Tydskrift foar Fryske aalkun e - Tresoar

Tydskrift foar Fryske
aalkun e
jiergo,ng 9 (1994)
nû.3
li!!:iiiiiiliii1iil:iiiii!iii!iiiii!iii:!

REGIS~~R OER DE JIERGONGEN
( 1993) en IX (19 94) fan
Fryske Taalkunde
VII (1 9 92) I
it Tydskrift
VIII
foar
Artikels.:
BremmeT, Rolf H. Jr: Djippe fuorgen yn fruchtber lan
(nei oanlieding fan: Dietrich Hofmann, Gesammelte
Schriften. 11: Studien zur friesischen und
niederdeutschen Philologie). VII:7-17
Bremmer, Rolf H. Jr: Min Aldfrysk en min Midleechdût.sk
. ynterferinsje by in midsieuske Klaaifries.
VIII:5-13
Breuker, Philippus: Oer ûntstean en ferrin fan de doetiidsmeartalutgong
~. VIII:14-26
Dyk, Siebren: Typologyen fan nomenynkorporaasje en it
Frysk. VIII:27-33
Feitsma, Tony: Gysbert Japicx os taalbouwer (lêzing hoden
yn Bolsert 6p 23 augustus 1992 by gelegenhyd
fon it Monumint fon de Mwanne Gysbert Japicx).
VII:29-53
Feitsma, Tony: De analogy fon de Schola Hemsterhusiana
en de frysisten wassenbergh, Halbertsma en
Sytstra (1). IX:37-64
Feitsma, Tony: De analogy fon de Schola Hemsterhusiana
en de fysisten wassenbergh, Halbertsma en
Sytstra (2). IX:77-112
Gorter, Durk: Koadewiksel by it ofsluten fan petearen.
VIII:145-158
Hoekstra, Jarich: Nijfrysk heardich, hffilrich, herrich,
Nijheechdutsk heiter. VII:1-6
Hoekstra, Jarich: Ik woe ik ien zoepke hie: winskjende
sinnen sûnder dak yn it Midfrysk. VIII:34-42
Hoekstra, Johannes: It feroaringsproses by de ia-tiidwurden.
VIII:43-51
Johnston, Thomas S.B.: Aldfryske trijeliddige foarmen
mei de ofslutende mulwurden fan ~ en wertha.
VIII:52-62
Johnston, Thomas S.B.: Hoe hat it no winliks west? De
konstruksje fan de folsleine tiid fan it Aldfryske
Naaa en it Midfryske~. IX:1-23

Jonkman, Reitze J.: Wat seit in namme? of: oer it
bestean fan it ILeewardersI en it IFrysk l.
VIII:63-71
Kuip, Frits van der: In poete yn Ie pûde: lmisstaveringen
I yn Fryske wurdboeken. VIII:72-76
Meijering, Henk: Ta de etymology fan heik. VIII:77-81
Postma, Gertjan: Oer de sintaktyske analyze fan ~
.s.ma en oare Fryske sibskips - en plaknammen .
VIII:82-97
Sjölin, Bo: Tussen wetenschap en willekeur: de methodologie
van etymologisch onderzoek. VIII:98-109
Tamminga, D.A.: wêr komt it subst. 10k (wyfkeljip)
wei? VIII:159-161
Tiersrna, Piter Meijes: Lokale markeardens yn it Frysk.
VIII:IIO-114
Veenstra, Durk H.: Oer de grinzen fan it Fryske taalgebiet.
VIII:115-122
Visser, willem: Oer -=-ie en ..::..JE. De morfology en fonology
fan it einichste wurddiel -=-ie. VII:69-87
visser, Willem: In kwestje fan haastjen: oer hoe1t yn
it Frysk de sekwinsjes ~ en ~ mijd wurde.
VIII:123-130
Vries, Oebele: Yn Ie Westereen is in breeween jin Ie
treen fleen. Oer de ûtspraak fan de staveringstekens
cl en ti as [e e ] yn i t Waldfrysk.
VIII:131-137
walker, Alastair: Hü maning spräke jeeft et eentlik
önj Fraschlönj - an unti fiiw? VIII:138-143
Opmerkings en diskllsje:
Hoekstra, E.: In historiografyske noat oer in spesifyk
Frysk syntagme. IX:24~29
Ta~inga, D.A.: Lytse oanfolling. VIII:162
Besprek:
Bloemhoff, H.: Fonologie en morfologie van het Stellingwerfs:
een toetsing van de natuurlijke generatieve
fonologie. (besprutsen troch Durk H.
Veenstra) VII:59-63

Book l
Heinrich: Hümlinger Wörterbuch (besprutsen troch
Pyt Kramer) IX:113-115
Bremmer l
Rolf H. Jr: A Bibliographical Guide to Old
Frisian Studies. (besprutsen troch Thomas S.B.
Johnston) VII:88-92
Haan l
G.J. de: Meertaligheid in Friesland. Rede uitgesproken
bij de aanvaarding van het ambt van gewoon
hoogleraar in de Friese Taal- en Letterkunde
aan de Rijksuniversiteit Groningen op dinsdag
24 november 1992. (besprutsen troch Reitze
J. Jonkman) VII:98-105
Hoekema l
Teake: Kurze Formenlehre des westerlauwersk
Frysk. (besprutsen troch Siebren Dyk) IX:30-35
Krarrrer , P.: Näi Seelter woudebouk l Neues Saterfriesisches
Wörterbuchl Nij Sealter Wurdboek,
New Saterfrisian Dictionary. Diel I: A - E.
(besprutsen troch Anne Dykstra) VII:54-58
oo s t e r haven, B.: Nij e list fan frj emde wurden.
(besprutsen troch Anne Dykstra) VIII:163-165
Parker, Timothy Scott l
Modern North Frisian and North
German. A Case Study in Language Variation and
Language Change between Languages in Contact.
(besprutsen troch Jarich Hoekstra) IX:65-71
Vledder, G. en T. de Jager-de Boer: Frysk skoalwurdboek.
taalstipe foar it basis- en fuortset
ûnderwiis. (besprutsen troch Anne Dykstra)
VII:18-22
WiltslO: Friesisches Sprichwörterlexikonl Friesisch­
Deutsch. Band II Sprichwörter und Redensarten
der Bökingharde. (besprutsen troch Arme Dykstra)
VII:93-97
Op jt mêd: VII:23-28 1
64-68 1
106-112
VIII:166-168
IX:36 1 72-76 1 116
yn 'QI:> 1i t;
mêd':
W. Abraham VII:23 1
23 109 - L. E. Ahlsson VII:106 ­
N.R. Ärhammar VII:65 1 65 1
65 1
66 1
106 1 108; IX:74 - R.
Ärhammar VIII:167 - S. Axtell VII:64 - A. Bammesberger
VII :24 - H. Bekker-Nielsen VIII: 168 M. Benskin

VII:25 - J. v.d. Berg VIII:167 - G. v. Berkel VIII:167 ­
J.S.H. Boersma VII:26 - R.H. Bremmer Jr VII:64, .i i z .
VIII:167 - P. Breuker VII:66 - H.J.T.M. Brok VII:68 ­
W.J. Buma VII:26, 107 - A. Campbell VII:l06 - A. Dees
VII:25 - M.C.H. Dekker VII:25 - S. Dyk VII:ll0 1 111 ­
M. den Dikken VII:ll0 - A. Dykstra VII:llli IX:36 - K.
Ebert VII:23 - N. Fabb VII:l09 - V.F. Faltings
VII:ll0 1 110 - A. Feitsma IX:74 - S.A. Gabbema VII:112 ­
P. Gerbenzon VII:l06 - D. Gilbers VIII:166 K.G.
Goblirsch VII:64 - M. Görlach IX:116 D. Gorter
VII:24 - G. de Haan VII:24, 109i VIII:166i IX:116 - R.
de Haan VII:l09i VIII:168 1
168i IX:75 M. en N.
Hansen VII:65 - E. Haugen VII:68 - J. Hoekstra VII:26,
27 1 110, 110, 110i VIII:168i IX:73, 75, 76 1 116 - J.J.
Hof VII:67 D. Hoffmann VII:l06i VIII:168 \- F.
Holthausen VII:l06 - C. Hoppenbrouwers VII:67i IX:74 ­
G. Happenbrouwers IX:74 - S. Iatridou VII:lll - R.
Jannen IX:74 - Th. Jansen VII:23 - G. Japicx VII:112i
IX:73 - A. Joldrichsen VII:66 - J.J. de Jong VIII:166 ­
V. Tams Jörgensen IX:116 - H. Kodama IX:76 - R. Köhler
IX:36 - A. Kroch VII:lll - E. Krohn IX:72 - W. Laur
VII:l07i IX:74 - T. Looijenga VII:24 - S. Laoyenga
VIII:166 - L. Marácz IX: 116 - G. v.d. Meer VII:23,
110i IX:116 - G.E.H. Meier VII:27 - H.D. Meijering
VII:24 1 106 - E. Meinerts IX:76 - A. Neeleman VII:l09 ­
H.F. Nielsen VIII:168 - P.C. paardekooper VII:68 1 106 ­
K. Paulsen VII:65 - W.J.J. Pijnenburg VII:l06 J.
Pinnow VII:66 - A. Planten IX:74 - C. Platzack VII:112 ­
A. Quack VII:24 - G. Quedens VII:64 - P. van Reenen
VII:24 - K. van Reenen-Stein VII:24 - T. Reinhard
VIII:167 J. Reitsma vr r s i i i , IX:36, 36 E.J.
Reuland VII:ll0i VIII:166, 167 - B.B. Rieger IX:36 ­
A.M.J. Riemersma VII:64 - J. de Rooij VII:25i VIII:166 ­
K. Schrnidt VII:66 - M. Shimizu IX:76, 116 - P. Sipma
VII:64 - B. Sjölin IX:72 1
76 - D. Stienstra-Venema
IX:75 - Chr. Tadsen VII:I07 - D.A. Tamminga IX:75 ­
P.M. Tiersma VII:64i IX:116 - K.F. v.d. Veen VII:66i
VIII:167i IX:74, 75 F. Veldman VII:28 - A.P.
Verslaot VII:26/ 27 - W. Visser vrr s i i i , VIII:166i
IX:76 1 116 - I. Völpel-Krohn IX:72 - O. Vries VII:27,
111, 111 - A.G.H. Walker VII:ll0 - D. willkomrnen IX:72 ­
O. wilts VII:64, 107, 110i IX:73 - A. Wollmann VII:24 ­
M.-L. Zubizarreta VII:l09

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana en de
frysisten Wassenbergh, Halbertsma en Sytstra
(2)
Tony Feitsma
Yn it earste diel fon dit artykel (TFT 1994, 37-64, tenei oantsjut os I) ha ik
besocht óm, óp grûn fon de Lecho publica (tenei LP) ton Hemsterhuis en de
Observationes (tenei Obs) fon Valckenaer (yn ferwizingen: Valck), un byld te
jaan fon de ópfettingen yn de Schola Hemsterhusiana oer de analogy (cf.
Gerretzen 1940 en Verburg 1952), en dot yn it ramt te setten fon taalkundige
ydeeën ût de 17de en 18de ieuw.
Y n dit dieI sil ik de ynfloed fon de Hemsterhusianen óp de frysistyk
besjen, eksplysyt by Wassenbergh en Halbertsma (yn ferwizingen: Wass en
Halb), en ymplysyt by Harmen Sytstra. Fwar Halbertsma syn ydeeën ha ik
benammen syn kómmentaar óp Hemsterhuis syn LP (1845) en syn ynlieding óp
de oantekeningen op Maerlant (1851) besjoen, Ik ha help hön fon S. Sybrandy
fwar it latyn, en fon Ph.H. Breuker en J. Noordegraaf fwar de lyteratuer.
Ik hoopje yn un tredde diel de praktyk fon de etymology by
Hemsterhuis en syn neifólgers neier te besjen.
TVVADDE DIEL: W ASSENBERGH, BALBERTSMA, SVTSTRA
Everwinus Wassenbergh (1742-1826)
Everwitlus Wassenbergh gie fon 1756-1761 óp de latynske skwalle yn Ljouwert,
dêr't rektor HJ. Arntzenius him un grutte leafde bybrocht fwar de ode skriuwers
fon Grykelön en Ytaalje (Boeles 568). Fon 1761162 oant 1767 stüdjerre er oan de
Frjentsjerter Akademy, ûnder mear by Valckenaer. Dû't Valckenaer yn 1766
heeglearaar wurden wie yn Leien, liet Wassenbergh him dêr yn 1767 os stûdint
ynskriuwe, 'om verder gebruik te maken van het wijs bestier van sijnen ouden
Meester, den H.G. Heere Valckenaer' [...] (Boeles 569). Gerretzen (246) neamt
Wassenbergh dejinge 'die de traditie der Schola Hemsterhusiana in Nederland het
langst bewaard heeft'.
Wassenbergh (1815, XII-XIII; cf. Gerretzen 279) skriuwt oer Valckenaer
syn tapossing fon de analogy:
Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jiergong 9 (1994), s. 77-112.

Tony Feitsma
Neat [... ] hat [Valckenaer] sa bót óm tocht os dot er de regels fon it gryksk un
olgemiene ferkljerring jûg en dot er de Oarspróngen dêrfon ienfódig en dûdl.ik yn it
ljocht sette fon de Analogy, dêr't it earst tróg Hemsterhuis óp wiisd is. Yn it jaan fon
fwarskriften fon de Analogy wie Valckenaer wier fierwei it betûftst. Hy woe óp dit mêd
net te fier gean: en óm dy reden hat er him ut noed net utsprutsen oer dy punten dêr't er
oan twivele ot se mei wissighyd fûn en oantoand wurde koene. Gwón - mar ûnder de
bûttenlonners - [cf. Opuscula, Praef. IV, ûnder Valck 1743; De Buck 37] ha ûthoden
dot er oan de ein fon syn libben dy hiele lear oer de Analogy fon de Grykske Taal, os
berêstend óp un te swak fûnnemint, sûver hast ówiisd hie, [mar dot is hielendol net
wier]. Valckenaer Senior hat yn Leien gjin oare nwarm fon ûnderwiis tapost os dy't er
yn Frjentsjer brûkt hie: [...]. By it ferkljerjen fon de Honnelingen fon de Apostels is
er wól óp un oare manier te wurk gien os yn de oare trije kolleezjes [dy oer Lucas, I
Cor. en Hebr.]: der wie ómmers un oerfloed óm ta te ljochtsjen, lykos dot giet by un
histoarysk Bûk [...]; dêrfondinne sette er ûnder it kolleezje dot mei syn eigen hón
skreon wie, seIs dizze warsköging: 'dot er yn oare gefollen dizze nwarm plichte te
brûkken dot er it ljefst de Oarspróngen fon de Wurden trógjûg, en de analogyske
regels: en dot er fon dy wet no êsjoen hie.'
Nihil [... ] aeque curavit [Valckenarius], quam ut Graecae Linguae in
universum rationes explicaret, eiusque Origines ad Analogiae, ab
HEMSTERHUSIO primum monstratae, lucem simpliciter ac perspicue
traderet. Sane in dandis Analogiae praeceptis unus omnium rectissime
versatus est VALCKENARIUS. Noluit ilIe nimio hac in re uti acumine: eaque
caussa est, quare ab iis, quae inveniri ac demonstrari certo posse desperaret,
sollicite abstinuerit. Reperti sunt, sed inter externos, qui ilIum extreme
vitae tempore totam hanc de Analogia Graeeae Linguae doctrinam, ut firmo
parum fundamento subnixam, tantum non repudiasse affirmarent, quod [...]
tam falsum esse scimus, quam quod falsissimum est. Non aliam V.S. Leidae
docendi normam adhibuit, quam qua usus fuerat Franequerae: [...]. In
illustrandis quidem Apostolorum Actis alia quadam ratione versatus est,
quam in Seholis tribus reliquis: abundabat nempe commentandi copia, ut in
Libro historico, [...]; unde Scholis sua manu scriptis hoc ipse subiecit
monitum: "se alias hae uti solitum norma, ut Verborum potissimum traderet
Origines, et regulas analogieas: a qua lege nunc diseessisset."
Hemsterhuis dus os dejinge dy't de earste stjit jûn hat ta it analogyske ûndersyk
nei de oarspróngen, en Valckenaer os de grutte mon fon de systematyske
fwarskriften dêrfon. Ek Wassenbergh sjógt wól ûnderskie, mar beoardielet
Hemsterhuis en Valckenaer beide posytyf. En hy seit mei klam dot Valckenaer
net te fier gean woe, en dy hoedenens is er it 0 sa mei iens.
De Crane (13-14) beskriuwt Wassenbergh os un trouw fólger fon syn
learmaster Valckenaer:
78

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
Mei't er tróg Valckenaer de neiste learling fon de 1ear fon Hemsterhuis wie, hat er dy
lear sa flytig propagjerre, dot der hun olles oan gelegen wie óm ek net yn it meenst
fon dot fwarbyld 0 te wyken. Dêróm hat er oltyd ut olle macht syn bêst dien óm earst
de Analogy, neffens rjócht gebrûk sa neamd, 'dy't de net te tellen mannigte fon wurden
yn un pea.r skiften gearbringt, ta un pear oarspróngen werómbringt, de krêft en de
wurking fon de oarspróngen lykegoed os fon de verba en de nomina dy't dêrût
ûntsteane iepenleit, olIes ta de ienföd fon de natuer en sels ta de wjirhyd werómrópt;'
dêr't óp dot mêd betûfte rjóchters fon ûtsprekke dot dy safólle krêft hat, 'dot dêrsûnder
it wurk fOJ] un goede ferkljerder net bestean kin, [...],' óm dêrórn dy Analogy 0 te
lieden, ut te lizzen, fwar ferkljerring of ferbettering te brûkken, dy rygelmjittigens
aan de learlingen aan te rieden, te ferkundigjen en yn te printsjen.
Ut erat germanissimus disciplinae HEMSTERHUSIANAE per
VALCKENARIUM alumnus, eandem tam diligenter propagavit, ut vel
minimum ab hoc exemplo recedere ipsi religio fuisset. Igitur primum
Analogiam, rite sic dictam, 'quae innumerabilem vocum multitudinem in
pauca genera colligit, ad paucas origines redigit, vim ac potestatem cum
originurn, turn hinc oriundorum verborum ac nominum aperit, omnia ad
naturae simplicitatem atque adeo ad veritatem revocat;' cujus tantam vim
esse aequi rerum pronuntiant judices, 'ut sine ea boni interpretis officium
exstare nequeat, [...],' illam igitur Analogiam deducere, explicare, ad
interpretationem aut emendationem adhibere, eam rationem discipulis
commendare, praedicare, inculcare omni semper ope annisus fuit.
De analogy wurdt wot kónkreter yn Wassenbergh (1802, 125, Uitweidinge II):
Ook onder onze Nederlandsche Taalbeminnaars zal het aan weinigen, dunkt mij,
onbekend zijn welk een we1daadig Licht de alom beroemde TIE. HEMSTERHUIS voor
de Grieksche Spraake en Woordafleidinge ontstooken hebbe, door, onder anderen,
volledig te bewijzen,dat 'er in het vormen der Woorden en het daarstellen eener
Taalkundige Regelmaat acht moet gegeeven worden op het Verloop der vijf
Klinkletteren: zo, dat een verschillende Klinker geen verschillend Woord, geene
verschillende Betekenis, noch verschillenden Oorsprong maaken. Ik hoop in deze
Uitweidinge te doen zien, dat ook in onze Moedertaale en de aanverwante Tongvallen
iets diergelijks plaats heeft.
De kwesje fon de 'Vijf Klinkletteren' wurdt yn dizze twadde Uitweidinge (Over de
Afwisselinge der Vijf Klinkletteren in de onderscheidene Tongvallen, en
Woorden, welke tot eenen Stam behooren; Wass 1802, 125-128) mei fwarbylden
taljochte. Ek yn Wassenbergh syn kómmentaar óp Nys-gierige Iolle in Haitze­
Yem (1806, VII-VIII en 1-53) wurde fwarbylden neamd fon tróg de kónsonanten
byenwarjerrende wurden (cf. Sybrandy 1989).
Dot prinsypjele ûnderskie tusken fokalen en kónsononten ha wy net yn
79

Tony Feitsma
de LP run, mar faaks wurdt it yn Hemsterhuis syn kómmentaren óp klassyke
skriuwers wól neamd, en dêrfon hie Wassenbergh hiel wot yn syn besit (sjóg
Wass 1828). It ûnderskie spylet wól un rol yn de primitiva en de ölieding by
Valckenaer (cf. Gerretzen 280-289). Yn un oantekening skriuwt dy (óp gesag fon
Hemsterhuis? sytjerre neffens Gerretzen 288):
sa't ik yn Leien leard ha, feroarje wurden fon twa wurdlidden fon deselde oarspróng
gauwris [= scavem??] wot de fokalen oangiet, sa binne bygelyks

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
[1737, Sectio II:] It is lykwóls wis dot der gjin Taal óp 'e wród is, dy't net oer gwón
him eigen ómwikselingen beskikt, ek 01 binne dy net neffens de natuer. [...] [Sectio
UI:] Dot gwón net besibbe Letters neffens de geast fon de Taal ómwikse1e wurde
kinne.
[1727, 61:] Oportet autem eum, qui eausas vocabulorum scrutatur, ante
omnia nosse, quid in Consonantibus ex genio Lingua sit homogeneum, quid
heterogeneum, quid convertibile, quid non?
[1737, Sectio II:] Certum autem est, nullam esse in universo Linguam, quse
non certis quibusdam mutationibus, sibique peculiaribus, quamvis preeter
naturam factis, delectetur. [...] [Sectio lIl:] Quod queedam Literee non
cognatee ex genio Lingure permutentur).
J. Ihre (1769, XLI; cf. Diderichsen 1960,69) skriuwt:
ülle meensken dy't Talen behonnele hawwe, witte ómmers dot sawot elke taal
letterwikselingen hat dy't oan syn geast oanpost binne, [...].
Norunt enim omnes, qui Linguas tractarunt, singulas fere habere suo genio
accommodatas litterarum permutationes, [...].
Mar net ollinne de analogy fon de wurdfwarmen kómt by Wassenbergh oan 'e
wuarder, Yn de fjirde 'Uitweidinge' neamt Wassenbergh (1802,132) nog un oare
fwarm fon de 'Regelmaat der TaaIe, of Analogie'; dêr giet it óm de analogy fon
betsjutting tusken wurden os 'Koegang' en 'Ploeggang'.
Joast Halbertsma (1789-1869)
Joast Halbertsma hat de wurken fon Hemsterhuis en Valckenaer goed kinnen. Ut
syn bybleteek hat de PB gons wurken fon de beide monnen kryge (cf. Sybrandy
1969, 269, 270, 284), hy neamt har nannnen gauwris en skriuwt un mönsk
kommentaar óp de LP.
Grutte bewûndering fwar Valckenaer sprekt ut un brief oan Valckenaer
syn pakesizzer L.C. Luzac (Kalma 1968, 139-142). Syn eigen pake, sa skriuwt
Halbertsma (de pake fon syn frouw, ds. Paulus Hoekema), hie de kolleezjes fon
Hemsterhuis fólge, en syn skwanheit (ds. Petnis Hoekema) dy fon Valckenaer
(cf Valck 1764 en Halb 1845,384). Ol fon syn 17de jier 0 (dus ± 1806, oan de
ein fon syn latynske-skwalle-tiid) hat er neffens eigen sizzen yn de geast fon
Valckenaer mei de taalkunde dwaande west.
Slothouwer
De stjit dêrta sil jûn wêze tróg Valentinus Slothouwer (1738-1822), dy't fon
1764-1822 rektor fon de ljouwerter latynske skwalle wie, dêr't Halbertsma fon
1800-1806 learling west hat. Dû't dy nei 1759 yn Fryslön kómmen wie, sil er
81

Tony Feitsma
oraasjes bywenne ha fon Valckenaer (dy't ónt 1766 heeglearaar yn Frjentsjer
wie), sa't er oan syn ljouwerter learlingen fertelt (Hoekema 95 en 102):
Hij [Valentinus Slothouwer] sprak ons ook wel van Ludovicus Casparus Valckenaer,
dien hij dikwerf oraties had horen voordragen. [...].
By zyne practische rigting stak zijne zugt voor de etymologie zeer hel af. Hy
etymologiseerde dagelijkseh, en wel op ene wyze, dat dikwerf niemand hem geloofde.
Hy zeide zelf, dat Valkenaar en van Lennep de taal deriveerden even of haere regels by
ene nationale conventie bepaald waren; maar wat hy er van overhield was nog dikwerf
belagchelijk. [...]. Hoe hy de taal begreep kan men zien uit zyn boek de eausis casuurn
[Diatribe 1791], waaruit hy ons onderwees. Hy durfde Roma, dat op zeven bergen
gebouwd was b.v. vergelyken met room die boven op de melk drijft. Met xnco, KEW,
K1W, KUW, wist hij zo te toveren, dat hy alle woorden klaar speelde. Met een woord het
waren hypotheses uit de lucht gegrepen. Toen ik op school was verscheen B's
verhandeling der Geslachten [Bilderdijk 1805], maar daar strook hy de vlag voor.
Valkenaar, zeide hij, beschouwt de taal als mensch maar Bild. als een Engel.
Slothouwer stiet bewûnderjend-krytysk fwar Valekenaar oer. Halbertsma neamt
him sels 'een leerling van Valckenaer' (Kalma 1968, 140). Syn grammatykaûnderwiis
wie yn de geast fon de Hemsterhusianen (Boot 49, dy't de nammen
Hemsterhuis en Van Lennep neamt). Hemsterhuis hie un ynspyrator by de
stûdzje fon Slothouwer (1791, V-VI) west, wylst er yn syn Diatribe gauwris nei
de ûtjefte fon Van Lennep en Scheidius (1790; sjóg Valck 1743) ferwiist.
De ûntjouwing fon talen ferdielt Slothouwer (1791, 5) yn neifólging
fon Fraula (1780, 276) yn trije tiden:
Ie temps primitif ou de premiere simplicité, Ie second temps, celui de la composition
des mots polysyllabiques, Ie troisieme est Ie temps grammatical: [...].
Slothouwer sjógt dêr un parallel yn mei de libbenstiden fon de meensken: de
bemetiid (pueritia), de jónkhyd (adolescentia) en de fólwûksenens (virilitas).
(Ferlykje G. Stiemhielm (1671; yn Diderichsen 1964, 346) oer ûntjouwing fon
talen). Slothouwer (1791, 12) hêdt it óp un 'natuerlike' groei fon talen en ljoot
net oan un mei ópsetsin sletten kóntrakt.
Halbertsma syn bewûnderingfwar Hemsterhuis en Valckenaer
Yn syn brief oan Luzac fon 12-6-1843 (Kalma 1968, 140-141) skriuwt
Halbertsma oer wot er oan Valckenaer te tankjen hat:
Ik las, ik. herlas, ik verslond zijne Grieksche col1egien. Zijne derivatie, maar nog
meer zijne methode van deriveren, zijn vaste regel om in het behandelen der talen van
82

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
den alleroudsten auteur te beginnen; dit alles ging bij mij vroeg in suc(c)um et
sanguinem over, en ik mag zeggen, dat alles wat ik gepraesteerd heb en nog hoop te
praesteren, niet anders dan de toepassing zijner beginselen op de Germaansche
taalstudie was. Terwijl anderen al een groten stap menen te wagen, wanneer zij van
dezen tijd op Melis Stoke springen, begon ik à la Valckenaer reeds op mijn 17 jaar
met het alleroudste monument der Germaansche letterkunde (Vde eeuw) de Gothische
vertaling van Ulfilas; van dezen ging ik naar de Theotische overblijfselen uit de 7de
en 8ste eeuw; ik sprong vervolgens op de Angelsaxische monumenten van Alfred en
anderen uit de 9de eeuw; op de scandinavische der llde; de Friesche der 12de; en zo
daalde ik eindelijk neder op Melis Stoke en Helu cum sociis. Ik had nu gezien, hoe alle
deze talen slechts dialecten waren van ene en dezelfde taal; want ik had gezien, hoe zij
zich door onbemerkbare vervormingen langs verschillende wegen in de loop der
eeuwen, als stralen uit één middenpunt divergerende, tot die grote verschillen
ontwikkeld hadden, waardoor zij zich tegenwoordig onderscheiden. Die verschillen te
vereffenen en tot hunnen oorsprong terug te leiden; alle vormen, elke conjugatie en
declinatie in hare wording te verklaren; in schijn ongelijke, maar verwante woorden
naast elkander te rangeren, is het werk van den Germaansehen taalkenner en
Etymologist. Door Valckenaer aan de eerste bron geplaatst domineer ik dit gansche
veld zonder grote moeite, en 't zal voor U Wel Ed. Gestr. geen betoog behoeven, dat
ik met de 13de of 14de eeuw, en dan nog slechts in één dialekt beginnende, overal op
dezelfde duisternis en verwarring zou gestoten hebben, die mijne medearbeiders de
vrije vlucht en, ik mag er bij voegen, alle verdere vordering, beletten. Dit zij gezegd
zonder enigen roem; ik spreek oprecht; ik spreek mij volkomen uit, alleen om in 't
licht te stellen, wat ik aan Valckenaer schuldig ben.
Ek by oare gelegenheden is Halbertsma 0 sa posytyfoer Valckenaer. Yn 1861 [?]
(ynlieding 19) neamt er him
dien groten Grrecus [...], die alles baseerde op het gebruik, dat de schrijvers van de
woorden gemaakt hadden. En wat de Gr. dichters betreft Bil[derdijk] erkent zelf, dat
niemand voor Valk. zo diep in den waren zin was doorgedrongen.
Halbertsma (1836, 15) tinkt dot sûnder ferlyking mei it germaansk 'de
Etymologie van het Grieksch, ook al kwamen er nog tien Hemsterhuizen,
gebrekkig zal blijven'.
Hy stelt de 'echte' wittenskipper/taalkundige, dy't de oanbeme analogy
en de taal os de spegel fon de meensklike siel ündersyket (cf. Halb 1845, 387;
Breuker 11), bóppe de grammatykus dy't 'de regels zijner willekeur aan de taal op
[wil] dringen' (Halb 1851,2; cf. 70). Sókke 'echte' taalkundigen binne der net un
8000:
83

Tony Feitsma
Tegen duizend oppervlakkige hairklovers zag ik naauwelijks eenen enkelen
Hemsterhuis of Valckenaer.
De bedoelingJon de tajefte Jon de Lectio Publica
Neffens Halbertsma (1845, 371, 374) hat Hemsterhuis yn syn óp kolleezje
fwardrûggen 'scholia' (= kómmentaren) óp grykske skriuwers gwón wurden
neffens de 'ratio analogiee suee' ölaat, wylst yn Wassenbergh syn ûtjefte (1815­
1817) fon Valckenaer syn scholia oer it Nije Testamint ek wurden ta har
oarspróng werómbrocht wurde (cf. Boeles 468 noat 4). Halbertsma (1845,382,
399-400) hellet un pear kónkrete analogysk-etymologyske öliedingen fon
Hemsterhuis oan ([scholia] m.s. ad Hebr. VIII. 10; in Act. Ap. cap. II, 3).
Wassenbergh (1806, VII-VIII) hat Nys-gierige Iolle in Haitze-Yem óp deselde
manier behonne1e os 'de Taal- en Oordeelkundigen de Classieke Werken en
Meesterstukken der Ouden plegen te behandelen', mei ynbegryp fon de analogy.
Ek Halbertsma kómbynjerret fylology en etymology (cf. Dibbets).
Bûtten har fylologyske kómmentaren wiene Hemsterhuis en Valckenaer
hiel sünnig mei püblykaasjes oer de analogy. Se achten de lear dêr te slim foar en
woene misbrûk keare (Halb 1845,371-373; cf. Wass 1815, XII en Boeles 466
noat 2). Hemsterhuis achte it net ollinne un kwesje fon keunst mar ek fon un
soarte fon godlike betûftens óm ferödere wurden wer óp te róppen, wylst
Valckenaer benammen mei de betsjutting tige hoeden wie (Halb 1845,372; cf. I,
47,49,61). Mar de drystens fon Scheidius syn etymologyen yn syn ütjeften hat
de répûtaasje fon de analogy fon Hemsterhuis bedoarn (Halb 1845,373-374).
Halbertsma (1845, 374-378) wól dot mei syn ütjefte fon de LP ferhelpe. Hy
tinkt dot de LP un püblyke ynlieding fon Hemsterhuis west hat fwar un pryvaat
kolleezje oer de analogy. Syn systema lyket ferlem gien te wêzen en Halbertsma
is fon betinken dot er mei de pûblykaasje fon de LP inkeld un planke fon un
goed óptüûgd skip ut un skipbrek rêden hat en oan de gelearden sjen lit (Tabulam
igitur, quam ex naufragio servavi, et nihil preeter tabulam, tamquam specimen
qualecumque navis instructissirnre, oculis doctorurn expono; cf. J.G. Wachter: dy
hat 'die Etymologie der deutschen Sprache als ein Bret im Schiffbruche ergriffen,
und erstlich das kleine, hemach das groBe Glossarium geschrieben' yn
Selbstbiographie 1763, 169, sytjerre neffens Raumer 183-184).
Dam (1935) hat sa't lyket de earste west dy't de tróg Halbertsma rêdene
planke besjoen en beskreon hat sa't Halbertsma dot bedoelde.
Ferskil tusken Hemsterhuis en Valckenaer
De tróg God ynstelde analogy by Hemsterhuis giet minder mei ópsetsin te wurk
os dy fon de meensklike 'conditores linguae' by Valckenaer. Un wjerlûûd fon de
krytyk fon Slothouwer óp Valckenaer jerre wy yn Halbertsma (1845, 378-379)
84

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
syn oardiel oer Valckenaer syn rigen fon oarsprónklike prymytyve wurden. It
lyke krekt, ómjerret er,
os hie it grykske fólk yn iepenbiere fólksgearkómsten oer de begjinsels fon syn taal
besletten;dêrfwaroer bes1eat Hemsterhuis ut de wurden dy't yn gebrûk wiene, 10n8 de
tige wisse wei fon de analogy ta ödere wurden dy't minder fier fon de primitiva 0 leine,
en betinkt er dêrbóppe ut gjin oaren [cf. Gerretzen, 117 noat 5] [...]. Fwar dizze mon
[= Valckenaer], dy't fjirders syn wjergea net hat, sit de kónstante bwarne fon it fersin
yn de hypotese dot de Gryken har taal net ollinne kultyvjerre mar ek fon it earste
begjin 0 skepen hawwe.
non aliter quam si gens Grreca in comitiis publicis de lingure sure prineipiis
statuisset; contra Hemsterhusius ex iis voeabulis, qure in usu erant,
certissima analogire via statuit de verbis antiquioribus a primitivis minus
remotis, neque preeter ea alia fingit. [...]. Huie viro ceterum ineomparabili
perpetuus fons erroris est in hypothesi, Grreeos suam linguam non tantum
excoluisse, sed et ab ultimis primordiis ereavisse.
Halbertsma (1845, 378) is fon betinken dot de analogyske fwarskriften fon
Valckenaer net by Hemsterhuis weikómme (cf. Gerretzen 287-289). Valckenaer
woe it paad fon Hemsterhuis wot ferbreedzje (Obs 6-7; Gerretzen 112), mar
dêrmei hat er de bestûdjerring fon de analogy fon it gryksk skea dien. Dochs
lyket Halbertsma yn syn net datjerre hönskrift Over de ontwikkeling der talen it
ûntstean fon de wurden fon de taal un einhinne à la Valckenaer te beskriuwen. Ek
syn beskriuwing fon de taak fon de etymology (Halb 1849, 5) wiist yn deselde
rjóchting:
1. het opsporen der eerste wortels ener taal;
2. het aanwijzen der naaste takken, aan welke de woorden onmiddelijk als spruiten
zijn uitgebot.
Mar hy hat krytyk ot - yn syn fyzy - Valckenaer, oars os Hemsterhuis, tebekgean
wól nei de earste oarsaken (Halb 1845,381-382; cf. 1,46-47):
Ta de sekundêre net ta de earste oarsaken besyket Hemsterhuis de wurden weróm te
bringen; nog heger óp te klimmen, sa't Valckenaer dot wend wie, yn 'e talen sa goed
os ynde natuerkundige fakken, dot hat God de meensklike geast ûntsein.
Ad seeundarias, non ad primas causas, Hemsterhusius voces reducere tentat;
altius adscendere, ut so1ebat Valckenaerius, turn in linguis, turn in
disciplinis physieis, humano ingenio Deus negavit.
85

Tony Feitsma
Dy ferkearde wurkwize kómt fon syn beheining ta it gryksk (Halb 1849,5-11,
24):
Wat nu de eerste wortels aangaat, meende Valckenaer, dat die van het Grieksch in den
boezem der taal zelve voor handen waren. Het Grieksch moest uit zich zelven
verklaard en afgeleid worden. Valckenaer maakte zijn Baw, BEw, Btw enzovoorts, en
hij had al de grondstoffen bij elkander, om er op de meest regelmatige wijze het
gebouw der Grieksche taal uit op te trekken. [...].
De handelwijze van Valckenaer was te ontschuldigen, daar hem gene hulpmiddelen
buiten het Grieksch, dan alleen de Grieksche elementen die in het Latijn schuilen, ten
dienste stonden. Hij kende Semitisch, doch dit hielp hem niet dan voor enige weinige
woorden, die met het betekende voorwerp uit het Oosten in Griekenland overgekomen
waren. Het Sanskrit, het oudste, oorspronkelijkste en volledigste der Indo­
Germaansche overblijfsels, was voor hem en zijnen tijd nog een gesloten boek. Was
't Valckenaer bekend geweest, gewis hij zoude met zijne herculische armen deze mijn
bewerkt hebben om er zijne Grieksche wortels uit zamen te stellen, en hij beging
genen anderen misslag dan de schepsels zijner verbeelding de plaats te doen bekleden
van de onwraakbare kinderen der geschiedenis, die hem onbekend waren. [...].
Wat de secondaire afstamming betreft, hierin was Valckenaer bijkans even groot als
zijn meester Tiberius Hemsterhuis. Zijne colossale geleerdheid omvademde alle de
dialecten van het Grieksch in de minste bijzonderheden; ene kennis, die voor den
etymologist onontbeerlijk is, en de combinatiegeest van zijn koen vernuft wist de
verst verwijderde einde aan de ware oorzaken vast te knopen. Zo verre dan de stammen
of takken, aan welke de woorden onmiddelijk vastzitten, in het Grieksch zelven
aanwezig zijn, werden ze allen door Valckenaer gezien en aangewezen. [...).
[...] Valckenaer was geen dichter, [...]. Maar hij had de zuiverste en fijnste opvatting
van dichterlijke schoonheid, [...]. Daarom kon hij ook denken in den geest van een
volk dat zijne taal formeert, en daarom was hij een groot etymologist. Bilderdijk was
dichter, en hij stelde zich de dingen voor onder beelden zo als het volk in zijne
kindsheid. Dit besef was echter bij hem niet geleid door de hand der wetenschap als bij
Valkenaer.
•
Fwar fjirdere ynformaasje oer de mienskiplike yndogennaanske taal dy't him
letter ferdield me yn sanskryt, gryksk ensfh. ferwiist Halbertsma (1845,379-380)
nei Bopp (1816 en 1833-1842) en oaren dy't de ferlyking tusken gryksk en
sanskryt kwartlyn ópset hiene. Tsjin Hemsterhuis bringt Halbertsma (1845,389­
391) yn dot it goatysk net de mem fon de germaanske talen is (1, 51), mar de
ödste suster. En it selde jildt fwar de ferhöding fon it hebrieuwsk ta de oare
semytyske dyalekten (cf. LP 351).
Ydeeën fon de nijere taalkunde óppenjerjehar by Halbertsma (1845, 378­
379) ek yn syn bestriding fon de primitiva fon Valckenaer: it tol fon de
oarsprónklike fokalen is net fiif (a, e, i, 0, u) mar trije (a, i, u; ek by Bopp,
86

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
Grimm en oaren; cf. Arens 271), it tol oarsprónklike kónsononten is lytser os
by Valckenaer, en de ütgóng cc jert net by un primitivum.
Dam (140) is, lykos ik (1, 47), fon betinken dot Hemsterhuis yn LP
330 inkeld it earste ferbön tusken fwarm en betsjutting ütslütte woe fon it
ûndersyknei de oarspróngen, Dam (135), dy't Valckenaer inkeld fon de Obs lyket
te kinnen, beoardielet syn wurkwize hiel negatyf. Gerretzen (287-289), dy't mear
de hiele Valckenaer besjógt, nûonsjerret syn oardiel oer Valckenaer fólle mear. Ik
tink, oars os Halbertsma, dot Valckenaer lykemin dot earste ferbön ûndersykje
woe.
Mar Halbertsma hat fonsels wól un yngeande kennis hên fon de
skriftueren fon Hemsterhuis en Valckenaer en stiet hiel ticht by har tradysje. Dot
it is hiel wól mooglik dot Halbertsma dochs gelyk hat.
Un tredde mooglikhyd is dot Hemsterhuis en Valckenaer it wól sa
bedoeld ha os ik tink, mar dot de tradysjonele ynterpretaasje dy fon Halbertsma
WIe.
Halbertsma sil der ek grif belang by hön ha óm distönsje te nimmen
fon de fiergeande etymologyen à la Scheidius, óm óp sa'n manier Hemsterhuis
yn un namste posytyver ljocht te setten.
Oarspróng en ûntjouwingfon taal
Neffens Aarsleff (1982, 105-106) hóngen taalskögingen gauwris mear gear mei it
ûnderwiiskundige nut os mei grûnslagge-ûndersyk. Sa mwast Hemsterhuis
(1739, 111) ek bewize dot it gryksk winliken hiel ienfödig wie (cf. Gerretzen
114):
Dit is wól dûdlik, ot de oarspróng fon un wurd ûtsocht is, ot de earste betsjutting
ópdjippe is, dot don fólle makliker begrepen wurdt hû't de betsjuttingen dêrfon ölaat
binne en tróg elegonte fygueren yn un oare rjóchting bûûgd binne, mar ek dot hast
tsjinoerste1de betsjuttingen yn deselde wurden óp sa'n manier yn 't lyk brocht wurde
kinne dot it dûdlik fwar it ljocht kómt dot se lykwóls óp ien oarspróng berêste.
Id quidem in aperto est positum, si origo vocis fuerit enucleata, si prima
significandi virtus eruta, non tantum derivatas inde vires atque elegantibus
figuris alio deflexas multo facilius intelligi, sed etiam significationes in
iisdem vocabulis paene contrarias eum in modum conciliari, ut ab uno tarnen
capite pendere perspicuum evadat.
Halbertsma (1845, 402) is fon betinken dot de meensken earst de dingen elk apart
un namme jûn ha, dus de 'nomina propria' fon Hemsterhuis (1, 43-44), en dû't se
mear eksemplaren tsjinkamen, waarden dot appellativa. Dy ûtlis kómt aardig
oerien mei de fyzy fon Locke (1690, Book Ill, eh. Ill, 6-8) oer de oergóng fon
87

Tony Feitsma
'particular' nei 'general names' yn de ûntjouwing fon de taal (cf. Verburg 336 oer
'proper names' by Adam Smith). By de ûtiensetting fon syn 'algemeene
taalgronden' giet Halbertsma (1851, 1ff.) ut fon de fon God by de meensken
'ingeschapene analogie' (I, 43ff.) by Hemsterhuis.
Hemsterhuis seit dot der hiel wot onomatopeeën binne (I, 52), en gons
etymologen (vulgus etymologorum) tinke no dot hast olle wurden ta
onomatopeeën werómbrocht wurde kinne. Mar it bótte prinsype fon it neidwaan
kin net de femaamste bwarne fon de meensklike talen wêze, ómjerret Halbertsma
(1845,403-404):
De spraakorganen wurde óp deselde wize os de oare parten fon it meensklik lichem,
ferskillend trog ferskillende stimmingen beynfloede; de leafde lokket net ollinne un
oare fokaal ût de kiel os de haat, mar tróg bóppedot de spraakorganen ferskillend
ynenwar te drukken, te bûgen, grutter te meitsjen makket dy fokaal dot der
ferskillende kónsonanten foar of nei kómme. Itselde jildt fwar de ydeeën, dy't
óbjekten, itsij libbene of deade, yn ûs fwórtbringe, sa dot it ydee fon un do óp un hiel
oare wize de spraakorganen beweegt os dot fon un tiger. Op dy grûnslag berêste yn
olIe talen de tema's fon hiel wot wurden, dy't yn de rin fon de ieuwen tróg un hiel soad
meensken fwarme en bûûgd en sa sterk feroare binne, dot it net tastien is om se yn har
hiele hear en fear wer yn it libben te róppen.
Organa loquelee itidem ut reliquee corporis humani partes, varie a variis
affectibus afficiuntur; amor non tantum aliam e gutture elicit vocalem quam
odium, sed insuper varie comprimendo, flectendo, extendendo organa
loquelee efficit ut varire consonantes eam vel preecedant vel sequantur. Idem
valet de ideis, qua; objecta, sive ea animata sint, sive inanimata, in nobis
pariunt, adeo ut idea columbee longe alio modo loquelre organa agitet quam
tigridis. Hoc fundamento nituntur in omnibus linguis vocum plurimarum
themata, quee sreculorum lapsu ab innumeris hominibus conformata et flexa
et in tantum mutata sunt, ut ea integra resuscitare nefas sit.
Hemsterhuis (I, 49) en Valckenaer (I, 57, 59) kónstatjerje dot yn de oerlevere
lyteratuer ol un soad grykske wurden ferdwûn binne. Valckenaer stribbet demei
óm de primitiva dy't hast ol óp 'e flecht binne, tsjin te hoden (Obs 7: ad
primitiva paene fugitiva reprehendenda). Dêrfon lyket streekrjócht 0 te stamjen it
sizzen fon Halbertsma (Feitsma 1978, 35) dot yn de teksten fon de Lapekoer
'vervloeiende ofreeds vervloeide woorden opgenomen, en als vluchtelingen bij de
uiterste tippen van den mantel nog teruggetrokken werden', dêr't Halbertsma syn
niget oan Odeen dyalektyske wurden yn ütsprekt.
Hemsterhuis syn stelling (I, 56-57) dot un taal öder is neigeraden syn
fwarmen minder gearlutsen binne, is te sjen oan it sanskryt dot öder is os it
aeoalysk dot wer öder is os de dialectus communis. It sanskryt hat ek gauwris de
88

De analogy fan de Schola Hemsterhusiana (2)
oarsprónklike kónsonont, dy't de ferbyning jouwt fan grykske en latynske
wurden mei germaanske (Halb 1845,400-402).
Ot de fwarmen öslyten en de wurdlidden 'zamengeklonterd' binne, wurdt
it 'innig verband tusschen denkbeeld en woord' brutsen, en 'daar verliest de taal
hare zelfbewustheid, en bij de sleur van 't gebruik alleen voorttredende raakt zij
wel eens van het spoor'. Halbertsma (1851,37-38) ferlyket dy ûntjouwing fon de
taal mei de peryoaden fon it meenskelibben (cf. syde 82).
Oer de ynfloed fan mear of minder ferkear mei bwórfólken (I, 54-55)
seit Halbertsma (1845, 397) dot Hemsterhuis dy stelling órnaris taljochte mei
syn eigen fólk: de Friezen wennen yn un ûthûkke en hoden ut wjeraks
bûttenlonners óp un östön, Dot har taal waard minder öslyten. De Hollonners
dêrfwaroer honne1en un soad mei frjemd. Ek ha (Halb 1851,44-46) 'groote
maatschappelijke gisting' en 'omtuimelingen' harres dien oan it öslyten fon de
öde fwarmen, dy't na 'eene ellendige uitgewischte munt' wurden binne. (Ferlykje
it ferskil tusken 'de taal der stedelingen en boeren'). Wat dot aangiet wie de
tastön fan it frysk yn de trettjinde ieuw lykos dy fan it nederlönsk yn de
njóggende.
De ódhyd fon un taal mat dêróm net beoardiele wurde óp grûn fon de tiid dot er bloeide,
[...], mar óp grûn fan de fwarm fan de wurden en de regel dy't er fölget yn it bûgen en it
sintaktysk ferbön fan de wurden.
Antiquitas linguse ideo non judicanda est ex eo tempore, quo vigebat, [...],
sed ex vocum forma et ratione quam in flectendis et construendis vocibus
sequitur.
Dot it frysk ut dy tiid hyt mei rjócht ödfrysk,
De geastfon de taal (genius linguae)
De meenske is
onbewust van de regels, volgens welke hij spreekt. [...]. De woorden en spreekwijzen
kwamen in den loop der eeuwen achter elkander op, en velen dezer door oorzaken, die
in de geschiedenis des volks, hetwelk de taal vormde, geworteld zijn. (Halb 1851,2,
4).
De taal wjerspegelet neffens Hemsterhuis en Halbertsma net ollinne de geast fon
it yndyvydü, mar ek dy fon it fólk (I, 44-46).
Francis Bacon (1623, lib. VI, cap. I; ed-1645, 420) skrjo yn 1623 01
dot men ut de talen fan fólken en naasjes har wêzen en seden ópmeitsje kin (cf.
Arens 83, Padley 156, Cassirer 81-82, Apel 292-295).
89

Tony Feitsma
Condillac (1746, II, l, eh. XV, § 143: Du Génie des Langues; cf.
Aarsleff 1983, 144 en 1982, 30-31, 195-196, 209 (n. 142); en l, 42-43)
kónklüdjerret ollyksa:
Tout confirme donc que chaque langue exprime Ie caractère du peuple qui la parle.
Ut deselde peryoade kómme de ûtspraken fon Harris (1751) oer de besteande
'difference of ideas, both in particular men and in whole nations' en oer de taal
fon de Gryken dy't 'conformabie' wie 'to their transcendent and universal Genius'
(cf. V.:,erburg 347-348 en Cassirer 87).
Dy ydeeën wiene óm sa te sizzen 'in the air' (Aarsleff 1982, 196):
Condillac provided the philosophical foundation of the concept of the Yolksgeist
with its emphasis on the culture-bound quality of national languages. (Aarsleff 1982,
31).
Ek Herder syn 'Volksgeist' wie dus net sa nageinij. Wy ha fjirder sjoen dot
Wachter (1727 en 1737) en lhre (1769) de term genius linguae brûkten fwar
taalspesyfyke lûûdwikselingen.
Verburg (330) sjógt ferbön tusken de genius fon de taal en de
oanwinnende krêft fon de nasjonale ydee yn de sontjinde en achttjinde ieuw:
De 'stroomsluiting' komt tot stand in het weliswaar niet nieuwe - reeds bij het
Humanisme is het te vinden -, doch in deze gedaante nog niet voorgedragen, geniusbegrip.
Taal en begrypen yn de taal wurde no fongefólgen sjoen os relatyf (cf. Aarsleff
1982, 346, 376) en os ferbûn mei it eigen aard fon meensken en fólken. Mei dy
relatyvyteit hinget wer gear de ûnmooglikhyd fon oersetten (LP 340; I, 48-49).
Fwar oersetten mat men deselde poëtyske geast ha os de skriuwer fon it
oryzjyneel: de taal is de spegel fon de geast (lingua animi speculum) (Halb 1845,
387). Yn ferskillende talen binne mar kómselden twa wurden dy't krekt itselde
betsjutte (Halb 1845, 406). Elke oersetting is breklik (Halb 1851, 21). It
probleem fon it oersetten is nammers ol fólle jerder sinjaljerre, bygelyks by
Locke (1690, lIL, Ch. V, 8) en Leibniz (1646-1716; yn Schulenburg 22-23).
Ferlykje syde 98.
Fólkstaal en beskaving
De skepping en de feredeling fon de taal waarden yn de achttjinde ieuw tawiisd
oan resp. it fólk en de grutte monnen (Salus 93):
90

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
[...] Turgot, Condillac, and Voltaire all shared the notion that languages originate
with the people but are perfected by great men: 'Si Ie peuple a formé les langues, les
grands hommes les perfectionnent par les grands livres' (Voltaire, Correspondence
XLI, 171 (letter of 24.1.1761)). In this, the French eighteenth century stands in
agreement with both Quintilian and the Italian Renaissance.
Yn un sytaat fon de frönske grammatykus Charles Pinot Duclos ut 1754
(oanhelle ut Noordegraaf 1985,413) spylet deselde tsjinstelling tusken sprek- en
skriuwtaal:
Un peuple est donc Ie maître absolu de la langue parlée, et c'est un empire qu'il exerce
sans s'en appercevoir [...] et les écrivains ont droit sur la langue écrite: Le peuple,
disait Yarron, n'est pas le maître de l'écriture comme de la parole.
Sa lit ek Hemsterhuis de geast fon de taal fwórtkómme ut de beûffening fon sa'n
taal tróg grutte monnen en dot is un ûnderdiel fon de normale analogyske
ûntjouwing (I, 45-46). Halbertsma (1845, 403) wól dy rol net beheine ta it
skriftlik taalgebrûk, wont
Dot sizzen [fon Hemsterhuis] soe net slaan óp dy talen dy't gjin inkelde treflike
skriuwer nog ea bewurke hat. De geast fon de taal is fwar nijere talen mear un
eigenskip fon it praten, sa't elk fólk dy itsij goed itsij kwea, mar ferskillend fwar un
ferskillende geast, makke hat.
Hocce effatum non quadraret in eas linguas, quas nullus unquam auctor
excellens scribendo subegit. Genius lingua. recentioribus potius est
dictionis proprietas, qualem eam sive bonam sive malam, sed diversam pro
diverso ingenio, quisque populus peperit.
Neffens Hemsterhuis hat it boerske dyalekt gjin fêste wetten (I, 53). Halbertsma
(1845,394) is it dêr net mei iens:
Wont de gelearden ha de wetten fon de taal net fêst setten; se ha de taal kultyvjerre,
dy't se kryge hiene sa't dy fwarme wie tróg it fólk dot dy skepen hie. [...]. De
elegönsje fon un taal is [...] net itselde os de fêste wetten fon de grammatyka, dy't
makke binne tróg it fólk en óhingje fon syn spraakgebrûk. Mar dy wetten ûntliene
oan it gesag fon grutte skriuwers by einbeslüt un argümint fon wissens, en dêrtróg
binne dy wetten machtiger os it gebrûk sels dêr't se ut fwórtkómmen binne. [...] dot
grutte geasten de yn it deistig gebrûk fêstleine wetten fon de taal, dy't se run ha, mei
har gesag faak en te faak wif makke of bedoarn hawwe.
Non enim docti Iingure leges stabilierunt; excoluerunt linguam, quam
formatam a populo creatore acceperant. [...]. Aliud est elegantia linguee,
[...]; aliud leges fixse grammatices, qure populum habent autorem, et pendent
91

Tony Feitsma
ab ejus usu loquendi. Hre autem leges ex autoritate magnorum scriptorum
tandem argumentum certitudinis ducunt, quo usui ipso, ex quo natse sunt,
preevalent. [...] quod magna ingenia leges linguse, quas fixas in usu
quotidiano inveniebant, sua autoritate seepe et nimis srepe labefactaverunt
vel corruperunt.
Halbertsma (1851, 14-15) wurdjerret wól de feredeling fon de taal tróg 'de
schriften van groote vernuften', mar sa'n feredeling kin licht yn striid kómme
mei de analogy fon de natuerlike taal. Dochs tinkt it fólk dot de
'spraakkunstenaars' gelyk ha (1851, 18). De sprutsen taal fon it fólk hat un
mearwearde fwar Halbertsma, mar de paradoks is dot dy no krekt sa'n swakke
posysje hat.
'Er is maar één ware toetsteen: de taal van het volk, die door de wijsheid
der grammatici nog niet [...] gestoord en bedorven is'. Dêróm is fwar it
nederlönsk Maerlant de karstien (Halb 1851,41). De taal, órnjerret Halbertsma
(1851, 3-4), is it 'gewrocht' fon it hiele fólk. Sa is it ek mei un taal os it frysk;
dêróm is dot minder deftig os it hollönsk, wont nearne is de östón tusken
'boekentaal' en 'volkstaal' sa grut os yn it nederlênsk, mei os geunstige
ütsûnderingen Cats en de 'geestige jufvrouw Wolf (Halb 1851, 18-21).
Tróg de 'gepronkte woorden en gezegden' ta ópsetlike ûnderskieding fon
de hegere stormen 'wordt eene taal van overeenkomst (convenance) geboren' (Halb
1851, 7). Hemsterhuis hat ek krytyk óp keunstmjittige en ópprónke taal, mar
dongiet it óm de ûnfrije taal fon un ûnfrij fólk (1,48), by Halbertsma is it mear
sosjaal-maatskiplik (Feitsma 1978,32-35).
Dam (144) sjógt yn it folIe litten fon de taalkultuer yn Halbertsma syn
genius linguae un ferskowing yn de rjóchting fon de romantyske taalgeast en fon
it ferfangen fon de nwarm tróg de natuerwet.
Gefaarliker os frjemde wurden binne 'vreemde constructiën en valsche
beteekenissen', wont frjemde wurden
staan daar op zich zelven zonder de besmetting verder te brengen en den genius der
taal te verkrachten. Bene valsche beteekenis en vreemde constructie daartegen blijven
niet op haar zelven; want door de werking der ingeschapene analogie passen wij
beiden op gelijksoortige beteekenissen in andere woorden en op constructiën van
denzelfden draai toe.
De analogy kin mei oare wurden ek it negatyve fwórtsterkje (Halb 1851,31-32).
Ferlykber is it ferset fon de graecus G. Curtius (1820-1885) tsjin 'falsche
Analogie', wylst de neogrammatici ek dy 'folske analogy' fólmakke achtsje (Dam
145). Fwar Halbertsma bliuwt de (eigen) 'genius der taal' de nwarm.
92

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
Dyalekten
De grykske dyalekten ha olIegjerre treflike skriuwers (LP 335). Dot Halbertsma
(1845,384) hat grutte bewûndering foar de Gryken. Har dyalekten wiene óp Uil
doer net mear inkeld geografysk ferdield mar funksjonjerren benammen fwar
beskatelyterêre genres (Halb 1851, 15-16).
Yn de beskriuwing fon it kóntrast fon dy grykske dyalekten mei de
tsjinwurdige tiid kómt de tsjinnighyd fon de Fries yn it hollónske
ienhydsstribjen ût (Halb 1845,384):
De fólken fon ûs tiid, benam men dyen dy't miene dot se tróg de e1egontens fon seden
en it kultyvearjen fon de keunsten oan de oaren un fwarbyld jouwe, ha healwiis genög
un ögriis fon dy faryerre en ryke help óm har teenzen ût te drukken. Ja, se steane sels
mar ien dyalekt ta yn it skriuwen, wylst se de oaren os boersk en de meensken fon
fatsoenliker körnó ûnweardig oan it legere fólk oerlitte. By dy dyalekten binne gwón
dy't yn oanberne rykdóm it mienskiplike dyalekt fier oer kinne: en dy te fersmyten
kómt lykemög óp itselde del os wonnear't un skilder de ferskillende kleuren net fjirder
yn syn fwardiel brûkke woe en de reade kleur ljevver hie en ollinne oanhode.
Nostri temporis populi, pnesertim qui morum elegantiá et artium culturä
ceeteris exemplar pnebere sibi videntur, stulte scioli hocce subsidium varium
et dives sensus suos exprimendi fastidiunt. Quippe unam tantum dialectum in
scribendo admittunt, dum ceeteras tamquam agrestes et hominibus in
honestiore loco natis indignos, plebeculee linquunt. Inter has dialeetos sunt
quee innatis dotibus dialectum communem longe antecellunt: quas autem
rejicere ad idem fere redit, ac si pictor varios colores in sua commoda
amplius vertere nolens colorem rubrum pneamaret et solum retineret.
Dot it attysk safólle argaïsmen en anomalyen bewarre hat, is un pree: de attyske
skriuwers 'wisten [...] de deftigheid en het gezag eener boekentaal met de
bekorende oorspronkelijkheid, de losheid en naiviteit eener op zich zelve staande
dialect te vereenigen'. It attysk wurdt letter de olgemiene bûkketaal en nog letter
de dialectus KOlVT] , lykos yn Nederlön it hollönsk (Halb 1851, 16).
Dy KOl VT] OHXÀ€KTOCJ is neffens Halbertsma (1845, 399) net un echt
dyalekt mar U1l geleardetaal, dy't meensken oanlearden:
Dy taal ha se seIs makke, net fûn; sa dot it wot gearraands ût olle talen helle hat. [...].
~taÀEKTO(j is un ferskil yn taal dot eigen is oan ien fólk. [...]. Hû soe don un dyalekt
K01Vll wêze, mienskiplik oan ollegjerre? Wot by it mienskiplike jert, is gjin eigen.
Eam ipsi fecerunt linguam, non repererunt; adeo ut aliquid ex omnibus
conflatum traxerit. [...]. ~laÀEKToa est diversitas lingure uni genti propria.
[...]. Ita dialectus quomodo esset K01Vll communis omnibus? Non est
proprietas quod in communitatem cadit.
93

Tony Feitsma
Hemsterhuis syn ferlyking fon de grykske mei de nederlönske dyalekten (1,55­
56; LP 365-366) giet net óp (Halb 1845,400):
Olle dyalekten fon Grykelón jerden by deselde taal fon itselde fólk, wot net sein wurde
kin fon de dyalekten fon ûs heitelön. Wont it saneamde nederlönske fólk is ut trije
ferskillende fólken gearraand, 'Belgen' (Hollonners), en Friezen, en tusken har yn de
Saksen. Dy fólken ferskilden fon enwar yn aard, ynstellingen, wetten, taal, [...].
Lang óm let [...] is de repüblyk fon de sên feriene gewesten ûntstien. De ryksten en de
machtigsten fon de leden wiene de 'Belgen', en dêróm [...] waard har taal brûkt yn
fólksfertsjintwurdigingen en fwar it rjócht, wylst jerder elk fólk sawot syn eigen taal
óp skrift brûkte. Sadwaande is dy stadigoan óp skwalle en preekstoel ynkróngen, ónt
dy óp it lêst dialectus communis wurden [...] is, [...]. Dot it is neat gjin wûnder dot de
sûvere fryske taal, mei't dy fon de 'belgyske' ferskilt en dêr gjin dyalekt fon is, tróg
Hollonners net begrepen wurdt.
'
Dialecti Gneciee omnes ad eandem ejusdem populi linguam pertinebant, quod
de dialectis nostree patria dici nequit. Populus enim quem dicunt
Neêrlandicum ex tribus gentibus diversis conflatus est, Belgis (Hollandis),
et Frisiis, et inter eos mediis Saxonibus. Hee gentes indo1e, institutis,
legihus, lingua a se invicem dissidebant, [...]. Tandem [...] respublica
septem foederatarum regionum nata est. Sociorum autem ditissimi et
potentissimi erant Belgee, quare [...] eorumque lingua in senatusconsultis et
foro civili usurpata fuit, cum antea queeque gens sua fere in scribendo uteretur
lingua. Inde sensim in scholas triviales et cathedras sacras irrepsit, donec
tandem dialectus communis facta [...], [...]. Nil igitur mirandum Frisicam
linguam puram, cum lingua a Belgica diversa sit neque hujus dialectus, ab
Hollandis non intelligi.
Hemsterhuis (1, 55) wól ha dot ysoljerre talen gjin of amper dyalekten hawwe.
Wis ol, seit Halbertsma (1845,398):
Yn frije fólken [...], dêr't elke naasje, elke femylje syn eigen saken bestjoert, binne
der sawot lykefólle dyalekten os naasjes. Ferskaat yn ienhyd is [...] ek yn de taal de
heegste wet fon de natuer. Wy jouwe it fwarbyld yn de taal fon de auteur, de fryske
fólkstaal, dêr't un wûnder ferskaat fon dyalekten oltyd bloeid hat en bloeit, ek 01 ha de
Friezen langer os oaren har taal süver hewarre.
In populis [...] liberis, inter quos quseque natio, qureque familia res regit
suas, tot fere dialecti quot nationes. Varietas in unitate [...] in linguis
suprema lex est naturee. Exemplum ponimus in lingua autoris vernacula
Frisica, in qua miranda dialectorum semper viguit et viget varietas, quamvis
Frisii diutius ceeteris linguam suam puram conservaverint.
Halbertsma (1845, 398-399) is it mei Hemsterhuis (LP 364) iens dot de
94

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
dyalekten hiel öd binne (cf. Turgot 1756, Section I, 7 Q ; ed.-Piron 11):
Un soad wurden [yn de dyalekten] binne geef oerbleon ût de wurdskot fon de
mienskiplike taal; dot winliken, ómdot se ût de wuartel fon de ödhyd ûtrûn binne, jerre
se net by de bysûndere eleminten fon it dyalekt. Sa kómt der yn de dyalekten fon de
Saksen, fon de ynwenners fon Oerysel en fon de Friezen un olmeugend grut tol wurden
en utdrukkingen foar dy't de belgyske taal no wól net hat mar dy't it yn jerder tiden
wól hón hat, [...].
Multa vocabula, quee vulgo dialectis assignantur, integra ex thesauro lingure
communis remanserunt; proprie igitur, cum ex antiquitatis radice
propullaverint, ad dialecti priva non pertinent. Ita in dialectis Saxonum,
incolarum Transilalaniee, et Frisonum ingens numerus vocum et phrasium
occurrit, quas nunc quidem non possidet lingua Belgica, sed possedit
superioribus temporibus, [...].
Unselde funksje ha ek oare talen lykos it goatysk (Halb 1851, 71):
In het Gothisch hebben wij twee dingen te onderscheiden, en wat het als Gothisch
kenmerkte, en wat het met den eenen of anderen Germaansehen taalstam, of met allen
te gelijk, gemeen had. Uit het laatste oogpunt beschouwd, geeft het Gothisch de
oplossing der vormen, welke wij in de Germaansche taalstammen eenige eeuwen later
opmerken.
Etymology en taalferlyking
Yn syn wurdferkljerring giet Halbertsma (1851, 69-70; cf. 1840b, 1-2; Kalma
1968, 138 en Dibbets 252 noat) stap fwar stap de wei fon öd nei nij; hy hat net
ollinne de betsjutting jûn, mar hy hat
er de etymologische gronden bij gevoegd, waarom het die beteekenis moest hebben.
Het gewone doel dier wetenschap was tot dus verre om een hoofdwoord op te sporen,
waarvan eene reeks andere woorden afstammen. De etymologist onderstelt dan
vervaarlijke overgangen van beteekenis, welke hij niet verklaart onder het
voorwendsel van uit zich zelven zoo duidelijk te zijn, dat er geene rekenschap van
behoeft gegeven te worden: de ware reden echter is, omdat de overeenkomst slechts
onbestemd en duister voor zijnen geest zweeft, en hij in den doolhof geen scherp
geteekend pad ziet, om van het punt van ingang tot dat des uitgangs te komen. Mijn
streven nu is steeds geweest om dat pad uit te vinden. Zooveel mogelijk heb ik geenen
enkelen stap overgeslagen. Ik ben meest voetje voor voetje voorwaarts getreden tot
dat ik het bedoelde punt, het verklaarde woord, bereikt had. Ik heb alle mij bekende
taaltakken op schatting gesteld, en er die beteekenissen des woords uit gekipt, die als
zoo vele schalmen eene keten van beteekenissen vormden, leidende van het thema tot
het gevraagde woord. [...]. De eenigste, die op deze wijze afleidingen hebben
95

Tony Feitsma
gemaakt, waren mijns wetens Tiberius Hemsterhuis en Ludovicus Va1ckenaer, en ik
durf zeggen, dat het aangeven van woorden, wier verband de lezer zelf moet zoeken,
niets dan dobberende algemeenheden zijn, waartegen ik strijdige algemeenheden kan
overzetten.
[...] Met de beteekenis is de vorm des woords ten allernaauwste verbonden, en terwijl
ik de schalmen der beteekenissen tot eene keten zamenknoopte, heb ik te gelijker tijd
op de vroegere vormen gewezen, waaruit de tegenwoordige gesproten is. [...]. Met één
woord, mijn streven is steeds daarheen gerigt geweest, dat mijne woordverklaringen
in beide opzigten niet slechts proefondervindelijk (empirisch), maar
wetenschappelijk tevens zouden zijn.
Is 'wetenschappelijk' jir neffens de ratio (matcmatysk') en 'proefondervindelijk'
empierysk lykos yn de natuerkunde? ,
Sa't Halbertsma krytysk wie fwar syn kollega-etymologen oer, hie ek
Hemsterhuis net fólle goede wurden oer fwar it wurk fon grykske (bygelyks
Plato) en latynske (bygelyks Varro) en fon moderne etymologen fon dû.Ten os
Vossius (LP 342-343) hödt temin rekken mei de analogy yn syn Etymologicum
(1662). De etymologen hoden har net oan de 'norma Philosophica' (1739, 111­
112; cf. LP 342-343; I, 50; Gerretzen 141-142; Rademaker 299-300),
mar ot se de wisse ûnderlinge ferhö dingen fon it olieden ömetten hiene en it
lykmjittige wêzen fon de talen ówûggen hiene, en fon de begjinsels dy't bekind en
tróg un jildige wet fêststeld wiene, nei de mear ûnbekinde en ferburgen begjinsels
trógkróngen wiene, don hiene se sûnder mis de measte fwar fersinnen gefaarlike
klippen mije kind: en yn dot ópsicht is der neat dot mear ljocht jouwt os de ferlyking
fon mear talen ûnder enwar.
quod si proportiones derivandi eertas fuissent dimensi, aequabilem
linguarum rationem perpendissent, ex principiis notis, & rata lege
constitutis, ad ignotiora & recondita penetrassent, non est sane dubitandum,
quin plerosque scopulos erroribus infames evitare potuissent: quo quidem in
genere nihil est, quod majorem lucem adferat, quam plurium inter se
Linguarum comparatio.
Ek by Halbertsma is taalferlyking hiel belangryk. De besibbens fon talen berêst
óp rygelmjittige oerienkómsten fon bûgingen (declinationes et conjugationes).
Dot jildt ek fwar de oerienkómsten tusken it gryksk en de germaanske talen
(Halb 1845,376,382-383, 387-389; cf. I, 50-51).
Fwar it ferkljerjen fon Maerlant jouwt Halbertsma (1851, 47-48) it
meast fwar 'onze dagelijksche spreektaal'. Dot jildt ek fwar de taal fon Gysbert
Japix. Dêróm krytysjerret er de wurkwize fon Wassenbergh en Epkema, dy't
Gysbert Japix ferlyke ha
96

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
met gelijkijdige Nederlandsche schrijvers, of door etymologische gevolgtrekkingen,
die beiden op hun hoogst eenen algemeenen omtrek, zelden de juiste waarde
der beteekenis, aan de hand kunnen geven. Mijne hand daarentegen heeft altijd getast
in de le-vende volkstaal der Friezen, en na lang zoekens is 't mij eindelijk gelukt
bijkans den gansehen Gysbert aldaar terug te vinden. (cf. Halb 1840a, 96-97).
Ferlykje Yalckenaer, dy't mei ynstimming dizze wurden fon A. van den Berg
oanhelleet (hs. DB Leien B.P.L. 527, f. 9Ov, yn Gerretzen 267; cf. Sytstra 1854,
XIV):
woorden, welke in Holland zoowel als in Zeeland, Vriesland, Groningen, Over G.N.
Braband en Vlaanderen hedendaags in 't spreeken en schrijven gebmikt worden, en ten
voren ooit gebmikt zijn, maken de N taal uit.
Mei't der gjin nederlönsk fon fwar Maerlant bekind is, dot nog net sa öslype is,
mat Halbertsma (1851, 42) fwar de tapossing fon de analogy syn taflecht nimme
ta oare .óde germaanske talen,
ten einde daaruit bij wijze van analogische gissing en toenadering den staat der
Nederlandsche taal in de 9de eeuw op te maken, uit welke, langs eenige trappen van
vervorming, de taal van Maerlant in de 13de eeuw is voortgevloeid.
It ödheegdûtsk is bygelyks fon grut belang, 'vooral ook omdat het zoo dikwerf de
moederbeteekenis aanbiedt der Nederlandsche'. Yn de 'verwarring van het
consonantisme in het oud en nieuw Hoogduitsch beide' (== de heegdûtske
lûûdferskowing), dy't lang óm let 'alle Duitsehers zegevierende aangegrepen' hat,
kin Halbertsma gjin regel fyne. Hy órnjerret dot it wól oan it gehoar fon de
Dutskers Iizze sil, dy't de mediae en de tenues net ütenwar höde kinne (1851, 73­
74; cf. Halb 1852).
Al wie zich een juist denkbeeld wil vormen van de zamenstelling, de syntaxis, en
vooral van de ware beteekenis der Oud-Nederlandsche woorden, mag bij geene
mogelijkheid een vreemdeling in het dus genaamde Miuel-Hochdeutscb zijne (Halb
1851, 74).
De Fronsken liede gauwris wurden 0 ut it latyn dy't winliken üt it germaansk
kómme, mar it latynske en grykske kómö fyne se earfóller (Halb 1845,388).
Halbertsma (1851, 70-71) ûnderskiedt yn de taal geast en stof/lichem:
In de etymologie zijn twee hoofddeelen, het woord en de beteekenis; er is ook eene
etymologie, waar de woorden verschillen, maar de beteekenis of de spreekwijze, die
97

Tony Feitsma
aan beiden ten grondslag ligt, dezelfde is. [... ]
[de vertaling van Ulfilas in het Gothisch]. Helaas! is het dan ook slechts eene
vertaling, en wel eene woordelijke vertaling van Hebreeuwsch-Grieksch, waarvan de
gansche aart in strijd met het Gothisch was. De vormleer, de leer der declinatiën en
conjugatiën, de ruwe omtrekken der syntaxis, kunnen ons de fragmenten van Ulfilas
vrij volkomen leeren, doch de phraseologie van het echte natuurlijke Gothisch
kunnen wij er even weinig uit opmaken, als uit eene woordelijke vertaling des bijbels
de volksphraseologie van het Hoogduitsch of Hollandsch.
Sa leit ek de grûn fon it frönsk yn it nederlönsk; dot is 'de geest, die dit stof in
beweging brengt'. 'De Franken hebben als 't ware gedacht in het Nederlandsch
met Latijnsche woorden' (1851, 42).
Dewijl de meeste Romantische talen in het Gennaansch zijn gedacht, begrijpt ieder,
hoe onmisbaar zij zijn om de ontwikkeling en de overgangen der beteekenissen in de
Gennaansche talen na te gaan. Het zelfde geldt van de vocalen en consonanten beide.
[...]. Om het Fransch te verstaan, moet men kennen het Latijn en de afwijkingen van
het Latijn in de Latinitas barbara; men moet kennen het Gennaansch in het algemeen
en het Nederduitsch in het bijzonder, om te weten hoe zij daarin gedacht en zich met
woorden der barbara Latinitas hebben uitgedrukt. Om het Engelsch in zijne ware
bestanddeelen leeren, moet men kennen Angelsaxisch, Oud-Friesch en Land-Friesch;
vervolgens het Normandische Fransch, wiens woorden de Engelsehen bij honderden
opnamen, en later volgens en in den genius der genoemde talen, waarin zij dachten,
verwerkten. (Halb 1851, 74-75).
Oars sein (Halb 1845,390):
Yn de saneamde romaanske talen is it lichem de latynske taal; de geast dy't dot
gewicht beweegt, is besiele fon de taal fon de Germanen.
In linguis Romanticis, quee dicuntur, corpus est lingua Latina; mens, quee
hanc molem agitat, spirat in lingua Germanorurn.
Sa hat it gryksk fon it Nije Testamint un gryksk 'lichem'/materia en un
hebrieuwske 'geast'/forma (cf. Gerretzen 153,241).
Utspraaken stavering
Tsjin de ynfloed fon de taston fon de lucht óp de ütspraak neffens Hemsterhuis (1,
54-55), bringt Halbertsma (1845, 395-398) ûnder mear by dot der yn 'e stêd un
sêftere utspraak is os óp it Ion, en: wa't min jert, hat ek un minne ûtspraak
(bygelyks ot de Hollonners it ferskil tusken ei en ij net jerre; en by de
'verwarring' yn it heegdütske kónsonantisme). It ferskil tusken de dyalekten kómt
98

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
fon it Clear of minder maklik ûtsprekke kinnen fon beskate lûden tróg
ferskilleanh fólken.
De stelling fon Hemsterhuis (I, 54) dot un ferskil yn skriuwwize nog
net un ferskil yn ûtspraak hûgt te betsjutten, is Halbertsma (1845,394-395) ut it
hert grypt: der is ferskil tusken ode en nije ûtspraak yn Frönsk en Ingelsk by
lykbliuwerde skriuwwize, wylst de Friezen ea (yn bread) en i (yn wise) ütsprekke
sa't de Iragelsken dy skriuwe.
De measte grammatysy stelle dot deselde letters deselde betsjutting ha en óp dy folske
hypotese basjetje se har wetten. [...]. Dot, mei't by ferskillende fólken un
ferskillendewearde fon un skreone letter gou, waard yn dyalekten un ferski1lend lûûd
gauwris rró] deselde letter oanjûn.
Vulgus Grammaticorum ponunt easdem literas eandem habere potestatem, et
hac hypothesi falsa suas fundunt leges. [...]. Cum igitur apud varias gentes
varia literee scriptee potestas vigeret, in dialectis diversus sonus ssepe per
eamdem literam significabatur.
Yn de stavering fon it nederlönsk by Maerlant mat men gjin 'eenparigheid' sykje
(HaIb 1851,53):
de dialectische ruimte in de uitspraak, bij het ontbreken eener gevestigde boekentaal,
was veel te groot, om zulk eene eenparigheid, of mogelijk, of wenschelijk te maken.
Bóppedot: it binne mar 'willekeurige teekens' en der binne 'veel meer
spraakklanken dan teekens'. De lêzer mat 'der uitspraak, die er in geschreven is,
magtig' wêze (1851, 53-54). Op dy grûn ferdigenet Halbertsma (1834, 19)
bygelyks de iene stavering 'moal' fwar frysk 'mol' (= dol) en 'moal' (= meel).
Mei't de inge1ske en frönske stavering ómtrint gelyk bleon binne, is de
ütspraak emonsypjerre 'van de doode en doodende letter'. Dot is un teken fon
frijhyd. Yn it nederlönsk hat 'de heerschappij van het letterteeken de rijke kiemen
harer welluidendheid zoo veel mogelijk gestikt' (Halb 1851, 65).
Taal en maatskippij
Hemsterhuis (1, 48) betoande him un Fries dy't de frijhyd yn de eagen drug. Dy
frijhyd makket it ferskil üt tusken de styl fon de Ingelsken dy't seinen wot se
mienden en de Fronsken dy't de wjirhyd wot fersyde hoden. Nei de revolûsje fon
1793 ferfoel de styl yn it oare ûtterste, rug en ûnfetsoenlik, en ûnder Napoaleon
waard er kleure tróg it mylytêre ymperium (Halb 1845, 385-387). Sa hat de
ûntjouwing fon de nederlönske maatskippij hyltyd wikseljende gradaasjes fon
poëtyske ynspyraasje ópsmyten (Halb 1851, 77-80).
99

Tony Feitsma
Dot it frönsk no de frijhyd óm wurden te ferpleatsen yn inge greenzen
besletten hat, kómt net ut it latyn of it germaansk neffens Halbertsma (1845,
404-405):
It fólk fon de Frónsken, fon natuere tige sosjaal, libbet maklik neffens de sede fon
oaren , en wól ljevver syn frijhyd betwinge litte yn yten, rinnen en klean, os dot se
net ûnderjerrig binne oan de moade fon de ieuw: dot, neidot it ferkearde betinken fon
gwón sabeare-fylologen tróg un hiel soad goedkard wie, is it fólk dêrtróg maklik derta
brocht dot it de bouw fon syn taal yn oerienstimming brocht mei de grammatykale
wuarder dy't de jónges fólgje by de kónstruksjes fon de latynske taal.
Francorum gens, natura eximie socialis, facile ex more aliorum vivit,
suamque in victu, incessu, atque vestitu, libertatem eoereitam mavult quam
non obtemperare captui seculi: postquam igitur opinio falsa quorundam
pseudophilologorum multis comprobata fuerat, gens eadem facile inducta est
ut ad ordinem grammaticum, quem pueri in construenda lingua Latina
sequuntur, suee linguee constructionem confonnaret.
Halbertsma en Jacob Grimm
Wy ha sjoen dot Halbertsma ol fon syn sontjinde jier 0 (± 1806) warber west hat
óp it mêd fon de histoaryske taalkunde à la Valckenaer. Halbertsma (1829, II)
ómskriuwt de rjóehting fon dy stüdzje nog wot neier:
Als een jongeling van zeventien jaren begon ik ene ongewone lust te gevoelen,
(waardoor bewogen, weet ik zelf niet) om de wieg der Hollandsche taal onder de oudste
bewoners van het Noorden te gaan opzoeken.
Om dyselde tiid hinne begjint Grimm (1785-1863) mei syn earste püblykaasjes,
Har briefwiksel rint fon 1830-1858. Dot de earste oantrün ta Halbertsma syn
taalstûdzje is net fon Grimm kómmen. Wól ha wy oanwizingen by 't soad dot er
ynspyrjerre is tróg de Sehola Hemsterhusiana. Hy lûkt óp syn eigen wize de lyne
fon de Hemsterhusianen tróg nei de ferlykjende histoaryske taalkunde fon Bopp
(cf. Dibbets; De Buek 195-208). Fonsels sil ek de 18de-ieuwske nederlónske
taalkunde ynfloed óp him hên ha.
Oer syn taalkundige ferhöding ta it fermidden fon Grimm skriuwt
Halbertsma (1846, 31):
[...] ik inzonderheid verheugde mij volkomen dezelfde beginselen bij deze 2 grote
taalkenners [Ernst Theodor Gaupp en Wilhelm Grimm] terug te vinden, welke ik altijd
in Nederland gepredikt heb.
By un globale ferlyking fon Grimm en Halbertsma oan de hön fon Denecke (87-
100

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
104), sjG~ge wy besibbens yn 'die Etymologie als Erforschung der
Wortgesdichte in ihren sprachlichen und sachlichen Zusammenhängen' en de
'Gegenstätdlichkeit' fon de taalsköging by Grimm (100, 91). Krekt os
Halbertsna sjógt Grimm de taal yn ferbön mei 'Gesellschafts- und
Geistesgeschichte' (91-92). Grimm (1848) is neffens Denecke (97) seIs fon
betinkers,
daê Ges chchte allein aus der Sprache ablesbar sei; ja mehr: dal! die historische
Einheit 'v(lik' allein durch ihre Sprache bestimmt sei. Jacob Grimm übersah, daf
Wirtschaft, Verkehr, geopolitische Elemente, leider auch po litis che
Machtverhiltnisse und Traditionen geschichtsbildende Faktoren sind, denen die
Sprache häafiger folgt als vorausgeht. (krytyk óp Denecke yn Wyss, 169).
Sóksoarte fon ydeeën by Grimm sille fwar un part gearhingje mei it polytyke
stribjen nei de dûtske ienhyd. Mei tróg dot stribjen hödt Grimm - oars os
Halbertsma. - de posytyve wurdjerring fon de dyalekten à la Herder mar fwar un
part fól; de dyalekten matte wyke fwar it belang fon de (dütske) ienhydstaal
(Denecke 102; Feitsma 1978,38-44).
Grimm en Halbertsma binne beide tsjin taalregels dy't tróg
taalnormearders betocht wurde. De taal mat syn eigen natuerlike góng gean, en is
it produkt fon it hiele fólk (cf. Neumann yn Grimm 1984, 25, 11; Grimm 1847,
ed.-Grimm 1984, 41-63), ek ol hat dot fólk don syn swirtepunt yn de
bwargerstön, en by Halbertsma ek by de boeren.
Oangeande de stavering is Grimm helte progressyver os Halbertsma dy't
Grimm (1847; ed.-1984, 57) syn ydee fon 'das genaue bezeichnen unsrer laute'
prinsypjeel net sa belangryk achtet. Dochs hat Halbertsma (1865, 370-371)
grutte beswieren tsjin de dütske stavering en óp dot punt betsjûget er syn
ynstimming mei Grimm (1847; ed.-1984, 57), dy't seit: 'mich schmerzt es tief
gefunden zu haben dasz kein volk unter allen, die mir bekannt sind, heute seine
sprache so barbarisch schreibt wie das deutsche'.
By de Hemsterhusianen hie Halbertsma wuarder en regel yn de
etymology leard, en dêr hödt er letter ek oan fêst. Dot wól net sizze dot er it
oltyd mei Grimm syn regels iens is (net bygelyks mei de heegdütske
lûûdferskowing! ).
Fwar de Hemsterhusianen is de taal sels it ütgóngspunt, ek ol stiet dy
fwar har yn ferbön mei de taalbrûkkers. De fryske dwarpsjónge Joast Halbertsma
hat mear eag fwar it mûnlinge spraakgebrûk fon de gewoane meensken, dêrmei
skoot er óp yn romantyske rjóchting, mar syn fyzy krijt dêrmei ek un sterker
sosjaal, men soe sûver sizze sosjolingwistysk aksint. Dot ûnderskiedt him fon de
Hemsterhusianen èn fon Grimm.
101

Tony Feitsma
De Hemsterhusianen steane dûdlik yn de tradysje fon de achttjinde ieuw
en jerder. Itselde jildt ûtteraard fwar Halbertsma. Mar net ollinne Halbertsma is
ópbrocht by de lear fon de Schola Hemsterhusiana, ek Rask (cf. Diderichsen
1960,33-39) is yn dy geast óplaat en slût dêrby oan. Sels Grimm, dy't yn 1854
(00.-1984, 108-109) sók raar gwód spuit oer de metoade-Hemsterhuis, sil, sjoen
de bekindens fon dy metoade yn Dûtslön (cf. Noordegraaf 1995), dêr yn syn
jónge jirren mei yn 'e kunde kómmen wêze.
De histoarysk-analogyske grammatyka fon Barmen Sytstra (1817­
1862)
Halbertsma mei don it prymaat fon de sprutsen fólkstaal fooigene ha, dot wie, ek
yn Fryslön, net it gewoane betinken. Neffens Epkema (1824, XLIII-XLIV) wie
der (en jerde der ek te wêzen) lID wêzentlik ferskil tusken de sprutsen en de
skreone taal, yn it bysûnder wot de grammatykale wurden en ütgóngen oangiet.
It sprutsen frysk op it lön hie inkeld nog resten yn fon de öde taal en mwast
ferbettere wurde óm Uil yn wjirhyd régûljerre, grammatykale en süvere taal te
wurden. It fólsleine frysk wie fwar Epkema earst un 'ferbettere' Gysbert-frysk en
letter un soarte fon ödfrysk (dot wer un soad fon it hollönsk bie). Yn beide
gefollen waard de rol fon it deis tig praat aardig beheind yn de nwarm fon de
skreone taal (cf. Feitsma 1978,26-28).
It ûtgóngspunt fwar Harmen Sytstra syn grammatyka wie Uil artykel
fon mr. Albartus Telting (1803-1863). Dy hie fon 1812 ö 'een, vele jaren
voortgezet, bijzonder onderwijs van zijn' Grootvader [den Hoogleeraar Mr. J.W.]
de Crane' hön, en wie fon 1814-1819 óp de latynske skwalle yn Frjentsjer, mei
os learmaster de rektor H. Wassenbergh (de soan fon prof. Everwinus
Wassenbergh), 'die hem grooten lust inboezemde voor de studie der oude letteren'.
Fon 1819-1824 wie Telting studint oan de Frjentsjerter Akadeemje, mei os
learmasters ûnder mear De Crane en Wassenbergh (De Greve 77-78). Neffens it
'stûdinte-olbum' fon Wassenbergh (1768-1824) hat Telting fon 1819-1822
kol1eezjes gryksk by him fólge, mar gjin kolleezjes nederlönsk. Yn 1824 gie er
nei de greenzer hegeskwalle en dêr waard er yn 1826 doctor yn de rjóchten. Faaks
is Telting benammen tróg Wassenbergh óp 'e hichte kómmen fon de analogyteory
fon Valckenaer, wylst fonsels ek un skriftlike delslag fon dy lear yn de
ûtjefte fon Scheidius fon 1790/1805 (sjóg Valck 1743) beskikber wie. Ut un
lettere katalogus (Telting 1886) blykt nammers neat fon spesjale niget oan de
hemsterhusyaanske analogy (cf. ms. 355, 365 en 617; wól stiet ûnder nr. 320
Bopp 1833).
It artykel fon Telting (Iets over de grammaticale beoefening der Friesche
taal in haren geheel en omvang,1844) is de werjefte fon un lêzing dy't er óp 5
oktober 1840 fwar it Frysk Genoatskip hoden bie oer it ûndersyk dot dien wurde
102

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
mwast Ó'mit frysk syn oarsprónklike sïiverens en ómfang wer te jaan. It frysk
hie de ft:arusjes fon un skreone taal ferlem en Telting besköge de fryske taal sa't
dy óp i t: piottelön praten waard, os un ferbostere taal en os resten fon de
oarsprórsklke ode taal ût de Midsieuwen. Oer de 'nog levende overblijfselen' fon
it frysk skrjo er dit (1844,164-166; cf. 172,176):
Het is niet in ons Wester-Lauwersche Friesland alleen, dat de taal nog leeft, en
dagelijks gesproken wordt. Men vindt haar, hoewel sterk door het Deensch
verbasterd, nog overig in de ommestreken van Bredsted, in het Hertogdom Sleeswijk,
[...] zij [is] in het kleine Sagelterland, eene door moerassen ingesloten streek, aan
den oostkant van Oostfriesland, nog in groote zuiverheid bewaard gebleven [...]. Men
voege hierbij de Friesche dialecten van Schiermonnikoog, van Hindeloopen, en ons
gewoon, ofschoon ook in fijne wijziging van uitspraak, en verscheiden gebruik van
klinkers en medeklinkers, in verschillende streken van dit gewest verschillend
Landfriesch, - en men zal wel alles hebben opgenoemd, wat van de oude Friesche taal,
in den mond van het nog levend geslacht, is overgebleven. Die overblijfselen zijn,
taalkundig, hoogst belangrijk. [ ] het [is] voor den taalvorscher eene hoogst
aangename en leerrijke bezigheid [ ], om [...] op te sporen, wat in de tegenwoordige
spreektaal tot het oude, oorspronkelijke wezen en karakter van die taal behoort, wat
daaraan vreemd is, en bij eene taalkundige kritiek als onfriesch moet worden
uitgemonsterd; [...] de nog levende dialecten zijn inderdaad het eenige middel, om de
kracht en beteekenis der letters, waarin wij de oude taal geschreven vinden, met
onbetwistbare zekerheid te leeren kennen; zij bevatten het eenige zekere middel, dat
ons tot eene zekere uitspraak leiden kan.
It frysk hie ferlet fon un histoaryske en analogyske grammatyka óm de echt
fryske skaaimerken fon de taal wer fwar it ljocht te heljen (1844, 189):
En het werk dat ons te doen zoude staan, [...] zou dunkt mij moeten bestaan in drie
dee1en: vooreerst verzamelen, dan vergelijken, en eindelijk rangschikken.
Dy trits kömt oerien mei de trije e1eminten fon de empieryske metoade
(óbservaasje, ferlyking, beoardieling, of: sensus, testimonium, analogia) dy't
Gerretzen (11) neamt (cf. I, 38); ek Rask wól yn syn dyalektbeskriuwing
sammelje, wuarderje en beskriuwe wot un hiele klosse fon óbjekten mienskiplik
hat (Andersen 5).
Ut de ode dokûminten elk apart, mwasten bûgingen, preposysjes ensfh.
sammele wurde en dot byenwar garre materyaal mwast dêmei ferlyke wurde, earst
ûnderenwar, don mei besibbe talen, benammen it angelsaksysk, en by einbeslût
mei de nog besteande dyalekten elk apart (1844, 189-191):
103

Tony Feitsma
en langs dezen weg zou het mogelijk worden, eene volledige Friesche spraakkunst,
analo gisch, historisch, en met in acht neming der verschillende dialecten, zamen te
stellen. Dat was het derde deel, het doel van den voorbereidenden arbeid, de
rangschikking van het verzamelde en vergelekene.
Dy 'rangschikking' soe don sa't lyket ta un soarte fon analogy-kónklûzjes, ta it
fêststel1en (rekónstruearjen) fon 'genoegzaam doorgaande regels' yn de fwarmlear
liede matte. Fwar dy 'rangschikking' fon de grammatyka en fwar it ópstellen fon
dy regels soe Rask it fwarbyld wêze matte. Ot dot net mooglik wêze soe, don soe
it de baas wêze óm Grimm te fólgjen en behein it wurk ta it sammeljen en it
ferlykjen, Yn syn ópset en fwar un part ek yn de termynology dógt Telting syn
artykel tinken oan de ydeeën fon Valckenaer, mar dy namme kómt yn it hiele
stik net foar.
Harmen Sytstra hat net óp 'e ünyversyteit west en kin syn ydeeën dus
net kryge ha tróg ünyversytêr ûnderwiis, mar faaks is er wól beynfloede tróg
kóntakten mei meensken of pûblykaasjes üt dy rûnten. Hy wie un skwalmaster,
dy't him tige ûtlei óp fryske en olgemien taalkundige stûdzje, Lykemin os
Telting neamt Sytstra Hemsterhuis of Valckenaer.
Wól wurde yn de Spraakkunst bûkken neamd os Grimm's Deutsche
Grammatik (1822/1840), Rask's Frisisk Sprogleere (1835) (VIII), Bilderdijk,
Spraakleer (1826) (2), Schmeller, Glossarium Saxonicum (1840), Bosworth, A
dictionary ofthe Auglo-Saxon language (1838), en [Bosworth], The essentials of
Anglo-Saxon Grammar (1838) (138). Yn de bûkkelist nei Sytstra syn dea wurdt
ûnder mear neamd: Heyse, Hoogd. spraakleer. Dot mat de oersettinglbewurking
fon Heyse syn grammatyka's west ha tróg J.H. Behrns (1832). Sytstra koe
Behrns goed, en Heyse wie dûdestiids un bekinde grammatykus. Sytstra syn
grammatyka lyket yn gwón ópsichten óp Heyse syn wurk.
Grimm (1819, XI-XVII) ûnderskiedt trije soarten fon grammatyka's: un
fylosofyske, un krytyske en un histoaryske. De histoaryske hat syn fwarkar; dy
giet de ferhödingen tusken de ferskillende peryoaden en dyalekten nei; de krytyske
wól de 'goede' taal fon de bêste skriuwers fêsthöde; en de fylosofyske rjóchtet
him óp de etymologyske ofde logyske grûnnen fon de taal.
Heyse (1838, 10-11) syn teoretyske grammatyka kómt un einhinne
oerien mei de fylosofyske grammatyka fon Grimm, en wól de wetten, de bouw
en it wêzen fon de taal ûndersykje. Grimm syn krytyske grammatyka wurdt by
Heyse de praktyske neamd, mar dy mat wer syn grûnslag yn de teoretyske
grammatyka ha.
Sytstra stribbet nei 'eene goede spraakkunst, kort, maar volledig en
duidelijk de taal en hare regelen behandelende' (VII), dus un 'praktyske'
grammatyka mei regels fwar korrekt skreon frysk, basjerre óp 'histoarysk'
104

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
ûndersyls, llei dy regels en ütrinnend óp un rekónstruksje fon de hiele taal üt it
ödfrysk 'Vlei.
Ya syn grammatyka (1854-1862) ferwiist Sytstra nei it artykel fon
Telting; hj wól dy syn pIon ûtfiere, en dot dógt er winliken hiel sekuer. Hy
begjint n3eiit ödfrysk (XIV-XVI):
Het aldaar voorgestelde plan ter voorziening in de behoefte aan eene historische
analogische grammatica, heb ik dan ook in mijne voorbereidende studien en in de
bijeenbrengng der Spraakkunst gevolgd; [...]. Uit [...] eene verzameling van alle
oude gedenkschriften, bestudeerde ik eerst de best geschreven stukken, [...], en
vormde alzGo, met inachtneming der dialectverschillen, voor mij zelf eene algemeene
schets van t friesch, zoals het tijdens 't opstellen of afschrijven dier stukken in
gebruik was. [...]. Toegerust met de kennis, uit mijne nasporingen opgedaan, zette ik
mij aan 't Vlerk, vergeleek de nog bestaande tongvallen onderling, plaatste ze aan
groepen nevens elkander, en onderzocht in hoeverre zij zich wilden laten vereenigen.
Thans bleek het mij, dat ze onder twee hoofdklassen gerangschikt moesten worden,
waarvan elke, de onder haar behoorende tongvallen als een geheel beschouwd, een
hoofddialect vormde. Tot het eene behoorden de tongvallen der Friezen, bewesten de
Lauwers wonende, benevens den Sagelterlandschen. Tot de andere die, welke in
Sleeswijk en Holstein en op naburige eilanden gesproken worden. [...]. Uit al de
kleinere tongvallen de beste vormen dus kiezende, en hunne vreemde bestanddee1en
afscheidende, vond ik van elk der hoofddialecten de blijvende, al zijne onderdialecten
kenmerkende bijzonderheden. [...]. Daar, waar mij de eigen taaloorkonden in
onzekerheid lieten, of waar die met elkander in strijd waren, werden de aanverwante
talen, voornamelijk het anglosaksisch, ijslandsch en deensch geraadpleegd, en
daaruit de gezochte vorm analogisch afgeleid. Eene uitmuntende wegwijsster vond ik
daartoe veelal in GRIMM's meergemelde Deutsche Grammatik, waarin al de duitsche
talen vergelijkend met elkander behandeld worden. Behalve van beide hoofddialecten,
spreek ik alzoo gedurig en bovenal van nog een ander, denkbeeldig dialect. Dit is ­
mijne algemeene schrijftaal, de boekentaal, of, zoo men wil, het eigenlijke
boekenjriesch.
Oer de fólsleinens fon it frysk wie Sytstra (IV) wot óptymistysker os Telling en
hat er winliken un soartgelykens ydee os Halbertsma:
Neen! even zoo goed als elk ander spreekt de Fries nog zijne taal, hoewel hij ook even
zoo min als elk ander éen punt weet aan te wijzen, waar zij in al hare volkomenheid en
in haren vollen rijkdom in den mond des volks leeft. Binnen de grenzen van haar
gebied moet eene taal, wordt alles nagegaan en tot een gebragt, volledig heerschen,
zal men kunnen zeggen, dat zij nog wezenlijk bestaat, en - dat doet de friesche.
De kómbynaasje histoarysk-analogysk (= ± histoarysk-ferlykjend; yn Telting
105

Tony Feitsma
1844,175 ek 'etymologisch-vergelijkend') by Telting en Sytstra ha ik os sadanig
net yn de taalkundige lyteratuer fon dy dagen werómfûn, It grûnbegjinsel fon de
analogyske wurkwize kin streekrjócht ûntliend wêze oan Valckenaer, mar ek oan
of via de tróg Telting neamde Rask of oan nog oare bwamen. Dot dot sa
ûndûdlik is, wiist nog werris óp de kóntynüyteit tusken de S ehola
Hemsterhusiana en de histoaryske grammatyka fon de njóggentjinde ieuw.
106

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
Byblyo-grafy
Aarsleff', Hms 1982, From Locke to Saussure. London.
Aarsleff, Hms 1983 2 , The Study ofLanguage in England, 1780-1860. London.
Anderseen. Poul (ed.) 1938, Rasmus Rask, De fynske Bonders Sprog.
Kebenhavn.
Apel, Kar].Otto 1980 3 , Die Idee der Sprache in der Tradition des Humanismus
von Dante bis Vico. Bonn.
Arens, HaIls 1969, Sprachwissenschaft. I-Il. Frankfurt am Main.
Bacon, Frarcis 1623, De dignitate et augmentis scientiarum libri IX (00.-1645
Ltgduni Batavorum).
Behms, JJl. 1832, Nieuwe Hoogduitsche Spraakleer, voornamelijk naar de
spraakkunstige werken van 1.C.A Heijse bewerkt. Franeker.
Bilderdijk, W. 1805, Verhandeling over de geslachten der naamwoorden in de
Nederduitsche taal. Amsterdam.
Bilderdijk, W. 1826, Nederlandschespraakleer.'s-Gravenhage.
Boeles, W.B.S. 1889, Frieslands Hoogeschool en het Rijks Athenaeum te
Franeker. IJ.Leeuwarden.
Boot, LC.G. 1854, De historia gymnasii Leovardiensis. Leovardiae. (18902
Amstelodami).
Bopp, F. 1816, Überdas Conjugationssystem der Sanskritsprache. Frankfurt am
Main (reprint 1975 Hildesheim).
Bopp, F. 1833-1852, Vergleichende Grammatik des Sanskrit , [...]. Berlin. (PB s
10 TL bybl. Halb; ynkómpleet).
Bos, Lambertus 1702, Mysterii Ellipseos Graecae expositi specimen.
Franequerre. (17132 Franekerre: Ellipses Gnecre),
Bos, Lambertus 1713, Dissertatio de Etymologia Graeca. Franequerae. Yn:
Lambertus Bos, Exercitationes philologicae. Editio secunda 1713.
Bosworth, J. 1838, Dictionary ofthe Anglo-Saxon Language. London.
Bosworth, J., 1838, The Esseruials ofAnglo-Saxon Grammar, with an Outline
ofProfessor Rask and Grimm's Systems. Yn: Bosworth, Dictionary,
clxxix-ceii.
Breuker, Ph.H. 1994, 'De vriendschap tussen Bilderdijk en Halbertsma'. Yn: Het
Bilderdijk-Museum, 1-14.
Buck, H. de 1931, De studie van het Middelnederlandseli tot in het midden der
negentiende eeuw. Groningen.
Cassirer, Ernst 1977, Philosophie der symbolischen Formen. 1. Die Sprache.
Darmstadt,
Condillac, E. Bonnot de 1746, Essai sur l'Origine des Connoissances humaines.
Amsterdam. Ek yn: Condillac, Oeuvresphilosophiques (ed. Georges Le
107

Tony Feitsma
Roy) Paris 1947, I, l-U8
Crane, J.G. de 1828, Narratio de Vita et Scriptis Ev. Wassenbergh. Franequerae.
Dam, R.J. 1935, 'De leer van de analogie der taal bij Tib. Hemsterhuis'. Yn:
Neopnilolog us 20, 135-145.
Dante Alighieri 1305, De vulgari eloquentia (oersetting yn: Dante, Literature in
the vernacular, transl. Sally Purcell, Manchester 1981).
Denecke, Ludwig 1971, Jacob Grimm und sein Bruder Wilhelm. Stuttgart.
Dibbets, G.R.W. 1990, 'Etymologie en filologie'. Yn: A. Moerdijk et al. (eds.),
100jaar etymologisch woordenboek van het Nederlands. 's-Gravenhage,
237-271.
Diderichsen, P. 1960, Rasmus Rask og den grammatiske tradition. Kobenhavn.
(dûtske oersetting: Rasmus Rask und die grammatische Tradition.
München 1976).
'
Diderichsen, P. 1964, 'The Foundation of Comparative Linguistics: Revolution
or Continuation?' Yn: P. Diderichsen, Helhed og Struktur. Kebenhavn
1966, 340-363.
Epkema, E. 1824, 'Inleiding'. Yn: E. Epkema, Woordenboek op de Gedichten en
Verdere Geschriften van Gijsben Japicx. Leeuwarden. p. lIl-LXXVIII.
Feitsma, A. et al. (red.) 1965-1966, Johannes Hilarides en syn Naamspooringen
van het platte Friesk ]-11. Grins.
Feitsma, A. 1978, Tussen volkstaal en schrijftaal. Ljouwert/Leeuwarden.
Fraula, [T.-F.-J.] de 1780, 'Recherches Entreprises pour découvrir la Théorie du
Langage'. Yn: Mémoires de l'Académie impériale {...1de Bruxelles. lIl.
Bruxelles, 271-340.
Gerretzen, J.G. 1940, Schola Hemsterhusiana. Nijmegen - Utrecht.
Greve, F. de 1864, 'Levensberigt van Mr. Albartus Telting'. Yn: Levensberigten
der afgestorvene medeleden van de Maatschappij der Nederlandsche
Letterkunde. Leiden, 76-106.
Grinnn, J. 1819, Deutsche Grammatik 1. Göttingen.
Grimm, J. 1822, Deutsche Grammatik 1 2 . Göttingen (PB 1514 TL/I bybl.
Halb).
Grimm, J. 1840, Deutsche Grammatik It, Göttingen (PB 1515 TL bybl. Halb).
Grimm, J. 1847, Über das Pedantische in der deutschen Sprache. Berlin. Utjûn
yn Grimm 1984,41-63.
Grimm, J. 1848, Geschichte der deutschen Sprache. Leipzig (reprint 00.-1880,
Hildesheim 1970).
Grimm, J, 1854, Über Etymologie und Sprachvergleichung: Berlin. Utjûn yn
Grinnn 1984, 101-126.
Grimm, Jacob 1984, Reden in der Akademie (ed. Werner Neumarm und Hartmut
Schmidt). Berlin.
108

De analogy fan de Schola Hemsterhusiana (2)
Halbertsmt, J.H. 1829, 'Voorbericht'. Yn: Het geslacht der Van Haren's.
Dsventer, I-XVI.
Halbertsnu, J.H. 1834, 'Friesche Spelling'. Yn: Frieseli lierboeckjenfoar it jier
1834. V. Lieauwerd, 1-54.
Halbertsnu, J.H. 1836, Taalkundig reisplan voor een gezelschap Hollanders. (PB
122 hs.).
Halberts.nu, J.H. 1840a, 'Gysbert Japix'. Yn: Letterkundige Naoogst 1.Deventer,
96-298.
Halbertsma, J .H. 1840b, 'Avoort'. Yn: Overijsselsche almanak voor oudheid en
letteren voor 1841 (6),1-66.
Halbertsllla, J.H. 1845, [Kómmentaar óp Hemsterhusius, Lectio publica]. Yn:
Letterkundige Naoogst Il. Deventer, 371-406.
Halbertsrna, J.H. 1846, Reis van Dr. J.H Halbertsma in sept. en oct. 1846 naar
Frankfurt aan de Main (PB hs. 288; ütjûn yn: Kalma 1969,97-126).
Halbertsma, J.H. 1849, Verhandeling enz. over Willem Bilderdijk (PB 141 hs.).
Halbertsrna, J.H. 1851, 'Inleiding'. Yn: Aanteekeningen op het vierde deel van
den Spiegel Historiael van lacop van Maerlant. Deventer, 1-84
(pagynjerring fwarwurk). (PB 2357 TL bybl. Halb).
Halbertsrna, J.H. 1852, Ontaarding van het gehoor der Duitsehers ten opzichte
vanhet onderscheid van tenues, media: en aspiratce (PB 108 hs.).
Halbertsma, J.H. [1861?], Blikken in den tijd, [. ..] (PB hs. 1143).
Halbertsma, J.H. 1865, [reseensje fon] 'Die Nord-friesische Sprache nach der
Moringer mundart, [...] von Bende Bendsen.' Yn: De Vrije Fries X, 345­
438.
Halbertsma, J.H. s. j., Over de ontwikkeling der talen (PB 2 hs.).
Hamel, A.G. van 1945, Geschiedenis der Taalwetenschap. Den Haag.
Harris, J. 1751, Hermes. London.
Hemsterhusius, Tiberius 1739, Oratio de mathematum et philosophiae studio
cum literis humanioribus coniungendo. Yn: Ti. Hemsterhusii
Orationes. Lugduni Batavorum 1784,99-120.
Hemsterhusius, Tiberius 1740, Oratio de literarum humaniorum studiis. Yn: Ti.
Hemsterhusii Orationes (sjóg Hemsterhnsius 1739), 81-98.
Hemsterhusius, Tiberius s.a., 'Lectio publica de originibus linguee Gnecse', Yn:
J.H. Halbertsma, Letterkundige Naoogst Il. Deventer 1845,324-370.
Henninius, H.C. 1684,cEAAHNILMOL: 'OP80ILiOL. Trajecti ad Rhenum
1684.
Heyse, J.C.A. 1838 5 , Theoretisch-praktische deutsche Grammatik oderLehrbuch
der deutschen Sprache J. Hannover (reprint Hildesheim New York
1972).
Heyse, K.W.L. 1849 5, Dr. J.c.A. Heyse's ausfûhrliches Lehrbucli der deutschen
109

Tony Feitsma
Sprache. Neu bearbeitet von - - - - 11. Hannover. (= Theoretischpraktische
deutsche Grammatik IJ) (reprint Hildesheim New York
1972).
Heyse, J.C.A. 1851 17 , Deutsche Schulgrammatik oder kurzgefasstes Lehrbuch
der deutschen Sprache [:»], neu bearbeitet von K.WL. Heyse.
Hannover.
Hilarides, J. ± 1687, Naamspooringen van het platte Friesk, (ms. SB Ljouwert
A 452; ütjûn yn: Feitsma 1965).
Hilarides, J. 1687, 'Castigationes In Quredam ad Grammaticam Frisicam
Spectantia'. Yn: J. Hilarides, Naamsporingen ±1687.
Hilarides, J. 1705, Nielve Taalgronden der Neederdujtsche Taal. Fraaneker. (PB
2124 TL bybl. Halb).
Hoekema, T. (ed.) 1950, 'Joast Hiddes Halbertsma oer syn Ljouwerter tiid'. Yn:
Frysk Studinte-almenak (Snits), 94-108. Utjefte fon hs. 102 PB
Ljouwert.
Ihre, Johannes 1769, 'Prooemium', Yn: Glossarium Sviogothicum. Uppsala, I, 1­
XLVIII.
Kalma, J.J. (ed.) 1968, 'Briefwisseling J.H. Halbertsma - L.C. Luzac (1843­
'47)'. Yn: De Vrije Fries 48, 138-155.
Kalma, JJ. (ed.) 1969, 'Kent gij Halbertsma van Deventer?' Drachten.
Kate Hermansz., Lambert ten 1710, Gemeenschap tussen de Gottische spraeke en
de Nederduytsche. Amsterdam.
Kate Hermansz., Lambert ten 1723, Aenleiding Tot de Kennisse van het
Verhevene Deel der Nederduitsche Sprake I-Il. Amsterdam.
Lennep, J.D. van 1752, Oratio inauguralis de linguarum analogia. Groningae.
Lennep, J.D. van (1762-1766?), De Analogia Linguae Graecae. Yn: L.C.
Valckenaerius,Observationes 1790 (sjóg ûnder Valckenaer 1743).
Lennep, 10. Daniel a 1790, 'Observationes ad stirpes linguae Graecae'. Yn:
Etymologicum linguae Graecae , [ ..]. Editionem curavit [...JEverardus
Scheidius [...l- Traiecti ad Rhenum, I, 1-11. (1808 2 Lugduni
Batavorum).
Locke, John 1690, An Essay conceming Humane Understanding (00.-1993, John
W. Yolton. London).
Morhof, Daniel Georg 1682, Unterricht von der Teutschen Sprache und Poesie .
Kiel. (17002 Lübeck; reprint 1969 yn: Herming Boetius (ed.), Daniel
Georg Morhofens Unterricht von der Teutschen Sprache und Poesie. Bad
Homburg v.d.H., 9-388).
Noordegraaf, J. 1985, Norm, geest en geschiedenis. Dordrecht.
Noordegraaf, Jan 1995, 'The 'Schola Hemsterhusiana' revisited'. Yn: Klaus D.
Dutz & Kjell Áke Forsgren (eds.), History and Rationality. Münster.
110

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (2)
Padley, G.A... 1976, Grammatical Theory in Western Europe 1500-1700: The
.Lain Tradition. Cambridge UP.
Perizoniars, J. 1708, Oratio de doctrinae studiis. Lugduni Batavorum. Ek yn:
[FG. Westhovius (ed.)], Jacobi Perizonii Ant. Fil. Orationes XII.
Lagduni Batavorum 1740, 155-208.
Rademaker ss.cc., C.S.M. 1981, Life and Works ofGerardus Joannes Vossius
(1577-1649). Assen.
Ramus, P. 1559, Grammatica. Parisiis.
Rask, R.K.1825, Frisisk Sproglcere. Kebenhavn,
Raumer, Rudolfvon 1870, Geschichte der Germanischen Philologie. München.
Salus, PeterH. 1976, 'Universal Grammar 1000-1850'. Yn: Herman Parret (ed.),
Hist01Y ofLinguistic Thought and Contemporary Linguistics (Berlin ­
New York), 85-101.
Sanctius Brocensis, Franciscus 1714 (4de pr.), Minerva, [...J, Cui inserta sunt,
uneis inclusa, quae addidit Gasp. Scioppius: Et subjectae suis paginis
Naae Jac. Perizonii. [...l- Amstelaedami (PB 1234 TL bybl. Halb).
(eerste printinge: Salamanca 1587).
Scaliger, J.C. 1540, De eausis linguae Latinae libri tredecim. Lyons. (printinge
1580 PB 1233 TL bybl. Halb).
Schmeller, LA. 1840, Glossarium Saxonicum. München, Stuttgart, Tübingen.
Schulenburg. Sigrid von der 1973, Leibniz als Sprachforscher. Frankfurt am
Main.
Scioppius, Gasper 1704, Grammatica Philosophica [...J; atque ita Scholarum
Usui destinare voluit Tobias Gutberleth, [. ..[. Franekene (earste
printinge 1628).
Slothouwer, Valentinus 1791, Diatribe philosophico-grammatica, de origine et
eausis casuum. Leovardire (SB Ljouwert C 1500).
Stiernhielrn, G. 1671, D.N. Jesu Christi S.S. Evangelia ab Ulfila [...) ex Graeco
Gothice translata nunc parallelis versionibus, [...) edita. Stockholmiae.
Sybrandy, S. 1969, 'J.H. Halbertsma en syn bibliotheek'. Yn: Joast Hiddes
Halbertsma 1789-1869. Brekker en bouwer. Drachten, 264-281.
Sybrandy, Sybren 1989, 'Analogy by Wassenbergh'. Yn: Alex M.l. Riemersma
e.o., Frysk & Vrije Universiteit. Amsterdam, 159-163.
Sytstra, H.S. 1854-1862, Friesche Spraakkunst. Leeuwarden.
Telting, A. 1844, 'Iets over de grammaticale beoefening der Friesche taal in
haren geheelen omvang'. Yn: De Vrije Fries lIl, 158-192 (ek
Brandenburg,VVorkllm, 1843)
Telting, Mr. A. 1886, Catalogus eener belangrijke verzameling net
geconditionneerde Boeken [...]. Meerendeels nagelaten door f:..] - - -,
[...]. Leeuwarden.
111

Tony Peitsma
Turgot, A.RJ. 1756, 'Étymologie', Yn: Encyclopedie, ou Dictionnaire raisonné
des Sciences, des Arts et des Métiers, [...]. Mis en ordre & publié par
M Diderot, l-..]; & [ ..1, par M d'Alembert, [ ..j. Vl. Paris, 98-111.
(ek yn: Turgot, Etymologie, éd. Maurice Piron. Gent. 1961).
Valckenaer, L.C. 1743, Observationes, quibus via munitur ad origines Graecas
investigandas, et lexicarum defectus resarciendos. Yn: L.C.
Valckenaerius, Observationes academicae, [ ..]; et /0. Dan. a Lennep
praelectiones academicae, de analogia linguae Graecae, recensuit, 1...1,
Everardus Scheidius. Traiecti ad Rhenum 1790 (twadde printinge 1805;
PB 1186 TL bybl. Halb); ek yn: L.C. Valckenaer, Opuscula. Lipsiae
1808. I, 255-316 (PB 1169 TL bybl. Halb).
Valckenaer, L.C. 1764, Observationes, Quibus via panditur ad Origines Graecas
investigandas, et Lexicographorum defectus resarciendos. t4 ante
Calendas Novembreis MDCCLXIIIl, primo anno Aeeademieo P.
Hoekema) (PB 93 hs. bybl. Halb).
Valckenaer, L.C. (ed.) 1773, Theocriti decem Eidyllia. Lugduni Batavorum.
Verburg, P.A. 1952, Taal en Functionaliteit. Wageningen.
Vossius, G.J. 1635, De arte grammatica libri septem. Amsterdami.
Vossius, G.J. 1662, Etymologicon linguae Latinae. Praefigitur ejusdem De
literarum permutatione traetasus. Amstelodami,
Waehterus, Jo. Georg. 1727, Glossarium Germanicum. Lipsire.
Wachterus, Johannes Georgius 1737, 'Prolegomena'. Yn: Glossarium
Germanicum. Lipsire, f. e2r-llv.
Wassenbergh, Ev. 1768-1824, [praetorslisteu, stûdinte-olbum] (PB hs. 1323)
Wassenbergh, Ev. 1802-1806, Taalkundige Bijdragen tot den Friesehen Tongval
I-IJ. Leeuwarden.
Wassenbergh, Ev. (ed.) 1815-1817, Selecta ex Scholis L'C. Yalckenarii in libros
quosdam Novi Testamenti. 2 tom. Amstelodami (T. I: Seholae in Lueae
Euangelium et Actus Apostolorum; T. II: Scholae in Paulli Epistolam
primam ad Corinthios, et Epistolam ad Hebraeos).
Wassenbergh, Ev. 1828, Bibliotheca Wassenberghiana. Franekerae. (PB C 6057,
mei nammen keapers).
Wyss, Ulrich 1979, Die wilde Philologie. München.
Wyttenbach, D. 1817,

In Grinswurdboek
Heinrich Book in Zusammenarbeit mil Hans Taubken, Hûmmlinger Wörterbuch
aufder Grz/lldlage der Loruper Mundart. Verlag des Emsländischen Heimatbundes,
Sögel (1993j, 318 siden, DM 39, 80.
De tiid is lang foarby dat wy ynfloeden fan bûten op it Frysk mienden
ferwaarleeazgje te kinnen. Fral wurk fan krekt oare kant de taalgrins is dêrom fan
grut belang. Om dy reden is der mei niget ütsjoen nei it earste diel fan it
Stellingwiufs Woordeboek. Justjes earder is lykwols in oar wurdboek ferskynd,
dat om de deselde reden ûs oandacht freget. Dat is it Hümmlinger Wörterbuch fan
Heinrich Book yn oparbeidzjen mei Hans Taubken.
De Hümmling is it gebiet dat südeastlik leit fan it Frysktalige
Sealterläri. Krekt as Sealterlän hearde it oant 1803 ta it bisdom Münster, lykwols
ta it amt Meppen, dat doe al gau by Hannover kaam, wylst Sealterlán mei
Cloppenburg by Oldenburg yndield waard.
Oars as it Stellingwerver behannelt dit wurdboek de dialektgeografy tige
koart om 'e hoeke - mar ien alinea - en konsintrearret him fierders op 'e tongslach
fan ien doarp, Foar ûs doel is it tige aardich, dat dat it doarp Lorup is, op sa 'n 18
kilometer öfstän by älds de neiste sûdeastlike buorman fan it doe südlikste
Sealter doarp Schäddel.
De Schäddelers hiene troch it rivierke de Ohe wol kontakt mei dy fan
Lorup. Der is seIs sprake fan in houlik, dêr 't spul om kaam oer län, wat om
1550 ûtrûn op in komplete fjildslach tusken beide doarpen. Dochs is hjoeddedei
it kontakt wat swakker en de Sealters fine de taal fan de Hümmling in oarich
(eigenaardich) soarte Leechdütsk.
Lomp is it bertedoarp fan Book, de haadauteur, earder medysk direkteur
fan it sikehûs te Sendenhorst. Hy hat besocht om de taal fêst te lizzen sa 't dy yn
syn jeugd yn 'e tweintiger jierren praat waard. Sûnt 25 jier hat er boppedat tige
neifraach dien by lju ut Lomp, wylst er ek noch ynformaasje ut Vrees krige. Al
fan it begjin öf krige er stipe fan taalkundigen, earst fan Felix Wortmann en
letter by it grutte wurk fan Taubken. As risseItaat liket der no in aardich
kompleet wurdboek foar ûs te Iizzen. De 'gewoane' wurden (b.g. denken) lykje
goed fertsjintwurdige en fierders wurdt der by de grûnwurden hieltyd ferwiisd nei
de gearstallingen. By gans wurden wurde foarbylden fan gebrûkjûn.
De ynlieding jout in oersjoch fan de lûden, dy 't aardich konsekwint stavere
lykje te wurden, al wurdef en v krektlyk as een ä oerienkomstich Heech-
Tydskrift foar Fryske Taalkunde, jiergong 9 (1993), 113-115.

Pyt Kramer
dûtsk trochinoar brûkt, Spitigernöch wurde nearne de mei de skriuwwize oerienkommende
fonetyske tekens oanjûn en is oars de lûdbeskriuwing ek net sa düdlik.
B.g. "Der Lautwert von aa, aä, ee, 00, ÖÖ, uu und üü entspricht der jeweiligen
Artikulation im Hochdjeutschen]", Dochs liket it foar de fokalen lykas yn it
Sealtersk om in fjouwert-trimesysteem te gean. Opfallend is noch in lûd ae
("zwischen a und ä artikuliert"), Om't it ek gelyk steId wurdt oan -er-, moat faaks
oan in wat rune lûd [/\1 tocht wurde, By de twalûden liket oars as yn it Sealtersk
fonologyske opposysje te bestean tusken äi en eei en tusken au en ou [ou].
By de bylûden wurdt in goede beskriuwing fan de r jûn, mar moatte wy
riede nei de ûtspraak fan g en sch. Opfallend foar in Nedersaksyske tongslach is
de skerpe [sJ oan it wurdbegjin foar fokalen. Hy wurdt oanjûn mei ss en komt
foar yn inkelde tsiental1en wurden, sûnder dat der oare fokalen op folgje as by de
faker foarkommende stimhawwende [z], dy 't as s stavere wurdt. \
Dochs lykje der wol oarsaken foar dy ss te wêzen. Sa kin yn ssä ämtig
'santich' njonken säaben, sääwen 'sän' de álde ts trochskine en yn ssaaterdags
'sneons' njonken Saaterdaeeh it älde des. Dan fine wy älde lienwurden ût
Romaanske talen: ssangen 'violett', Ssaort 'Sorte', Ssint 'Sankt', ssoober
'vertrauenswürdig..'. Hjir soene wy dus faaks ek lienwurden ût it Frysk werfine
kinne en dat liket dûdlik it gefal by Ssaoks 'altes Messer' (Sealtersk Soaks,
Saaks 'mês'), Inselde gefal docht him foar yn Westerkertiersk hiender 'paard,
alleen in verachteIike betekenis: nol hiender' ferlike mei Frysk hynder.l
Yn deselde sfear lizze Baor yn daet is 'n Baor van Keerl, yn it wurdboek
sels al ferlike mei Sealtersk Boar 'bear' en Tuuske'Eckzalm, ReiBzahn [fan hûn]'
ferlike mei Sealtersk Tusk [tosk] 'tosk'i? It omkearde fine wy faaks yn Sealtersk
kookje 'schlecht kochen' ferlike mei Hümmlingsk kaoken 'kochen'. In oar wurd
fan mûglik Sealtersk komöf is Weunjääger 'wilder Bursche (Schimpfwort)', Yn it
Sealtersk wurdt it neamd fan Strackerjann as Wojnjäger 'der wilde Jäger', in
boppenatuerlik wêzen. 3 Al soe dêr de goadenamme Wodan yn sitte, dan sil grif
mei Siebs ynfloed fan Sealtersk Woain, Wain 'wein' oannommen wurde moatte.f
Njonken dizze spesiale ferbiningen is der ek in algemiene eftergrûn fan
oerienkomsten mei it Sealtersk. By it trochsjen fan it wurdboek docht bliken dat
it grutste part fan 'e wurden parallelfoarmen yn it Sealtersk hat. Dat jildt fansels
87-93.
1 K. ter Laan, Nieuw Groninger Woordenboek, Groningen 1929 1 , s. 319.
2 Ferl. dêrfoar A. Spenter, 'Altfriesisch tusk, 'Zalm", Us Wurk 13 (1964), s.
3 L. Strackerjann, Aberglaube und Sagen aus dem Herregthum Oldenburg,
Oldenburg 1867 1 , dl. I, s. 369.
4 Th. Siebs, 'Das Saterland', Zeitschrifi des Vereins für Volkskunde, 1893, s.
394.
114

Besprek: Hümmlinger Wörterbuch
foar alges.nim-Westgermaanske wurden, mar ek foar gäns wurden dy 't ûs frjemd
binne, 0' allt sokken as Bagge 'Spreu des Buchweizens..', Boue 'kleiner
Schuppest..', Drüüke 'etwas behäbige Frau..', schaai 'hönisch..', Wenneke
'hosenartiges Bekleidungsstück für Frauen..', dy 't seIs by Böning net fêstlein
binne.ê Byûnder nijsgjirrich binne inkelde wurden dy 't yn it Sealtersk troch
spesifyk FrJske ûntjouwingen feroare binne, lykas Daak 'wertloser Torf njonken
Sealtersk. 'ioarks, Taaks en Keeinstubben 'Baumwurzel.. aus dem Moor..'
njonken Sedtersk Sinstubbe of Klüpp 'Baumscheibe' njonken Sealtersk Kläp.
N() bestie yn it wurk fan Matuszak al folle langer in ferliking fan it
Sealtersk rrei trije omlizzende tongslaggen, namment1ik dy fan Leer, Friesoythe
en... Lorup!6 Ik koe de ferlieding net wjerstean om-dat ris njonken it nije boek te
lizzen. D8-n docht al gau bliken dat Matuszak net brûkt is: wurden as fiedeel
'munter..', Tochtmest 'Zugmesser..', upbölken 'rülpsen' misse by Book.
0311 'e oare kant misse by Matuszak gäns Loruper parallelfoarmen fan
de troch him opfierde Sealter wurden, lykas betoûmen 'beruhigen..', Dreeisk
treekener Grasanger..', ssiepken 'sickern..', wriggeln 'hin- und herruckeln'.
Bysûnder spitich wurdt dat by de Sealtersk-Eastfryske oerienkomsten, dêr 't
Matuszak (s. 155 olm 159) in tal fan 74 wurden op fiert, dy 't yn Leer en
Sealterlári wol, mar yn Friesoythe en Lorup net foarkomme soene. Ut Rook
docht Iykwols bliken, dat 23 dêrfan wol yn Lomp foarkomme! Dat bewiist
tagelyk wer, hoe gefaarlik oft dialekt-geografy is, salang't gjin goede wurdboeken
fan de behannele tongslaggen beskikber binne.
Hoe ryk oft it wurk fan Book wol is, foeI my by it trochwurkjen
nochris op by it lemma Schaapmaal, dêr't in hiele rige fan termen foar earmerken
fan skiep jûn is, eat dêr't yn it fierdere Leechdütske gebiet oant no ta neat fan run
wurde koe.?
It boek wurdt öfsletten mei in wiidweidige list fan 'e ferbûging fan 'e
tiidwurden (mei aparte konjunktyf-foarmen!), listen fan persoans- en
plaknammen, getallen en de dagen fan 'e wike en in pear koarte teksten.
Al mei al in tige nijsgjirrich en goed trochtimmere wurdboek, dat ek
foar frisisten hiel wat wichtich materiaal befettet.
P. Kramer
1941.
5 H. Böning, Plattdeutsches Wörterbuch für das Oldenburger Land, Oldenburg
6 H. Matuszak, Die saterfriesischen Mundarten von Ramsloh, Strücklingen
und Scharrel inmitten des niederdeutschen Sprachraumes, Diss., Bonn [1951].
7 V.F. Faltings, Die Terminologie der älteren Weidewirtschaji auf den
nordfriesischen lnseln Föhr und Amrum, Studien und Materialien Nr. 18,
Bräist/Bredstedt 1983, s. 150.
115

Manfred Görlach, 'A Usage Dictionary
of Anglicisms in Selected European
Languages'. Yn: international Journal
of Lexicography, Vol. 7, Nr 3,
Autumn 1994, pp. 223-246.
Görlach docht ferslach fan in pilot
study oangeande de leksikale impact
fan it Ingelsk op ûnderskate Europeeske
talen. Yn syn paper hat er it
Û.o. oer anglisismen yn it Portugeesk,
it Nederlänsk en it Frysk. De
gegevens foar de lêste beide talen hat
er helle ut in skriftlike enkête ûnder
benammen studinten. Tt docht bliken
dat der net al te folle ferskil is tusken
Nederlänsk- en Frysktaligen dêr't it
giet om anglisismen. Uteinlik moat it
projekt ûtrinne op in wurdboek, dêr't
in 20 talen yn fertsjintwurdige wêze
sille. Spitigcrnöch wurdt neame yn it
artikel düdlik makke dat de "Fryske"
enkête fia de Fryske Akademy ta stän
kaam is.
(anne dykstra)
Germen J de Haan, 'lnflection and
clitisization in Frisian, -sto, -ste, -st',
NOWELE 23 (1994), s. 75-90.
De Haan bcharmelet yn dit artikel it
probleem fan 'e aard fan it ilemint -st
nei bynwurden (ferl . ...datst my helpe
moatst). Yn 'e literatuer binne dêr twa
ûngelikense opfettingen oer. Visser
(1988) en Hoekstra & Marácz (I989)
beskögje -st as in bûgiugsûtgonp en
ileminten as -sto en -st e as
kombinaasjes fan respektyflik - st + do
en -st + de. Dêrfoaroer wolle Tiersma
(1985) en Van der Meer (1991) der op
ut dat -st, -sto en -ste alletrije ûnderwerpsklitiks
binne. De bûgingsanalyze
giet dermei neffens De Haan.
Hy set de arguminten dêrfoar nochris
op in rychje. Fierders lit er sjen dat
Van der Meer syn arguminten foar in
klitikanalyze gjin hout snije.
(jh)
Makoto Shimizu, 'Phonologie des
Mooringer Friesisch der Bokingharde',
yn: Beiträgezur deutschen Sprachwissenschaft.
Band 2 (Doitsugogaku
Kenkyu 2). Herausgegeben von
Takashi Sengoku, Atsuo Kawashima
und Haruo Nitta. Kronos Verlag,
Tokyo 1994, 445-503.
Hoewol't de opjûne titel jin faaks
efkes op 'e doele bringt, it giet hjir
om in artikel yn it Japansk. Shimizu,
dy't yn 1992 al in Japanske oersetting
fan Tams Jörgensen syn 'Kort
Spräkeliir foon dät Mooringer Frasch'
publisearre hat, jout yn dit stik in
wiidweidige beskriuwing fan 'e
fonology fan datselde 'Mooringer
Frasch'.
(jh)
116

YNHALD
'I'oriy Feitsmal De analogy fan de Schola Hemsterhusiana
en de frisisten Wassenbergh, Halbertsma en Sytstra
(2) .••.•...•..••..••......••...••.....•..•........•••.77
BesJ,)rek
Hümlinger Wörterbuch (Pyt Kramer) 113
O:D it mêd 116
TYDSKRIFT FOAR FRYSKE TAALKUNDE
ferskynt trija kear jiers
Redaksje: Jarich Hoekstra, Durk Veenstra, Willem Visser
Redaksjeskriuwer: Jarich Hoekstra
Bre-de ikker 4
9295 KS Westergeast
Administraasje: Willem Visser
Brokmui 26
9101 EX Dokkum
\
Abonnerninten:
f 24,- foar partikulieren
f 36,- foar ynstituten en biblioteken