ydskrift f ar Fryske Taalku e - Tresoar

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
Valckenaersyn Observationes,
Un oare en fjirdere ütwreiding en wer wot un oar aksint krijt de analogy
yn de 19de ieuwske histoaryske taalkunde. De analogy wurdt don ferontwurdlik
achte fwar it bewarjen of it skeppen fon fwarmen óp grûn fon gelykense trekken
yn de ûntjouwing fon de taal. Dy analogy defynjerret Van Hamel (1945,59) os:
'deinvloed, die een woord of woordvorm kan ondergaan van een ander woord of
een andere woordvorm, waarmede het in de gedachte verbonden wordt'.
Jacobus Perizonius (1651-1715) wie fon 1682-1690 heeglearaar yn
Frjentsjer en fon 1690-1715 yn Leien. Oars os by Vossius (1577-1649) yn syn
Aristarchus (1635) is de grammatyka fwar Perizonius net un keunst (ars), mar un
wittenskip (scientia), lykos jerder ek by J.C. Scaliger (1540), Ramus (1559),
Sanctius (1587), Scioppius (1628) (Verburg 1952, 424-427, Padley 1976,
haadstik 2). By him sjógge wy de jirbóppe ol neamde ûtwreiding fon it
analogybegryp. Dot is by him 'niet meer slechts een benaming voor een zekere
regelmaat tussen woordvormen, doch een taalbouwend princiep': hy kin mei help
fon de analogy ódere taalfwarmen rekónstrüearje (Verburg 1952, 427).
Yn syn noaten by de fjirde printinge fon Sanctius syn Minerva (1714)
kómt Perizonius ferskate kearen óp de analogy (cf. Gerretzen 1940, 71).
Bygelyks yn de noat by syde 6-7:
Gauwris lykwóls kin men femimme dot it Gebrûk fon de Analogy en fon olle Systeem
êwykt, mei't yn hiel ode tiden de Romeinen it Grammatykale systeem fon har eigen
taal net koene, en dêrfwaroer it Gebrûk gauwris tróg tafol en ût it ûnneitinkend sin fon
it gewoane fólk ûntstie, en it sadwaande wûn fon it Systeem. [...] Mei't lykwóls de
Analogy fon betsjutting neat oars is os un beskate gelykensens tusken de sekundêre
en de prymytyve betsjutting, dêr't dy sekundêre betsjutting ût fwórtkómmen is trog un
bekte en possende oerdracht, don fólget dêrût dot dy Analogy net fêststeld wurde kin
ot net earst de oarsprónklike betsjutting fon it wurd fwar it ljocht helle en bewiisd is.
[ ] oer it Gebrûk dot yn Misbrûk ferfolt trog it net yn acht nimmen fon de Analogy,
[ ].
Srepe tarnen Usus ab Analogia & omni Ratione recedere deprehenditur,
quoniam antiquissimis temporibus Romani Grammaticam rationem sure
linguee ignorabant, Usus autem seepe forte fortuna, & ex inconsiderata vulgi
libidine oriebatur, atque ita Rationi preevalebat. [...] At vero quum Analogia
significationis nihil sit aliud, quam similitudo quredam inter
significationem secundariam & primitivam, ex qua illa, recta & commoda
quadam translatione, sit orta, sequitur Analogiam hanc constitui non posse,
nisi prius eruta & probata sit primitiva vocis significatio. [ ] de Usu in
Abusum degenerante per eausam non animadversre Analogie, [ ].
Krekt os de Hemsterhusianen letter, is Perizonius fon betinken dot it
39