Tydskrift foar Fryske aalkun e - Tresoar

Tony Feitsma
'particular' nei 'general names' yn de ûntjouwing fon de taal (cf. Verburg 336 oer
'proper names' by Adam Smith). By de ûtiensetting fon syn 'algemeene
taalgronden' giet Halbertsma (1851, 1ff.) ut fon de fon God by de meensken
'ingeschapene analogie' (I, 43ff.) by Hemsterhuis.
Hemsterhuis seit dot der hiel wot onomatopeeën binne (I, 52), en gons
etymologen (vulgus etymologorum) tinke no dot hast olle wurden ta
onomatopeeën werómbrocht wurde kinne. Mar it bótte prinsype fon it neidwaan
kin net de femaamste bwarne fon de meensklike talen wêze, ómjerret Halbertsma
(1845,403-404):
De spraakorganen wurde óp deselde wize os de oare parten fon it meensklik lichem,
ferskillend trog ferskillende stimmingen beynfloede; de leafde lokket net ollinne un
oare fokaal ût de kiel os de haat, mar tróg bóppedot de spraakorganen ferskillend
ynenwar te drukken, te bûgen, grutter te meitsjen makket dy fokaal dot der
ferskillende kónsonanten foar of nei kómme. Itselde jildt fwar de ydeeën, dy't
óbjekten, itsij libbene of deade, yn ûs fwórtbringe, sa dot it ydee fon un do óp un hiel
oare wize de spraakorganen beweegt os dot fon un tiger. Op dy grûnslag berêste yn
olIe talen de tema's fon hiel wot wurden, dy't yn de rin fon de ieuwen tróg un hiel soad
meensken fwarme en bûûgd en sa sterk feroare binne, dot it net tastien is om se yn har
hiele hear en fear wer yn it libben te róppen.
Organa loquelee itidem ut reliquee corporis humani partes, varie a variis
affectibus afficiuntur; amor non tantum aliam e gutture elicit vocalem quam
odium, sed insuper varie comprimendo, flectendo, extendendo organa
loquelee efficit ut varire consonantes eam vel preecedant vel sequantur. Idem
valet de ideis, qua; objecta, sive ea animata sint, sive inanimata, in nobis
pariunt, adeo ut idea columbee longe alio modo loquelre organa agitet quam
tigridis. Hoc fundamento nituntur in omnibus linguis vocum plurimarum
themata, quee sreculorum lapsu ab innumeris hominibus conformata et flexa
et in tantum mutata sunt, ut ea integra resuscitare nefas sit.
Hemsterhuis (I, 49) en Valckenaer (I, 57, 59) kónstatjerje dot yn de oerlevere
lyteratuer ol un soad grykske wurden ferdwûn binne. Valckenaer stribbet demei
óm de primitiva dy't hast ol óp 'e flecht binne, tsjin te hoden (Obs 7: ad
primitiva paene fugitiva reprehendenda). Dêrfon lyket streekrjócht 0 te stamjen it
sizzen fon Halbertsma (Feitsma 1978, 35) dot yn de teksten fon de Lapekoer
'vervloeiende ofreeds vervloeide woorden opgenomen, en als vluchtelingen bij de
uiterste tippen van den mantel nog teruggetrokken werden', dêr't Halbertsma syn
niget oan Odeen dyalektyske wurden yn ütsprekt.
Hemsterhuis syn stelling (I, 56-57) dot un taal öder is neigeraden syn
fwarmen minder gearlutsen binne, is te sjen oan it sanskryt dot öder is os it
aeoalysk dot wer öder is os de dialectus communis. It sanskryt hat ek gauwris de
88