Hierbij zal blijken, dat de Portugeezen, die tusschen x1590 en 1700
van het Iberische schiereiland naar Nederland emigreerden, 01 reeds zeer
vermengd waren met de Spaansche en Portugeesche bevolking, of in het
geheel niet van Joodsche afkomst waren.
In de tweede verhandeling wordt aan de hand van nauwkeurig en uitgebreid
onderzoek aangetoond, dat, volgens de verwachting door de eerste
verhandeling gewekt, de Portugeezen in Nederland in raskundig opzicht
niet als Joden mogen worden beschouwd, maar geheel tot het mediterrane
ras behooren.

In de derde verhandeling wordt de vraag aan de orde gesteld of de
Pottugeesche bevolking van Nederland ook in psychologisch opzicht als
behoorende tot de mediterranen te beschouwen is. Deze vraag moet bevestigend
worden beantwoord.
In de laatste verhandeling wordt een onderzoek ingesteld naar de
plaats, die de Portugeezen in de cultureele ontwikkeling van Nederland
in de laatste veertig jaren hebben ingenomen.
Hierbij bleek, dat zij scherp onderscheiden moeten worden van de
andere groepen, die Joodsch genoemd worden. Weliswaar stemmen zij in
godsdienstig opzicht overeen, en heeft deze overeenstemming ook in het
verdere cultureele leven zijn invloed; echter in meer maatschappelijkpolitiek
opzicht speelden zij duidelijk een andere rol dan de zgn. askanasische
Joden in het algemeen deden.
DE PSYCHOLOGIE VAN DE ZGN. PORTUGEESCHE JODEN IN NEDERLAND
2
In ons onderzoek aangaande de anthropologie van de zgn. Portugeesche
Joden in Nederland (kortheidshalve schrijven wij voortaan "Portugeezen
11 ) betrokken wij uitsluitend lichamelijke eigenschappen. Het ging
er ons immers om, bij deze menschengroep het ras te bepalen. Een ras,
als systematische categorie, wordt tot nu toe uitsluitend op grond van
lichamelijke eigenschappen vastgesteld.

3
Wel gaan er steeds meer stemmen op, om ook het r, SV chische -in h D +
rasonderzoek te betrekken. Zonder twijfel met recht ffÏÏi h*i
rijker dan

De zoogenaamde askanasische Joden zijn een zeer gemengde groep met
overwegend nordisch-alpine componenten en voorts wisselende oosteuropide,
dinarische en armenide trekken. Een mediterrane inslag komt
bij hen zelden voor.
Wanneer wij dus aantoonden, dat de Portugeezen zuiver mediterraan
zijn, dan volgt daaruit, dat zij een afzonderlijke groep vormen, die
zich zeer wel laat onderscheiden zoowel van het Nederlandsche volk naar
zijn oudste bestanddeelen, als van de askanasische Joden, die zich later
incorporeerden.
Het is nu zoowel van wetenschappelijk als van practisch standpunt
een gewichtige vraag, of ook psychologisch deze uitzonderlijkheid van
de Portugeezen is vast te stellen* Bovendien kan een psychologisch onderzoek
wellicht aanwijzingen geven ten aanzien van de verwantschap met
de volken om de Middellandsche zee, En hiermede is onze vraagstelling
geformuleerd en gemotiveerd.
M e t h o d e n
4
Het spreekt wel van zelf, dat wij in de gegeven omstandigheden bij
ons onderzoek bij voorkeur geen subjectieve methoden mochten toepassen.
Hoezeer ook bij psychologisch onderzoek de subjectieve indruk waar-

5
devolle gegevens kan verschaffen, toch mochten wij deze uitsluitend
gebruiken ter voorziciitige correctie van ons oordeel, dat op objectieve
methoden gebaseerd moest zijn. Als objectieve methoden pasten
wij toe de zgn. Rorschach-test en de enquête-methode Heymans-Wiersma.
Het onderzoek werd verricht bij dertig Portugeezen, en wel twintig
mannen en tien vrouwen tusschen de twintig en vijfenvijftig jaar
Ter vergelijking werden even groote groepen Nederlanders en Askenasim
onderzocht van gelijke samenstelling. Voor een psychologisch onderzoek
is de intensiteit belangrijker dan het groote aantal. Bovendjen werden
de proefpersonen dermate willekeurig gekozen, dat zij als representatief
voor de geheele groep kunnen gelden.
Vanzelfsprekend werden de uitkomsten vergeleken met de gegevens
uit de literatuur, waarbij vooral de arbeid van Dr.LEYD••.SDORPF, die in
1919 een groote groep Askenasim met de Heymans-Wiersma-test onderzocht
1
belangrijke diensten verleende.
De volgende methoden werden door ons toegepast.
Ten eerste; Het onderhoud:
Hierbij werd gelet op de lichaamsbouw, de houding, de bewegingen, de
wijze van loopen en spreken en uitingen van intellect en activiteit. De
daarbij verkregen gegevens werden uitsluitend ter correctie verwerkt
Ten tweede: De enquête-methode volgens Heymans en Wiersma.
De methode is ingevoerd door de zgn. Groningsche school, die haar ont-

staan dankt aan den kennistheoreticus Heymans en den psychiater Wiersma.
De methode bestaat uit een honderdtiental vragen, die zij over het algemeen
door artsen, onderwijzers en predikanten lieten stellen en invullen,
waarbij zoowel de proefpersonen, als hun familieleden en eventueel
kennissen werden ondervraagd.
De methode, waarmede wij zelf bij ons onderzoek van de Uederlandsche
bevolking een vrij groote ervaring hebben opgedaan, heeft als voordeel,
dat de verkregen gegevens gemakkelijk statistisch zijn te verwerken
en met andere gegevens zijn te vergelijken. Het nadeel is, dat de methode
niet geheel objectief is en ook geen volledig beeld van de persoonlijkheid
geeft.
Het onderzoek betreft in de eerste plaats intellect en begaafdheden.
Bijzonder voldoet het onderzoek ten aanzien van karakter en neigingen,
waarbij vooral de zgn. temperamentseigenschappen zeer duidelijk naar
voren treden. Daarbij onderscheidt de methode:
a) de emotionaliteit, dat is de vatbaarheid voor aandoeningen;
b) de activiteit, 3at is de drang tot arbeid en
c) de "secundaire functie, dat is de psychische nawerking, berustend
op de werking van het onderbewustzijn op het bewuste leven.
Ten derde: De Rorschach-test.
Deze test is een psychologisch experiment, dat, door Rybakow bedacht,
in 1921 door Herman Rorschach werd ingevoerd en thans tot een van de
meest gebruikelijke psychologische onderzoekingsmethoden is geworden.
6

7
Aan den proefpersoon wordt een serie van tien, gedeeltelijk grijze
gedeeltelijk gekleurde platen voorgelegd. Deze platen zijn door toeval '
ontstaan, nl. door het dubbelvouwen van inktvlekken. De platen worden
in vaste volgorde aan den proefpersoon voorgelegd, met het verzoek mede
te deelen, wat hij in de figuren ziet. De antwoorden worden nauwkeurig
geprotocoleerd en de gebruikte tijd vastgesteld. Het groote voordeel
van deze methode is, dat deze objectieve resultaten afwerpt, die niet
door den proefpersoon zijn te beïnvloeden. Uit de over het^algemeen zeer
gevarieerde antwoorden kan een psychogram 1) worden opgesteld, dat een
beeld geeft van de verstandelijke aanleg, de intellectueele begaafdheid
de abstracte of concrete richting van deze begaafdheid, het arbeidstem-'
po en de affectiviteit 2). Vooral tot de diepere lagen van de persoonlijkheid
breekt de methode door, waarbij de evenwichtstoestand van het
gevoelsleven, de sterkte der affecten, de mate van beheersching of verdringing
der affecten en de richting, waarin de psychische energie wordt
aangewend, blijken. ROHSCHACH zelf wees reeds op de geschiktheid van
zijn methode voor het rasonderzoek en voorzoover de methode in dit opzicht
werd toegepast, bleek dit inderdaad het geval te zijn.
RESULTATEN
typoAQ&igck bleken de Portugeezen overwegend leptosoom 3) te zijn
1) schematische beschrijving van de persoonlijkheid. 2) ontvankelijkheid
voor gemoedsbewegingen. 3) lang en smal, dus slank gebouwd lichaam.

8
met een fijne, tengere, kleine variant en lang ovaalvormig gelaat en
hoekprofiel en een forsche lange variant. Grove pycnici 1) en dysplasitici
2) bleken uitzondering te zijn.
Hun gedrag is over het algemeen rustig en beheerscht, bij de mannen
waardig, bij de vrouwen gracieus of statig. Zij maken weinig of geen
gebaren, maar volharden opvallend lang in dezelfde houding. Zij werken
rustig en gestadig met gemiddeld tempo en wisselende interesse. De meerderheid
legt de nadruk op de qualiteit van de arbeid, enkelen meer op
de quantiteit.
Hun aandacht is eerder naar binnen gericht, zij maken een gesloten
indruk. Emotioneel zijn zij koel of fel impulsief. Opvallend is hun vrij
groote mate van indolentie 3). Zij maken een onpractische indruk.
In ciifers uitgedrukt geven wij het volgende beeld van hun temperament:
8 (27$) waren emotioneel (normaal 71$), 10 (33 1/3 $) middelmatig
en 12 (40$) niet-emotioneel. 15 (50$) waren actief (normaal 74$),
8 (27$) middelmatig en 7 (23 1/3 $) niet-actief. 3 (10>) waren primair
functioneerend (normaal 69$ secundair functioneerend), 3 (10$) middelmatig
en 24 (80$) secundair functioneerend.
Van deze allen was 1 zeer emotioneel, 3 zeer actief en 1 duidelijk
1) menschen met een gedrongen gestalte. 2) volgens Kretschmer menschen
met een onregelmatigen lichaamsbouw. 3) lusteloosheid, traagheid.

9
primair functioneerend, Samenvattend kan men dus zeggen, dat in vergelijking
met de ïïederlandsche bevolking de Portugeezen weinig emotioneel,
betrekkelijk weinig actief en sterk secundair functioneerend zijn.
Ondanks de ongunstige invloed van de gemiddelde leeftijd, bestaat
een duidelijk overwegen van de introversieve 1) typen. Opvallend is
daarnaast de zeer groote mate van zelfbeheersching door de sterke invloed
van de logische functie op affectiviteit en fantasie. Het aantal
zeer in zich zelf gekeerden is verhoudingsgewijze zeer groot: 10$.
Een kleine groep van de mannen (20$) is uitgesproken impulsief,
bij de vrouwen komt dit niet voor. Zij hebben overwegend een naar binnen
gericht leven, een beheerschte emotionaliteit met sterk intensief, doch
weinig uitgebreid menschelijk contact. Hun moliliteit 2) is rustig en
beheerscht, doch ietwat linksen. Zij zijn meer theoretisch dan practisch
ingesteld en beroepsmatig meer geschikt voor f i j n precisiewerk dan voor
beroepen, waarbij handigheid of technisch vermogen vereischt wordt. Zij
zijn weinig aangepast aan de realiteit, vooral wanneer deze maatschappelijk
het karakter draagt van het materialisme van de 1gde eeuw.
Eenerzijds blijkt uit het gegeven dus een duidelijk onderscheid ten
aanzien van de ïïederlandsche bevolking, anderzijds evenzeer ten aanzien
1) naar binnen gekeerd, 2) bewegelijkheid.

10
van de levendige, gebarende, joviale, naar buiten gewende, mededeelzame,
emotioneele, actieve, primaire, practisch-intelligente Askenasim.
Hoewel wetenschappelijke gegevens hiertoe ontoereikend zijn, meenen
wij de Portugeezen als groep moeilijk te kunnen plaatsen in een der
volken, die thans het gebied om de Middellandsche Zee occupeeren. Veeleer
maken zij den indruk, zoowel in hun overeenkomst als in hun verscheidenheid,
te harmonieeren met de bevolking van het oude Imperium
Romanum.
Dr. A, d e P r o e
Amsterdam, 22 November 1943.

l
t«OD—J