Tydskrift foar Fryske aalkun e - Tresoar

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
Mei't er tróg Valckenaer de neiste learling fon de 1ear fon Hemsterhuis wie, hat er dy
lear sa flytig propagjerre, dot der hun olles oan gelegen wie óm ek net yn it meenst
fon dot fwarbyld 0 te wyken. Dêróm hat er oltyd ut olle macht syn bêst dien óm earst
de Analogy, neffens rjócht gebrûk sa neamd, 'dy't de net te tellen mannigte fon wurden
yn un pea.r skiften gearbringt, ta un pear oarspróngen werómbringt, de krêft en de
wurking fon de oarspróngen lykegoed os fon de verba en de nomina dy't dêrût
ûntsteane iepenleit, olIes ta de ienföd fon de natuer en sels ta de wjirhyd werómrópt;'
dêr't óp dot mêd betûfte rjóchters fon ûtsprekke dot dy safólle krêft hat, 'dot dêrsûnder
it wurk fOJ] un goede ferkljerder net bestean kin, [...],' óm dêrórn dy Analogy 0 te
lieden, ut te lizzen, fwar ferkljerring of ferbettering te brûkken, dy rygelmjittigens
aan de learlingen aan te rieden, te ferkundigjen en yn te printsjen.
Ut erat germanissimus disciplinae HEMSTERHUSIANAE per
VALCKENARIUM alumnus, eandem tam diligenter propagavit, ut vel
minimum ab hoc exemplo recedere ipsi religio fuisset. Igitur primum
Analogiam, rite sic dictam, 'quae innumerabilem vocum multitudinem in
pauca genera colligit, ad paucas origines redigit, vim ac potestatem cum
originurn, turn hinc oriundorum verborum ac nominum aperit, omnia ad
naturae simplicitatem atque adeo ad veritatem revocat;' cujus tantam vim
esse aequi rerum pronuntiant judices, 'ut sine ea boni interpretis officium
exstare nequeat, [...],' illam igitur Analogiam deducere, explicare, ad
interpretationem aut emendationem adhibere, eam rationem discipulis
commendare, praedicare, inculcare omni semper ope annisus fuit.
De analogy wurdt wot kónkreter yn Wassenbergh (1802, 125, Uitweidinge II):
Ook onder onze Nederlandsche Taalbeminnaars zal het aan weinigen, dunkt mij,
onbekend zijn welk een we1daadig Licht de alom beroemde TIE. HEMSTERHUIS voor
de Grieksche Spraake en Woordafleidinge ontstooken hebbe, door, onder anderen,
volledig te bewijzen,dat 'er in het vormen der Woorden en het daarstellen eener
Taalkundige Regelmaat acht moet gegeeven worden op het Verloop der vijf
Klinkletteren: zo, dat een verschillende Klinker geen verschillend Woord, geene
verschillende Betekenis, noch verschillenden Oorsprong maaken. Ik hoop in deze
Uitweidinge te doen zien, dat ook in onze Moedertaale en de aanverwante Tongvallen
iets diergelijks plaats heeft.
De kwesje fon de 'Vijf Klinkletteren' wurdt yn dizze twadde Uitweidinge (Over de
Afwisselinge der Vijf Klinkletteren in de onderscheidene Tongvallen, en
Woorden, welke tot eenen Stam behooren; Wass 1802, 125-128) mei fwarbylden
taljochte. Ek yn Wassenbergh syn kómmentaar óp Nys-gierige Iolle in Haitze­
Yem (1806, VII-VIII en 1-53) wurde fwarbylden neamd fon tróg de kónsonanten
byenwarjerrende wurden (cf. Sybrandy 1989).
Dot prinsypjele ûnderskie tusken fokalen en kónsononten ha wy net yn
79