Tydskrift foar Fryske aalkun e - Tresoar

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
fon it Clear of minder maklik ûtsprekke kinnen fon beskate lûden tróg
ferskilleanh fólken.
De stelling fon Hemsterhuis (I, 54) dot un ferskil yn skriuwwize nog
net un ferskil yn ûtspraak hûgt te betsjutten, is Halbertsma (1845,394-395) ut it
hert grypt: der is ferskil tusken ode en nije ûtspraak yn Frönsk en Ingelsk by
lykbliuwerde skriuwwize, wylst de Friezen ea (yn bread) en i (yn wise) ütsprekke
sa't de Iragelsken dy skriuwe.
De measte grammatysy stelle dot deselde letters deselde betsjutting ha en óp dy folske
hypotese basjetje se har wetten. [...]. Dot, mei't by ferskillende fólken un
ferskillendewearde fon un skreone letter gou, waard yn dyalekten un ferski1lend lûûd
gauwris rró] deselde letter oanjûn.
Vulgus Grammaticorum ponunt easdem literas eandem habere potestatem, et
hac hypothesi falsa suas fundunt leges. [...]. Cum igitur apud varias gentes
varia literee scriptee potestas vigeret, in dialectis diversus sonus ssepe per
eamdem literam significabatur.
Yn de stavering fon it nederlönsk by Maerlant mat men gjin 'eenparigheid' sykje
(HaIb 1851,53):
de dialectische ruimte in de uitspraak, bij het ontbreken eener gevestigde boekentaal,
was veel te groot, om zulk eene eenparigheid, of mogelijk, of wenschelijk te maken.
Bóppedot: it binne mar 'willekeurige teekens' en der binne 'veel meer
spraakklanken dan teekens'. De lêzer mat 'der uitspraak, die er in geschreven is,
magtig' wêze (1851, 53-54). Op dy grûn ferdigenet Halbertsma (1834, 19)
bygelyks de iene stavering 'moal' fwar frysk 'mol' (= dol) en 'moal' (= meel).
Mei't de inge1ske en frönske stavering ómtrint gelyk bleon binne, is de
ütspraak emonsypjerre 'van de doode en doodende letter'. Dot is un teken fon
frijhyd. Yn it nederlönsk hat 'de heerschappij van het letterteeken de rijke kiemen
harer welluidendheid zoo veel mogelijk gestikt' (Halb 1851, 65).
Taal en maatskippij
Hemsterhuis (1, 48) betoande him un Fries dy't de frijhyd yn de eagen drug. Dy
frijhyd makket it ferskil üt tusken de styl fon de Ingelsken dy't seinen wot se
mienden en de Fronsken dy't de wjirhyd wot fersyde hoden. Nei de revolûsje fon
1793 ferfoel de styl yn it oare ûtterste, rug en ûnfetsoenlik, en ûnder Napoaleon
waard er kleure tróg it mylytêre ymperium (Halb 1845, 385-387). Sa hat de
ûntjouwing fon de nederlönske maatskippij hyltyd wikseljende gradaasjes fon
poëtyske ynspyraasje ópsmyten (Halb 1851, 77-80).
99