ydskrift f ar Fryske Taalku e - Tresoar

Tony Feitsma
EARSTE DIEL: DE SCHOLA HEMSTERHUSIANA
Analogy yn de 17de en 18de ieuw
De yn oarspróng wiisgearige term analogy (Gerretzen 1940, 113:
'overeenstemming van wezenlijke kenteekenen, gelijkheid van verhoudingen'),
stammet ol ut de ödhyd en slagt yn de taalkunde órnaris óp de rygelmjittige
bûgingen fon nomina en verba, de kóngrüeensje tusken gelykense
bûgingsfwarmen, winliken itselde os wot wy óp skwalle leard ha os paradigmata,
de 'rychjes' fon de bûging. It analogy-begryp jert by de ópfetting fon taal os un
rygelmjittig stelsel fon fwarmen.
'De mathematisch denkende zeventiende eeuw beschouwde methode en
regelmaat als het eerste beginsel van iedere wetenschap, dus ook van de
taalkunde' (Gerretzen 1940, 48). Dot betsjut fwar de taalkunde yn it olgemien
sprutsen un sterker aksint óp de ratio, de rede, en dêrmei ek óp un wot ûtwreide
analogy-begryp, óp kosten fon de usus, it taalgebrûk. Dot sille wy aanst
benammen by Perizonius sjen.
By de Schola Hemsterhusiana set it fwargoed tróg mei de fwar un part
nije lading fon it begryp analogy. Dot is net mear ollinne de kóngrûeensje
tusken gelykense bûgingsfwarmen, mar ek it prinsype dot it meenskdóm, laat
fon dûnkere fielings, fólge hat by it fwarmjen fon bûgingen en öliedingstypen,
de 'góng fon de taal', de 'psygologyske natuerwetten', 'de góng fon de natuer'
(termen ûntliend oan Diderichsen (1960, 42), dy't by Rask dyselde dûbbeldens yn
de begrypsfwarming kónstatjerret; dêr ek fjirdere lyteratuer). Gerretzen (1940,
131) ómskriuwt dy kont fon de analogy fon Hemsterhuis os 'de creatieve
eigenschap van den menschelijken geest, waardoor deze zich het middel schept
om zijn gedachten te kunnen uitdrukken'.
Gerretzen (1940, 107-111,251-262) bringt de analogy-ópfettingen fon
de Hemsterhusianen yn ferbön mei it cartesianisme en it matematyske tinken,
basjerre óp de rede, de ratio, en mei it empyrisme, basjerre óp de waarnimming.
Yn de eksperymintele natuerkunde wie de analogy-kónklûzje fon belang, mei os
risseltaat wierskynlikens (probabilitas, evidentia). De empieryske metoade is un
soarte fon ynduksje mei trije stadia: óbservaasje, ferlyking, en beoardieling of
analogykónklüzje (sensus, testimonium, analogia) (Gerretzen 1940, 11; cf.
Verburg 1952, 365). Neffens Gerretzen (1940, 260-262, 277) leit de klam by
Hemsterhuis mear óp de matematyske metoade en by Valckenaer mear óp it
empyrisme. Dêrfondinne dot de lêste mei help fon de gelykensens fon fwarbylden
(similitudo exemplorum) neffens him mear oandwarst yn it eksperymintearjen en
yn syn analize en rekónstruksjes os Hemsterhuis. It ferskil soe ek lizze kinne
oan de oerlevere en brûkte bwarnen: de mear prinsypjele ynlieding yn
Hemsterhuis syn Lectio publica en de mear technyske behonneling yn
38