ydskrift f ar Fryske Taalku e - Tresoar

De analogy fon de Schola Hemsterhusiana (1)
sels helle ha wot by oaren net fûn waard. [...l Un oare oarsaak fon it feroarjen fon
ûtdrukkingen fon un nog grutter gewicht leit yn it ferkear tusken de meensken
persoanlik en yn har polytyk libben. Dû't ómmers de meensklike fólken steaten en
mienskippen ópsetten, [...], dû ha dy fólken en steaten elk fwar oar har eigen seden,
wetten, ynstytüsjes en gewoanten kryge. [...] 01 dy dingen dy't de natuer de meensken
oanbringt, binne fwar ollegjerre de mienskiplike oarspróng fon de ütdrukkingen.
[...]. Ot lykwóls it ferskil yn wenplak ferski1lende lönsdouwen sjen litten hat, don
dógt de reden him foar óm ferskillende utdrukkingen te fwarmjen. Ot dêr don by
kómmen is it ferskaat dot fon de meensken sels öhinget, en fon har
steatsynstellingen en seden, don sil der un nog grutter ferskil wêze óp grûn fon it
iepenbiere libben, dêr't ûnderling ferski1lende ûtdrukkingen ut fwórtkómme.
Primo gentes inter se diversee, aliee in alias oras proficiscebantur; non
eadem ubique rerum natura, spectaculum hujus orbis terrarum est diversum, et
maria et terree et sylvee se offerunt. Ex ea habitandi varietate exstitit causa
figuras orationis variandi, atque ita ut complures gentes ab ipsa natura
petierint quod apud alias non reperiebatur. [...] Alia loquendi formularum
mutandarum causa et ea quidem majoris momenti est, quse inter ipsos et so los
homines conc1uditur, et ab eorum vita civili pendel. Cum enim gentes
humarue civitates societatesque conderent, [...], queecumque gens,
queecumque civitas suos mores, leges, instituta et consuetudines alias alia
habuit. [...], ea omnia, quee natura affert hominibus, cunctis esse originem
communem figuratee orationis. [...]. Si vero habitationis diversitas obtulerit
diversee natune spectacula, apparet ratio formandi varias formulas. Tune si
aceesserit varietas, quee pendet ab hominibus ipsis, eorumque civilibus
institutis et moribus, major erit diversitas ex foro, unde proveniunt formulee
inter se diverse
Dêr kómt nog wot oars by, dot net olgemien is, mar spesyfyk fwar elke taal óp
himsels. Dot neamt Hemsterhuis de geast (genius) fon de taal en dy hinget gear
mei de oanlis (facultas) en de geast (ingenium) fon de taalbrûkkers. Dêrfondinne
it ferskil yn kwalyteitlkrêft en kultyvjerring/styl tusken talen (LP 328-330):
Bóppedot wurde der yn de ûnderskate talen un soad dingen fûn dy't net mei it
olgemiene fon de meensken gearhingje mar mei de meensken persoanlik. De manier
óm moaie fwarmen te betinken hinget fon de meensklike geast sels Ö. Sa't un hiel
soad fwarmen natuerlik binne, sa kómme der ek ferskate fwórt üt un djipper bwarne en
begjinse1. [...], hû lytser ot ien syn tinkfermogen is, namste tichter sil syn fwarm fon
skriuwen kómme by de net mei ûtdrukkingen fersierde taal fon it legere fólk;
dêrfwaroer, ot immen oryzjyneelder tinkt en de saken yngeander kin, don lit er de
krêft fon syn geast sjen tróg syn styl óp it stik oan. Dêrfondinne sil der os fonsels
ferskil wêze yn talen, en un ferskaat oan styl. Sadwaande is it keale lichem fon de taal
wot oars os de styl fon elke skriuwer. [...] Dêróm plichtsje wy it un beskate geast fon
talen te neamen dy't dêryn leit dot er fwar ûs de krêft en de moaiens ûtdrukt, dêr't
45