ydskrift f ar Fryske Taalku e - Tresoar

Tony Feitsma
Graeca; Bos 1713). Bos hat der mei syn wurk ta bydrûggen 'dat op het gebied van
woordafleiding gezonderebeginselen post gevat hebben' (Gerretzen 1940,53).
Ek fwar de bolserter rektor Johannes Hilarides (1649-1725) stiet de ratio
fwaróp. Dy is, mear os de usus (it taalgebrûk fon de hegerein) it ûtgóngspunt fon
syn taalsköging en dêrby makket er un rojaal gebrûk fon de ellips. Sa is
bygelyks 'het naabuerig Katwijk' goed, ek ol is it 'de Beeverwijk', wont dot
earste is un elliptyske ütdrukking fwar 'het naabuerig dorp Katwijk' (Hilarides
1705, 38).
It begryp analogia kómt navenont mear foar by Hilarides os by Bos (cf.
Gerretzen 1940, 53), en lyket by him, lykos by Bos, nog de ode klassyke
betsjutting te hawwen. Yn syn frysk wurk kómt it begryp analogy (=
eevenreedighejt; Hilarides 1705, 18-19; cf. Feitsma 1966,59) mar ien kear foar,
yn syn grammatykaal fragmint, de Castigationes (Hilarides 1687, 221). Mar
Hilarides hat ek net safólle oer fryske grammatyka skreon. Yn syn nederlönsk
wurk kómme wy de term faker tsjin. Dêr brûkt er de analogy ek fwar de
yndieling yn ferskillende skiften fon de- en [t-haadnammen (Hilarides 1705,
18-19; cf. Feitsma 1966,59). Wot de ratio oangiet, sit Hilarides un einhinne yn
de rjóchting fon it nije ljocht fon de 'regelmaat', ek ol hat by him it wurd
analogy nog de öde betsjutting.
. By Hilarides slütte dyalektferskaat en ratio enwar net ût; ek twa
tsjinstridige fwarmen (bygelyks de en het by itselde wurd; sjóg jirbóppe en
Hilarides 1705, 38) kinne beide oan de ratio fóldwaan (Feitsma 1966, 34, 36,
59-60). Lykos Perizonius wól Hilarides un 'taalbeschrijving' jaan basjerre óp de
ratio en hy agjerret tsjin de 'spraakkunden' dêr't de usus en de 'ars bene loquendi'
fwar master ópslagge (Feitsma 1966,34-35). Ek de etymology hat syn ómtinken
(sjóg syn Naamspooringen; Hilarides ± 1687).
Fernijender os de bóppeneamden óp it stik fon de analogy is de frónske fylosoof
Etienne Bonnot de Condillac (1715-1780). It begjin leit fwar Condillac by de
'sensations': "Condillac neemt de taal dus in een oorsprongstheorie van de geest
op, die hij laat aanvangen bij de zintuigen. [...]. De isolering van de elementen
der gedachtencomplexen is alleen door tekens, door taal mogelijk. [...]. De ratio
integreert zich in en door de taal. [...]. Klimaat en gouvernement bepalen een
volkskarakter, waarbij het klimaat nog weer primair is. Het volkskarakter bepaalt
de taal. Doch niet het klimaat is de oorzaak van de vooruitgang van kunsten en
wetenschappen, doch de taal. [...] l'exercice de l'imagination et de la mémoire
dépend entièrement de la liaison des idées, et [...] celle-ci est formée par Ie
rapport et l'analogie des signes; [...]. Les premières expressions du langage
d'action sont données par la nature, puisqu'elles sont une suite de notre
organisation: les premières étant données, l'analogie fait les autres, elle étend ce
42